Seemannsmission oude bekende in Rotterdam
Nieuwe godsdienstwet mijlpaal voor Sovjetunie
Duitse zeemanszendiiig aan Wiïïemskade al honderd jaar in havenstad
I
Bepalingen voor atheïstische propaganda uit 1929 buiten werking
ZATERDAG 6 OKTOBER 1990
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 13
was dat ze een andere dan de socia
listische geloofsbelijdenis aanhin
gen, werden op school bewust ach
tergesteld en hoefden niet op een
goede vervolgopleiding te rekenen.
En een carrière was voor een belij
dend christen niet weggelegd.
Averechts
Die situatie is dankzij Gorbatsjov
drastisch veranderd. Geloofsgevan-
genen zijn massaal vrijgelaten, bij
bels mogen nu vrij worden geïm
porteerd om maar eens wat te
noemen. De Russische president
heeft blijkbaar ingezien dat de ge
loofsvervolging een averechts ef
fect had. Bij de grootse viering van
de Russisch-Orthodoxe Kerk, twee
jaar geleden, gaf een hoge functio
naris volmondig toe dat de oude
aanpak geen succes was.
Bovendien nam de verontwaardi
ging en kritiek in het buitenland
toe. Amerikaanse presidenten stel
den hoogstpersoonlijk vragen over
'verdwenen' voorgangers en joden
die niet mochten emigreren. Boven
dien zag Gorbatsjov in dat hij de
christenen met hun principes goed
kon gebruiken bij zijn maatschap
pelijke hervormingen. Zoals ie
mand eens typeerde: 'Beter een ge-
heelonthoudende baptist dan een
dronken atheïst'.
Juist om deze positieve verande
ringen wekte het bevreemding dat
de nieuwe wet op de godsdienstvrij
heid zo lang op zich liet wachten. Al
vier jaar geleden was er sprake van
een nieuw ontwerp, maar de behan
deling van de wet werd om ondui
delijke redenen keer op keer uitge
steld. Het maakte velen achterdoch
tig: zou het toch waar zijn dat de
hervormingen van Gorbatsjov
slechts cosmetische veranderingen
zijn van de communistische beer.
KGB
Ruim een jaar geleden nam de be
zorgdheid over de gang van zaken
helemaal toe, nadat bekend werd
dat de hoogste religie-ambtenaar in
de Sovjetunie, Konstantin
Chartsjev, van zijn positie was ont
heven. Chartsjev was voorzitter van
de Raad voor Godsdienstzaken en
als zodanig nauw betrokken bij de
totstandkoming van de nieuwe
godsdienstwet. Van hem was be
kend dat hij een ruime invulling van
de wet voorstond.
Chartsjev, die jarenlang verant
woordelijk was voor de controle
over religieuze activiteiten in Rus
land, was door contacten met ver
volgde gelovigen tot een warm
voorstander van volledige gods
dienstvrijheid uitgegroeid. Na zijn
ontslag liet hij in een interview we
ten dat de communistische partij en
de KGB de oorzaak waren van zijn
vertrek. Men vond mij te progres
sief, aldus Chartsjev.
Maar wat toen niet leek te kun
nen, blijkt nu dus wel mogelijk. Re
ligieuze groepen staat het nu vrij
'organisaties, broederschappen en
genootschappen' in het leven te roe
pen. Bovendien mag een kerk of
groepering religieus onderricht ge
ven. Eigen scholen zijn ook toege
staan, hoewel daar geen geld tegen
over staat. Maar dat is er ook niet
meer voor atheïstische propaganda.
Scholen
Wat het godsdienstonderwijs op de
scholen betreft, heeft de grote or
thodoxe kerk bakzeil gehaald. De
kerk had dit recht opgeeist, maar dit
punt is in de wet niet opgenomen.
En na een lang en vermoeiend debat
besloot het parlement om ook een
clausule uit de wet te schrappen, die
plaatselijke autoriteiten de be
voegdheid gaf om schoolgebouwen
na de normale lesuren open te stel
len voor godsdienstonderwijs.
