Hoe de schoonheid een metropool omsingelde
Groninger filmfestival failliet
Ongeloofwaardige Eline
Carl Schorske's beroemde opstel over Weense Ringstrasse vertaald
0ONDERDAG 25 OKTOBER 1990
KUNST
PAGINA 23
De Kartnerrmg, deel van de Ringstrasse.
Meligheid troef in 'opera'
Eline 'Opéra léger van Enk LoKh-us
(componist en librettist» Rolverdeling
Ehne - Hantzen Houwert imezzo-so
praan i. Otto'Fabrice - Marco Bakker (ban
ton). Couperus-Tom Sol (banton, Een in
strumentaal ensemble onder leiding van
Roderick Shaw Regie Jeroen Lopes Car-
d020. Geboord op 24 oktober in de Leid se
Schouwburg
LEIDEN Gegniffeld werd er
nog wel zo nu en dan. Het ap
plaus kon ronduit lauw ge
noemd worden. Een bezoekster
die na afloop kordaat opmerkte
"Zo, dat zit er weer op" gaf met
die uitspraak een zeker gevoel
van opluchting weer.
Erg lang zullen ons de melo
dieën. of liever gezegd liedjes,
van Erik Lotichius niet bijblij
ven of het moest zijn dat ze door
het overschrijden van de melig-
heidsgrens niet meer uit je
hoofd willen gaan. De compo
nist verhaalt in het programma
boekje dat leven en werk van
Louis Couperus hem altijd zo
danig hebben geboeid, dat hij er
een opera over wilde schrijven.
Ik vind het gebruik van de term
opera hier erg misleidend. De
muziek past beter bij een komi
sche televisie-serie, waar het er
om gaat dat de specifieke rit
miek van de Nederlandse taal
goed te verstaan is. De muziek
zeil is geïnspireerd op vele ele
menten uit de Franse muziek,
zowel de Franse operamuziek
die in de tijd van Couperus in
Haagse kringen erg geliefd was
als ook lichtvoetige Chanson-
muziek die tegen de musicalstijl
aanleunt.
Een echt verhaal kent de ope
ra niet. Op het toneel weet Hant-
zen Houwert (Eline) niet te kie
zen voor de wat houterige Otto
die haar een aanzoek doet. en
haar dagdromen over de zanger
Fabrice. Beide personages wor
den vertolkt door Marco Bak
ker. Onderdrukt gegniffel by
Bakkers verschijning als Otto.
met een stijve jas en een fietsen-
brilletje, waarna Otto vervol
gens meer als typetje dan als ka
rakter zal fungeren. Het optre
den als de operette-prins vervol
gens lijkt Marco Bakker op het
lijf te zijn geschreven, maar doet
in de verste verte niet meer aan
Couperus denken, ook al speelt
deze auteur (Tom Sol) de rol van
beschouwer en commentator in
het stuk.
Het is overdreven om te zeg
gen dat het stuk sterke indruk
ken bij je achterlaat. Hoe kan
het ook anders wanneer tijdens
de voorstelling je aandacht al
aan het dobberen slaat? Zeker
in scènes waar de regie op hol
Marco Bakker en Hanizen Houwert kunnen de aandacht van het pu
bliek nauwelijks vasthouden. (foto Haib vridhuywni
slaat zoals in het geval van de ge
storven Fabrice die plot
seling uit zijn doodskist om
hoog rijst en aan de touwtjes van
Couperus' verbeelding de dagen
van weleer doet herleven voor
de wegkwijnende Eline. Dit
soort poppekast-achtige tafere
len maken een hommage aan
een onzer grootste klassieke au
teurs ronduit ongeloofwaardig
MONICA SCHIKS
Een belangrijk boek is in Ne
derlandse vertaling versche
nen: 'Wenen in het Fin de
Siècle. De crisis van het libe
ralisme en het onstaan van
de moderne kunst'. In deze
essaybundel geeft de be
faamde Amerikaanse cul
tuurhistoricus Carl Schors-
ke een gedetailleerd en filo
sofisch hecht doortimmerd
overzicht van de politieke en
culturele ontwikkelingen in
het Oostenrijk aan het einde
van de negentiende eeuw, na
de val van de Habsburgse
monarchie. Schorske toont
overtuigend aan hoezeer po
litieke ontwikkeling en ar
chitectuur met elkaar sa
menhangen. Een van zijn be
roemdste essays in dit boek
is dat over de bouw van de
Ringstrasse in Wenen.