Het hoofd van de Russisch-Or
thodoxe Kerk. patriarch Alexej II,
had al voor de definitieve stemming
over de clausule (303 tegen 46) ge
waarschuwd dat dit een 'stap terug'
betekende in het streven naar de
mocratie in de Sovjetunie. Immers,
in veel kleinere plaatsen zijn dit de
enige geschikte gebouwen om der
gelijke samenkomsten te beleggen.
Maar de Opperste Sovjet oordeelde
dat dit een inbreuk was op een strik
te scheiding van kerk en staat
Afgezien van deze kwestie, toont
iedereen zich nu ingenomen met de
nieuwe verworvenheden. De vraag
is natuurlijk hoe de wet in de prak
tijk zal worden toegepast. Een van
de bekendste christen-dissidenten
uit de Sovjetunie, Alexander
Ogorodnikov, heeft bijvoorbeeld
onlangs gemeld dat er volgens hem
nog zo'n vijftig mensen in de Sov
jetunie om hun geloofsovertuiging
vastzitten.
Ook Chartsjev, die zijn camere na
zijn onthullingen over de KGB en
de partij wel kon vergeten, zei kort
geleden in een interview met een
baltische krant dat de vrijheid van
godsdienst in Rusland pas echt ge
garandeerd is, wanneer de Raad
voor Godsdienstzaken geheel ont
manteld zal worden. Op veel essen-
tiele posten zitten nog ideologen die
de religie vijandig gezind zijn, zo
waarschuwt Chartsjev. Hij kan het
weten.
ROTTERDAM (ANP) De mooiste kerkdienst van Neder
land wordt elke zondag gehouden in het Rotterdamse Zee
manshuis. Ongeveer zestig rooms-katholieke, orthodoxe en
protestantse mannen van pakweg vijftien nationaliteiten
vieren daar wekelijks in een bescheiden kapel een voluit oe
cumenische dienst.
Wie op een doordeweekse dag
het Zeemanshuis binnenstapt
en er Filipino's om een flipper
kast ziet hangen en een paar Ko
reaanse collega's verveeld naar
de beeldbuis ziet staren, krijgt
niet de indruk dat in dit gebouw
aan de Willemskade wekelijks
een wondertje geschiedt. Wie
echter Christian Hille hoort pra
ten over het werk van zijn Deut
sche Seemannsmission gaat er
een beetje in geloven.
Onlangs was het volgens hem hele
maal feest in het Zeemanshuis. De
flipperkasten, fruitautomaten en te
levisietoestellen verdwenen uit de
gemeenschappelijke ruimte om
plaats te maken voor de bezoekers
van de jubileumdienst voor de hon
derdjarige zeemanszending. De
vrijdag ervoor had prins Claus in
het internationale zeemanscentrum
'Heyplaat' het startschot gegeven
voor de officiële herdenking.
De jubileumviering is voor de zes
medewerkers van de Deutsche See
mannsmission een mooie gelegen
heid om de buitenwacht te laten
zien dat hun organisatie springle
vend is. Toen de Seemannsmission
in 1984 het laatste eigen zeemans
huis moest sluiten, zagen velen de
toekomst donker in. Twee jaar later
kreeg de organisatie echter samen
met Nederlandse, Britse en Filipijn-
se zeemanszendingen onderdak in
het Zeemanshuis Rotterdam en
brak een nieuwe periode in haar be
wogen geschiedenis aan.
Vertrouwen
Grote angst
Het belangrijkste dat Hille aan
boord brengt is niet het Evangelie
of een andere boodschap van de
kerk, maar zijn eigen tijd. Hij komt
vaak tegelijk binnen met douane,
politie en andere overheidsdiena
ren en vindt het belangrijk dat de
zeemannen bij zijn binnenkomst
zeggen: "Hé daar heb je eindelijk ie
mand die niks van ons hoeft".
Het werk van de Seemannsmis
sion is volledig internationaal, zegt
Hille. Hij gaat niet alleen aan boord
voor de Duitsers, maar ook voor de
Filipijnen, Koreanen en Polen die
als goedkope werkkrachten veruit
in de meerderheid zijn. De 'diakon'
is luthers, maar vergeet dat gere
geld als hij rooms-katholieken aan
boord de biecht afneemt.
Door de vele nationaliteiten aan
boord en de daarbij horende taal
barrières bestaat er een grote een
zaamheid onder de opvarenden.
Hille merkt ook geregeld grote
angst voor het leven 'aan de wal',
dat ze door verlies van sociale con
tacten steeds moeilijker vinden. Hij
biedt informatie aan over uitgaans
mogelijkheden en raadt bij gelegen-
geconfronteerd met hun vooroorde
len tegen deze mensen en probeert
duidelijk te maken dat het kwaad in
het internationale economische sys
teem zit en dat "die Filipijn die ook
zijn vrouw en kinderen achter
moest laten, geen verwijt kan wor
den gemaakt".
Flexibel
Uiteraard zijn er ook de gesprekken
over kerk en geloof, al dan niet inge
geven door de diverse godsdiensti
ge praktijken aan boord. Daarnaast
is de pastor regelaar: hij zorgt voor
een tijdelijk opvangadres voor een
alcohol-verslaafde zeeman, of
treedt op als intermediair tussen de
Duitse kapitein en zijn vrouw die al
lange tijd niks van zich heeft laten
horen.
Zaterdagavond gaan medewer
kers van de Seemannsmission de
schepen langs om de opvarenden
uit te nodigen voor de zondagse
kerkdienst. Als de uitnodiging
wordt aangenomen, staat er de vol
gende dag een busje voor het schip
om de belangstellenden naar het
Zeemanshuis te brengen, waar sa
men met de Nederlandse koopvaar-
dijpastoraten de mooiste kerk
dienst van Nederland wordt gehou-
•atie op generatie een vertrouwensrelatie gegroeid".
(foto anp) den.
De samenwerking met de Neder-
heid aan om vooral de condooms Onder de Duitsers leefde de verliezen aan de veel goedkopere landse organisaties verloopt prima,
niet te vergeten. laatste iaren de vrees het werk te buitenlanders. Hille wordt telkens aldus Hille. Zij leggen zich meer toe
op het pastoraat, terwijl de See
mannsmission tevens namens de
Duitse overheid een deel van het
maatschappelijk werk onder de zee
varenden voor haar rekening
neemt. In tegenstelling tot de Ne
derlandse organisaties, heeft de
Seemansmission geen last van fi
nanciële problemen, omdat zij niet
alleen door de kerken, maar ook
door de overheid en de reders wordt
ondersteund.
De Seemannsmission. die haar
werk in 1890 aan de Leuvehaven be
gon en daarna acht keer verhuisde,
ziet de toekomst dan ook met een
gerust hart tegemoet. Flexibiliteit is
volgens Hille het belangrijkste in de
opstelling van "de kerk in de ha
ven". "De haven, de economie en de
techniek veranderen heel snel en
wij zullen mee moeten veranderen.
De haven verplaatst zich steeds
meer naar het westen en de kerk
moet meeverhuizen".
Het werk is daarom in het recente
verleden al voor een belangrijk deel
verplaatst naar het Seamen's Cen
tre 'Heyplaat' in de Waalhaven en
het Zeemans- en Sportcentrum 'De
Beer' tussen Rozenburg en de
Maasvlakte. "De haven verdwijnt
steeds meer uit Rotterdam", zegt
Hille. Hij wijst weemoedig naar de
Wilhelminakade en de Rijnhaven,
waar de gemeente Rotterdam wo
ningbouw heeft gepland. "Maar on
ze pastorale opdracht blijft".
De meeste tijd van Christian Hille'
en de zijnen zit niet in de organisatie
van internationale kerkdiensten,
maar in het bezoeken van de men
sen aan boord. Zij beperken zich
niet tot Duitse schepen; ook als een
schip onder de 'goedkope' Pana
mese of Cypriotische vlag vaart
maar een Duitse eigenaar heeft,
staat het op Hilles lijst. In 1988 wa
ren dat maar liefst 16.000 van de
33.000 schepen die de wereldhaven
aandeden.
"De cijfers bewijzen hoe belang
rijk Rotterdam voor onze Duitse
economie is. Hamburg en Antwer
pen verbleken hierbij", aldus Hille.