Waarom houden veel mensen niet
van Wenen? Of liever gezegd, waar
om beginnen mensen vaak een
beetje meewarig te lachen als je ver
telt dat je Wenen wel een aardige
stad vindt? Praag, dat is pas mooi,
hoor je dan. of Boedapest. Daar is
het stedelijk schoon nog niet aange
tast door MacDonalds en parkeer
garages en je kunt er bovendien
goedkoop eten. Wenen, dat is een
saai en bekakt waterhoofd op een
dwerglandje. Die opera alleen al.
Heeft de grote Oostenrijkse auteur
Thomas Bernhard niet tot het
laatste toe op deze stad en zijn be
woners gescholden?
Jazeker, maar Bernhard had een
haat-liefde verhouding met Wenen.
Hij hield ongelooflijk veel van de
stad. Nu de projectontwikkelaars
en verwante geesten zich op Praag
en Boedapest storten, ziet het er
naar uit dat deze steeds meer op We
nen gaan lijken. Maar wat Wenen
uniek maakt, zullen deze steden
nooit krijgen en dat is de Ringstras
se. de negentiende-eeuwse cirkel
van boulevards rond de binnenstad.
De boulevards waar de Wener
rond de eeuwwisseling voortdu
rend over de beroemde stadsgeno
ten moet zijn gestruikeld. Om er
maar eens een paar te noemen: Otto
Wagner, Sigmund Freud, Gustav
Klimt. Arnold Schonberg. 'Arthur
Schnitzler, Hugo von Hofmannst-
hal, Adolf Loos, Karl Kraus en ga zo
nog maar even door.
Over de Ringstrasse heeft de
Amerikaanse historicus Carl
Schorske enige jaren geleden een
briljant essay geschreven. Het staat
samen met zes andere in zijn boek
'Wenen in het Fin de Siècle. De cri
sis van het liberalisme en het ont
staan van de moderne kunst', dat
onlangs is vertaald. Schorske gaat
daarbij in op de persoonlijke achter
grond van de markante mensen die
de Ringstrasse tot stand hebben ge
bracht. Die achtergrond is nauw
verweven met de uitvoering van
hun ideeën bij het bouwen van deze
beroemde ringboulevard.
Schorske beschrijft hoe Wenen
over de unieke gelegenheid be
schikte om in het midden van de vo
rige eeuw een brede cirkel terrein
rondom het centrum te vullen. Eeu
wenlang had het keizerlijk leger op
die plaats haar kazernes en oefen
terreinen gehad. De liberalen wil
den aan die plek een burgerlijke be
stemming geven. De legerleiding
verzette zich daar in het begin heftig
tegen, maar de liberalen wonnen.
Na de revolutie van 1848 begon men
deze plek planmatig te bebouwen.
Daarbij hadden de militairen toch
nog wel een vinger in de pap. Nu de
vestingen waren geslecht, wilden
zij, net zoals dat het geval was bij de
bouw van de Parijse boulevards, zo
breed mogelijke straten. Daarmee
zou de bewegings vrijheid van de
troepen zo groot mogelijk zijn en
werd de kans op het opwerpen van
Trappenhuis in een appartement aan de Kartnerrmg 14
barricades door potentiële opstan
delingen zo klein mogelijk gehou
den. De burgerlijke overwegingen
van de liberalen sloten hierbij aan.
Zij wilden vooral indrukwekkende
boulevards.
De horizontale beweging van de
straat, de straat op zich dus, was bij
de bouw van de Ringstrasse het be
langrijkst. De verticale massa (de
gebouwen dus) werd ondergeschikt
gemaakt aan die horizontale bewe
ging. Zo kon er een goede circulatie
zijn van het verkeer. Een ring van
brede boulevards ontstond, die niet
alleen werd gevormd door impo
sante woonhuizen, maar ook door
allerlei liberale instituties van on
derwijs, cultuur en politiek: musea,
een schouwburg, parlementsge
bouwen, een stadhuis en een uni
versiteit. En de opera niet te verge
ten.