Zijn werkgever, de Evangelische
Kerk in Duitsland, heeft in de Hol
landse haven niet voor niets de
meeste medewerkers geïnstalleerd.
Zij dragen de naam 'diakon\ wat be
tekent dat zij niet alleen een theolo
gische, maar ook een sociale studie
achter de rug hebben.
Bij hun boordbezoeken hebben
de 'diakonen' hun pastorale en soci
ale vaardigheden hard nodig. Zij
krijgen te maken met de meest uit
eenlopende problemen van opva
renden die gedurende lange tijd in
een zeer beperkte ruimte met elkaar
hebben moeten leven. De zeelieden
bedenken zich wel twee keer voor
ze hun persoonlijke problemen aan
een collega vertellen en klampen
daarom graag de 'Seemannspfarrer'
aan.
Hille staat keer op keer versteld
van het vertrouwen dat de opvaren
den hem schenken. "De zeemannen
weten wie wij zijn. Er is van genera
tie op generatie een vertrouwensre
latie gegroeid. Wij zijn graag gezie
ne gasten aan boord. De gesprek
ken zijn open en eerlijk", aldus de
41-jarige Hille, die dat duidelijk niet
verwacht had toen hij vijf jaar gele
den voor Rotterdam koos.
Een processie van de Russisch-Orthodoxe Kerk, zoals die onlangs in Mos
kou plaatsvond. Dankzij de nieuwe godsdienstwet hebben de kerken in de
Sovjetunie beduidend meer bewegingsruimte gekregen. (foto ap>
Van onze redacteur
Wim Schrijver
Jarenlang is er in de Sovjetunie
op gehoopt, aan getwijfeld en
over gespeculeerd: de nieuwe
wet op de gewetensvrijheid, die
deze week eindelijk door de op
perste Sovjet is aanvaard. Daar
mee is een mijlpaal bereikt in de
geschiedenis van de socialisti
sche staat, die gedurende tien
tallen jaren met straffe hand ge
lovigen heeft vervolgd.
Met 341 stemmen voor en slechts
twee tegen ging het Sovjet-parle
ment deze week defintief akkoord
met de wet waarin de vrijheid van
godsdienst is veiliggesteld. De staat
mag geen enkele invloed meer uit
oefenen op religieuze activiteiten.
Naar de letter heeft de Rusische
grondwet die garantie altijd gege
ven, maar deze werd ontkracht door
bepalingen uit 1929 die erop waren
gericht het atheïsme te propageren.
In de praktijk betekende dit een
systematische onderdrukking van
kerken, religieuze groeperingen en
individuele gelovigen. Kerken ston
den voor de keuze om zich öf offi
cieel te laten registreren, met als ge
volg dat men allerlei beperkingen
kreeg opgelegd, öf om illegaal te
functioneren, met het grote risico
dat één verklikker er voor kon zor
gen dat mensen voor jaren in straf
kampen verdwenen.
Het uitdelen van een simpel pam
flet met christelijke strekking, kon
de verstrekker op een langdurige
gevangenisstraf komen te staan we
gens staatsvijandige opruiing. Kin
deren van ouders van wie bekend
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 vic Vd
Wel, 11.45 oec studentendienst; Marekerk 10
ds Smaling, 5 ds Bouman Schevenlngen; Ma-
ranathak. (L. Morsweg) 10 ds Alblas bevesti
ging, intrede ds Dekker-Keiler; Oecumenische
geloofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 en 1115 pastoor V Well; Bethlehem-
kerk (Driftstr.) geen dienst; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds V Hunnik ha, 5 ds
Schouten; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds Nau-
ta; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 prof Spindler,
7 concert; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse
Schouw) zie Maranathakerk. Acad. Ziekenhuis
10 ds Mondeel Reeuwijk. Diakonessenhuis el
ke za 10.30 rk. dienst, en 10.30 ds V 't Hof.
Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.)
10 ds Schouten; Oude Vest zie Hoogl kerk;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie
herv. gém.; verzorgingstehuis Groenhoven 10
ds Verdoorn; Merenwijk zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5. Chr. Geref.
K. (Steenschuur) 10 en 5 ds Den Hertog Ge
ref. Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref. Gem.
in Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en
5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds Mostert. Doopsgez -Remonstr. Gem.
(Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10 ds Brüsewitz.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord',
Rijnsburgerweg 124) 10 ds Agtereek Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30 ds
Koehorst. Evangeliecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra.
Pmkstergem. (O. Vest 13) 10 hr Eikerbout. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10
majoor De Heus Amsterdam, 4.30 hr Nigge-
brugge. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24) 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordhofland V.schoten)elke za 10
tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christe
lijke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 10, 11 en 12. Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.singel) 10, behalve 2e weekeinde van de
maand za 7, Rooms-Kath, K Haagweg za 7,
zo 10.30; Herensingel za 7. zo 9.30 en 11; Rijn
dijk (Stevenshof) za 7, zo 9.30; Steenschuur za
7, zo 8.30,10,11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de za 7, zo 10, Lammenschansweg za 7, 10;
Haarl.straat za 7, zo 10.30 en 12.15, Merenwijk
zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv Gem. 9 ds Verseput Oegst-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds Panne-
koek, 7 ds De Graaff. Geref. Kerk 10 ds De
Zeeuw Leiden, 6.30 ds Santing. Chr. Geref.
Kerk 9.30 ds Vd Boomgaard Zoetermeer, 6.30
ds Hofman Ouderkerk. Rk Kerk za 7, zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds Jonkman; Kruiskerk 10 ds 't
Hooft ha en gezinsdienst; Opstandingskerk 10
ds Ommering, G. Herderkerk 10 ds Moll. 6.30
zie De Bron; De Bron 9 ds Nieuwenhuis, 10.30
ds Huizebosch, 6.30 ds Nieuwenhuis leer-
dienst; Ashram (Marsdiep) 10 ds Mulder oogst-
dienst; Oudshoornse kerk 10 ds Ter Bals;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds Ouwendijk,
6.30 ds Zonnenberg Benschop. Geref. Kerk
Mar.kerk 10 en 5 drs Wilschut jeugddienst; Sal-
v kerk 10ds Santing, 6.30dsTerlaak. Geref. K.
Vrijg. (school Bospark, Beatrixl 4) 9.30 en 5.30
ds Heida. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
10 ds Janssens, 4 ds De Lange. Chr. Geref.
Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds Vd Meij.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4,
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 ds Koekkoek,
6.30 ds Malgo mmv Peter Kits. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw 62) 10 hr V Geme-
ren. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrik-
str. 54) 10 hr Vd Hoorn. Bapt.gem. Ichthus (au
la mavo H. Dunantweg 1) 10 hr Haverkamp.
6.30 hr Lourens. Pinkstergem. 'Het Licht' (A. v.
Burenlaan 15) 10. Christengemeénte 'De
Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan)
geen opgave. Leger des H (Zonneweg 3) 10
en 7 (laatste zondag van de maand 5 uRe
monstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10 dr
Meijering. Rk Kerk: Bonifaciusk. za 7. zo 9.45
en 11.30; Piusk. za 7. zo 9 en 10.30, De Bron
za 7, zo 9.30 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9 30 en 6 ds Boer.
Geref./Herv Gem. (geb 'De Hoeksteen', Sch-
weitzerstr.-Bernhardstr.) 10 ds V Arkel. Geref.
Gem 9.30 en 8 ds V Aalst, do 11 10 7.30 ds
Vogelaar.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
Vd Scheur, 6.30 ds Sterrenburg Rijsoord; Salv-
.kerk 10 ds Terlouw, 6.30 ds De Vreugd
Amersfoort; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 10 ds
Prins Werkhoven, 6.30 ds Jumelet Wouden
berg. Geref. Kerk 10 ds Zoutman, 6.30 ds El-
derman. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en
4.30 ds Simpelaar. Geref. Gem. (Stationsweg
17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem. geen opga-
BOSKOOP Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 ds Ter Bals Alphen; De Stek 9.30.