Schorske gaat uitgebreid in op
het leven en de ideeën van de figu
ren die in de vormgeving van de
Ringstrasse een cruciale rol hebben
gespeeld. De twee belangrijkste zyn
Camillo Sitte en Otto Wagner.
Beiden verzetten zich tegen de op
effectbejag gerichte neo-classisti-
sche stijl. Typerend voor Schorskes
benadering is dat hy de opvattingen
van twee architecten verbindt met
het milieu waarin zij zijn opge
groeid en de maatschappelijke krin
gen waarmee ze zich later identifi
ceerden. Ook hun culturele vor
ming betrekt hy bij zijn beschou
wing: wat voor middelbare school
bezochten zij, wie ontmoetten zij tij
dens hun stu<iie aan de universiteit?
Volgens Sitte had de Ring tra
geen ziel. Om dat te veranderen
moesten er pleinen komen. Dat
plein was de sleutel tot het bevrij
den van de stad van onze 'mathema
tische eeuw' en 'de heerschappij
van de straat'. Het moest dienst
doen als het toneel van het gewone
leven. In de Ringstrasse zoals die
vorm dreigde te krygen. zag hy alle
aspecten terug van een harteloos
nuttigheidsdenken. Hy vreesde dat
er een nieuwe neurose zou ont
staan Platzscheu, de angst om grote
stedelijke ruimten over te steken.
Hij zou pleinen ontwerpen, "eilan
den van menselijke gemeenschap
in de koude zee van een door ver
keer beheerste ruimte".
Er is een groot aantal uitzonderlyke
monumentale gebouwen in de
Ringstrasse te vinden. Maar het
grootste gedeelte van het terrein
wordt toch door appartementen in
beslag genomen. Deze 'pnvésector'.
deze appartementen die werden
verkocht of verhuurd, moesten des
tijds het zogenaamde Stadsuitbrei-
dingsfonds' spekken. Sommige ap
partementen werden 'Mietpalast'
(huurpaleis) genoemd. Ze moesten
een pseudopaleis zyn voor de bour
geoisie, die daarmee opschoof naar
de adel. Er kwamen indrukwek
kend trappenhuizen en vestibules
in die appartementen. Ze moesten
de bewoner herinneren aan de kei
zerlijke pracht en praal
Otto Wagner is vooral by de be
bouwing van de Ringstrasse van
groot belang geweest. Hij bemoeide
zich niet alleen met de gevels van de
huizen maar ook met het interieur.
De moderne mens had volgens hem
één pathologisch gebrek gebrek
aan richting. "Om die pynlyke on
zekerheid enigszins op te heffen",
zo schrijft Schorske. "werden
trapleuningen, tapyten en parket
vloeren voorzien van ingelegde
strippen die in de belangrijkste
loopnehting wezen'
Wagner is een pionier geweest op
het gebied van de kantoorbouw
Met zijn gebouwen zonder venster
banken suggereerde hij de unifor
me ruimten waaruit een kantoorge
bouw is opgebouwd Door deze
bouwstyl. zo schrijft Schorske.
kreeg het kantoorgebouw zyn "cel
lulaire karakter' Een voordeel van
deze manier van bouwen was dat je
die kantoorgebouwen, vaak open
bare instellingen, tussen de met
veel ornamentiek en Art Nouveau!
verfraaide winkels en woonhuizen
gemakkelyk kon herkennen.
Pervers
Toen by de architecten van de Ring
strasse het idee ontstond om een
groenstrook rond de stad aan te
brengen, wees Wagner dat idee van
de hand "Het lijkt me beter iedere
wijk haar eigen groene hart te ge
ven"
Sitte gruwde van dit idee. van de
laan "waar bomen slecht als orna
mentiek zouden dienen". "Bestaat
er iets perversere dan de vrije na
tuurlijke vorm van bomen aan te
tasten, die juist in de stad de magie
van de vrije natuur zouden moeten
oproepen, en deze op gelyke hoogte
naast elkaar te plaatsen, op gelyke
afstand van elkaar., en bovendien
in lange, eindeloze ryen. Men krijgt
letterlijk hoofdpijn van zo'n verstik-
kendde eentonigheid".