Geref. Kerk 9.30 hr Noteboom Soest. 6.30 ds V
"t Hoff. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds Oosting.
Geref. Gem. 9 30, 7 ds Boogaard. Volle
Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijnstr 83)
geen opgave.
HAZERSWOUDE Herv. Gem. 10.30 ha en
6.30 ds Alblste. Geref. Kerk 9 en 5 ds Huisman
ha Rk Kerk dorp za 7, zo 10 en 11.30; Anker
za 7, zo 11Rijndijk zo 9.30.
HILLEGOM Herv. Gem. zie Hoeksteen. Geref.
Kerk ('Hoeksteen') 10 ds Hofland, ds Rothfusz,
ds. Verbeek, 7 ds Hofland. Chr. Geref. Kerk 10
en 5 ds V Langevelde. Christen Gemeente (P.
Breugheflaan 36) 10 hr Visser Bodegraven ha,
7 zangdienst. Rk Kerk: Mart, za 7. zo 9 en 11;
Jozefk. za 7, zo 10.
HOOGMADE Herv. Gem. 10 ds Germans
Sassenheim. Rk Kerk za 7, zo 9.15
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds Kref Sassen
heim. Rk Kerk za 7, zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv. Gem.
Dorpsk 10 ds De Graaf, 6 ds Sloof; Ontm.kerk
10,6.30 ds De Graaf Herv Gem 'De Rank' (P
Groen-college) zie Katwijk aan Zee Geref.
Kerk 9.30 ds Mink, 5 ds V Breevoort. Rk Kerk
za 7, zo 9.30.
KATWUK AAN ZEE Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Schuurman, 6 ds Vroegindeweij; O. Kerk 10 ds
Hovius, 6 ds Stam; Ichthusk. 10 ds Visser, 6 ds
Christ; Pniölk. 9.30 ds Sjollema. 6 ds Hovius;
Maranathakerk (Rijnsoever) 10 10 ds Vd Berg,
6 ds Sjollema. Overduin 2.15 hr Bor. Herv.
Gem. 'De Rank'(Helmbergweg 10) 10ds VLa-
gemaat. Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds V Bree
voort; Triumfatork. 10 ds Horst, 5 ds Vd Graaf
open deurdienst. Geref. K. Vhjg. 9.30 en 5.30
ds Heida. Ned. Geref K. (aula Bestevaer
mavo) 9.30 en 7 kand Koedijk. Chr. Geref. K.
10 en 5 ds Veenendaal, di 9.10 7.45 bijbelle
zing ds Veenendaal. Vrije Chr. Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Geref. Gem. (Re-
misestr10 en 5. Geref. Gem. in Ned. (Lou-
westr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr 48)
9.45. Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2)
10 ds Visser. Soefi (Zuidduinweg) elke 1e en
3e zondag. 4. Marinevliegkamp Valkenburg
10.30 ds V Selms.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN Herv. Gem. 10
ds Tielkemeijer, 5 ds Fernhout open deur-
dienst Geref. Kerk 10 ds Vd Lugt, 7 ds Fern
hout Alphen.
LEIDERDORP Herv Gem en Geref Kerk
Dorpsk. 10 ds Luttikhuis; Scheppingsk. 10 ds
Visser Leythenrode 10.30 ds De Leeuw. Elis.-
ziekenhuis 9.30 de Brommet. Geref Gemeen
te Leiden eo (kerkgeb Hoofdstr 73) 10 en 4 30
ds Boogaard Bapt gem. (wi|kgeb Zijlkw 10
hr De Vries ha. Rk Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN Herv Gem. 9,30 kand Kemper
man. Geref Kerk 9.30 ds Vd Kooi, 7 ds Vd
Hoeven Rijnsaterwoude Rk Kerk za 7, zo 9.30
en 11.15,
LISSE Herv Gem Dorpskerk 10 ds Verdi|k;
Pauluskerk 10 ds De Gelder Geref Kerk 7 ds
V Midden SoW-dienst. Geref K. Vhjg. (Prin-
sessestr. 1) 9 30 en 4.30 ds Geersmg Ned.
Geref Kerk (Safvatori) 10 hr Blom, 5 hr Koe
dijk. Chr, Geref Kerk 10 en 4.30 ds V Dijken
Geref Gem, 10 en 4 ds Tams Evangeliege-
meente (Heereweg 52a) 9 30 hr Schuurman.
Rk Kerk Agathakerk za 7, zo 10 en 11 30;
Poelpolder za 7, zo 10 30, Mariakerk za 7. zo 9
en 10.15; Engelbew za 7. zo 10
NIEUWKOOP Herv Gem. 9.30, 6.30 ds Poot.
Geref. Kerk za 5 30 oogstfeest, zo 9 30 ds Vd
Weg-Rullmann. Chr. Geref. Kerk 9.30. 7 ds
Boiten Schiedam. Remonstr. Gem. 10 drs V
Woerden-Surink Gouda Evang gem. (ver ge
bouw 'De Rank', Regthuysplein) 12 nam. Rk
Kerk za 7, zo 9 en 10.45
NIEUWVEEN Herv Gem 9.30 ds V Mouhk,
6.30 ds Lagendijk. Geref. Kerk 9.30 ds Elder-
man Bodegraven. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP Herv. Gem. 9.30 ds
Mackaay Leiden, 4.30 zie geref kerk. Geref.
Kerk 9.30 ds Kraan, 4.30 ds Vd Wal Houten
ontmoetingsdienst Chr Geref. Kerk 9 30 en
4.30 ds V Roekei. Rk Kerk za 7, zo 10.
NOORDEN: Herv Gem. 9.30 en 7 de Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 ds Fernhout Al
phen, 7 hr Schreuder. Rk kerk za 7, zo 9 en
10.30. v
NOORDWIJK Herv Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee, 5 ds Vd Bergh;
Hoofdstr (Zee) 10 ds Ruitenburg, 5 ds Vd Lee,
De Rank (Golfbaan) 10ds Künz Waddmxveen.
Geref Kerk Buurtkerk (Hoofdstr10 ds Elgers-
ma; Vinkenl (Binnen) 10 ds Roosjes Amster
dam, 7 ds Elgersma Kapel W v.d. Bergh-
stichtmg 11 ds Slofstra 'Sole Mio' 9 ds Elgers
ma. Evang. centrum 'De Ark' (picképl 1) 10 hr
V Duin, 7 hr Vd Laak Ned Prot. Bond (aula
O Zeew 10.30 dsBreukmk Zeist RkKerk Zee
za 7, zo 10 30, Binnen za 7. zo 9 30 en 1V
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10 ds Vd Meij
gezinsdienst; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Vic-
tork. za 7. zo 9 en 11Jozefk za 7, zo 9 en
10.30; De Zilk za 7. zo 10 30
OEGSTGEEST Herv Gem Groene of WilF
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Sierat;
Gemeentecentrum (U/tw10.30 ds Dneasen
Geref Kerk 10 ds De Bruin Geref Kerk Vrijg.
(aula Dr Schilderschool) 10 30 ds Hoogen-
doom. 4.30 ds Groenenberg Ned Geref Kerk
(Gem centrum) 8 45 en 4 ds Janse Van W'jc-
kerslooth 4 ds Ri|ksen. Endegeest 10 pastoor
Lansbergen Voile-evangeiiegem (Gem cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7, zo 9 en 10 30.
OUD-ADE Rk Kerk za 7. zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING Herv Gem.
9.30 ds Heijbng. Geref. K. 9.30 en 6.30 (ves
per) ds Zijl. Remonstr Gem. 10 prof Adnaan-
se Rk Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN Rk Kerk Mar Pres.
za 7. zo 10.30; Petrus-B. za 7, zo 10.30.
RIJNSATERWOUDE Herv Gem (in chr ge
ref kerk) 10.30 ds Vd hoeven, 7 dr Vd Kooi.
Chr Geref K 8.45 ds Sterk Bunschoten, 2.15
ds Roos Utrecht.