Naast dit cssav over de Ringstras
se is er natuurlijk ook nog het in
drukwekkende opstel over de grote
man van de Weense art nouveau de
schilder Gustav Klimt Klimt maak
te aanvankelijk wandschilderingen
in de laatste grote gebouwen van de
Ring, werd vervolgens de grote man
van de Art Nouveau en de lieveling
van de liberale1 Ite. maar zag de ka
tholieken tegenover zich geplaatst
vanwege de zedeloos geachte schil
derijen van fatale vrouwen. Uitein
delijk gaf Klimt de strijd op en be
rustte hy in zyn rol van de verfijnde
portretschilder van de Weense elite
Hitier
Velen waren geïmponeerd door de
Ringstrasse Zo ook Hitier. Nadat
hy als provinciaaltje Wenen eens
had bezocht, schreef hy "Van de
vroege ochtend tot de late avond
rende ik van het ene voorwerp naar
het andere, maar het waren vooral
de gebouwen die myn aandacht ge
vangen hielden Ik kon urenlang
voor het operagebouw staan, uren
lang naar het Parlementsgebouw
blijven kyken, de hele Ringstrasse
kwam op my over als een betove
ring uit Duizend-en-één-nacht"
AUGUST HANS DEN BOEF
Carl Schor^kr. Wrnrn in het Fin dc
Sicclc dr crisis van bet liberalisme en
het onUtaan \an dr moderne kon«t
rljlmr XnWi KW...lrv»ijk uite«\rri)
Tien jaar na oprichting geen reden tot feest
GRONINGEN (GPD) Ondanks
een reddingspoging van een aantal
oud-medewerkers is de stichting
Groninger Film Festival (GFF) gis
teren op verzoek van het bestuur
failliet verklaard.
Vorige week vrijdag maakte het
KATWIJK - Organist/pianist Teke
Bijlsma en het Haarlems Christelijk
Meisjeskoor geven morgenavond
een uitvoering in de Vredeskerk in
Katwijk aan Zee. De koorzang
wordt afgewisseld met korte con
certstukken op het Batzorgel. Aan
vang 20.15 uur. Voorstraat 35, Kat-
wyk.
bestuur bekend dat zij door een op
eenhoping van schulden geen mo
gelijkheid zag tot een verantwoorde
voortzetting van het festival, dat dit
jaar het tienjarig bestaan zou vieren.
Drie oud-medewerkers van het
festival hebben na de aankondiging
van het bestuur nog geprobeerd het
GFF te redden. Zij benaderden
schuldeisers met het verzoek met
de helft van hun vordering genoe
gen te nemen en polsten sponsor-
werfbureau's. Volgens het drietal
boden de gesprekken perspectief,
maar het bestuur was niet bereid
haar besluit in heroverweging te ne
men. Ook een verzoek om hun ze
tels ter beschikking te stellen wezen
de bestuursleden af.
Penningmeester K. Verlinden,
die gisteren met secretaris H. J.
Woltersom definitief besloot het
faillissement aan te vragen: ..We
hebben serieus overwogen af te tre
den. maar omdat de financiële si
tuatie mij niet het vertrouwen geeft
dat de zaak gladgestreken kan wor
den, zijn we daar niet toe over ge
gaan. We vonden het absoluut on
verantwoord".
Escher terug in
Haags postkantoor
DEN HAAG (ANP) - Eschers reus
achtige schilderij Metamorhopse' is
weer te zien in het postkantoor aan
het Kerkplein m Den Haag Na
grondig te zyn gerestaureerd werd
het deze week teruggeplaatst, aldus
de PTT
Het gaat om een doek met een
hoogte van 1 meter 20 en een breed
te van maar liefst 46 meter. Escher
baseerde het werk in 1968 op een ei
gen houtsnede uit 1939. De uiterst
gecompliceerde restauratie werd
uitgevoerd door Wil Werkhoven.
Hans de Herder en Menno Homan
ERFENIS - De vorig jaar op 85-jari-
ge leeftyd overleden kunstenaar
Dolf Henkes heeft zyn collectie van
360 kunstwerken nagelaten aan de
Staat der Nederlanden.
De Rijksdienst Beeldende Kunst
zal de collectie beheren Behalve de
KRAKOW - Dirigent Gilbert Levine leidt het Krakow Filharmonisch Or- kunstwerken heeft de Staat maten-
kest. Dit concert in Krakow Synagoge was georganiseerd om de aandacht alen, documenten, brieven, foto's.
te vestigen op het groeiende antisemitisme m Europa. De solist op de cello is boeken en geld voor het beheer van
Matt Haimovitz. «foto epa» dit alles van Henkes geerfd
PARIJS -Op de knieën vooreen poetsbeurt. De kunstenaar legt de de laatste hand aan zijn kunstwerk dat staat
op de internationale beurs voor eigentijdse kunst in het Grand Palais in Parijs. Deze internationale beurs, die elk
jaar wordt georganiseerd, is vandaag geopend. anpi
Protesten tegen
blote man op
theaterafïïche
TERNEUZEN (GPD) De SGP
fractie in de gemeenteraad van
Terneuzen heeft gisteren by het
college van burgemeester en
wethouders fel geprotesteerd te
gen de affiches op de publikatie-
borden van het Zuidlandthea-
ter Op de affiches is het lichaam
te zien van een ontklede zwarte
man met een strop om de hals
Ook het geslachtsdeel is gedeel
telijk zichtbaar De borden
staan op dertien plaat-en m de
gemeente Terneuzen langs de
openbare weg
De aanplakbiljetten worden
gebruikt als aankondiging van
de toneelvoorstelling Het Zui
den van het Zuidelijk Toneel. In
de voorstelling, volgende week
vrijdag op de planken van het
Zuidlandtheater. taal de apart
heid centraal. Eerder deze
maand zorgden de a/fiches ook
in Eindhoven al voor consterna
tie De dienst Openbare Werken
besloot daar het afgebeelde ge
slachtsdeel af te plakken Of dat
in Terneuzen ook zal gebeuren,
wordt vandaag beslist
ASSEN (GPD) - Streektaalschry-
vere worden zwaar ondergewaar
deerd. en vluchten daarom zywe-
gen in zoals het schryven van co
lumns en het houden van radio
praatjes Dc productie van serieuze,
professionele streektaalliteratuur
komt daarmee ernstig i"n gevaar
Dat zei Marga Kool, winnares van
de culturele prijs voor Drenthe in
1990 deze week by de uitreiking in
het Drentse Provinciehuis nadat ze
de prijs (een bronzen legpenning en
een bedrag van 5000 gulden) uit
handen van Commissaris der Ko
ningin W. Meijer had ontvangen. Ze
kreeg de prys voor haar baanbre-
Pleidooi voor streektaalschrij vers
kende werk als promotor van dc
streekliteratuur
Kool vindt dat schryvere. vergele
ken met beeldende kunstenaars, er
maar bekaaid afkomen Daarom
richtte ze een oproep tot overheid
en bedrijfsleven om schrijvers op
drachten en stipendia te geven Ze
trok een vergelijking tussen met het
Nederlands "Het Nederlandse taal
gebied is ook al te klein Maar daar
om zegt de regering niet 'Eigen
schuld, schryf voortaan maar in het
Engels'. Nee. er is een Nederlands
Fonds voor de Letteren'
De dichteres-schryfster verge
leek de prys in een dankwoord met
een schouderklopje m een functio
neringsgesprek. Ze noemde het ver
der 'een belangryke stimulans om
door te gaan' Ik wil myn grenzen
verleggen en nieuwe wegen inslaan
en ben er niet aan toe om de harp
aan de wilgen te hangen", aldus de
laureate
Commissans der Koningin Mey
er betoogde, dat de maatschappij
een baken nodig heeft om te ovcrlc-
r'olgens
hem kunnen <treektaai en streekli
teratuur daarbij een belangryke rol
spelen Hy prees Kool voor haar
aandeel in de culturele vernieu
wing Kool is volgens hem meer dan
een pleitbezorgster voor de regiona
le cultuur, maar wijst het Drentse
publiek op 'de wereld om ons heen'
Meyer zei zich niet te kunnen voor
stellen dat de streektaal het loodje
zal leggen Wel ziet hy een bed rei
ging in nieuwe media en nieuwe
communicatie-techniek en. omdat
die tot analfabetisme kunnen lei
den.