RUNSBURG Herv. Gem Laurentiuskerk 9 30
ds De jong Nunspeet, 5 ds Ten Voorde. BetheF
kerk 9 30 kand V Duyvenbode, 3 ds Wagter
aangepaste dienst. Geref Kerk Petrakerk 9 30
ds Cziria, 5 ds Terpstra, Immanuelkerk 9 en
10 30 ds Terpstra. 5 ds Ribbermk. Maranatha
kerk 9 30 ds Ribbennk, 5 ds Czina Geref Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds Zomer. Chr Geref K 9 30
en 5 ds Peet Klundert Evang Chnstengem
(aula mavo) 10 hr V Dutjn Noordwijk Rk Kerk
za 7, zo 9.30 en (chr tuinbouwschool) 11
RIJPWETERING Rk Kerk zo 9 en 10 30.
SASSENHEIM Herv. Gem 9 en 10 30 ds Vo»-
lebregt, 7 ds Biewmga Geref Kerk 10 ds Bras,
7 zie herv kerk Chr. Geref K. 10 en 5 da Ho-
genbirk Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) geen
dienst Rk Kerk za 7. zo 9 30 en 11
TER AAR Herv Gem 9.30 ds Groenendijk.
6.30 ds Heijting Geref Kerk 9.30 ds Den Hee-
ten Hoofddorp, 6 30 ds Czma Ri|nsburg Rk
Kerk Aardam za 7. zo 9 en 12, kerk Langeraer
za 7, zo 9.30 en 11 30
VALKENBURG Herv Gem 10 en 6 30 dr
Vermeulen Geref Kerk 9.30 mr Vreugdenhd,
6 30 hr Vd Boe Geref K Vnfl 9 30 ds Grutter,
4 ds Heida
VOORHOUT Herv./Geref Kerkgemeenschap
9 en 10.30 ds De Jong Rk Kerk za 7. zo 9 30
VOORSCHOTEN Herv Gem Dorpskerk 10
ds De Zwart. 7 z»e geref kerk De Ontmoeting
(Noordhoftand) 10 ds Ledegang, 7 z* geref
kerk, 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekkade)
9 30 kand Molenaar Voorschoten. 4 30 ds V
Kooien Delft Hutp en He>l-kerk Schakenbos',
Leidschendam) 10 dr Verheuie zangdienst
Geref Kerk 10 ds Blanken. 7 ds De Zwart Ge
ref K Vriig. (Bechiaan) 10 45 ds Geersmg,
4 30 Rk Kerk Laur kerk za 7. zo 11 30, M.
Godskerk za 7, zo 10 Kerk van Engeland (Bri
tish school in The Netherlands. J. v Hoofiaen
3) 10.15 anglicaanse d.enst Aula-basisge-
meenschap (in 'Onderdak') geen opgave
WADDINXVEEN Herv Gem Brugk 9 30 ds
Vroegindeweti Voorthuizen. 5 ds Schipoan-
boord. Hoeksteen 9.30 ds Set» paan boord,
6 30 ds Goossen, Betheik 9 30 drs Kok Veen-
endaal. 5 ds Kunz. Rehoboth-school 9 30 kand
Stougie Waddmxveen, Imm kerk 10 ds De
Moor. 5 ds Roos Geref Kerk Kru<sk 10 15 dl
Onstein, 5 ds De Moor. Ontm kerk 9 30 ds Ven
huizen Schoonhoven. Geref K Vrijg (Kruis
kerk) 8 30 en 2 45 ds Hoogendoorn Chr Af-
gesch Gem 9 30 en 5 ds Vd Want Oud-Ge
ref Gem (Mercunusweg 29) 10 en 6 30 Re
monstr. Gem 10 ds Vd Laarse Soest
WARMOND Herv Gem. 10 dr Muis Rk Kart
za 7. zo 9 en 10 30.
WASSENAAR Herv Gsm Dorpsk. 10 dl
Steenstra 4 30 ds V DU. 7 ds Steenstra open
deurdienst, Kiev»etk ('Samen op weg j 10 dl
Visser. Messiask 10 ds Hartzhem Scheven.n-
gen, Dorpscentrum 9 30 ds V Campert
Woerden. Geref Kerk ZijHaan 10 ds Vd Wou.
de. 7 zie dorpskerk tied Prol Bond (Kerk-
dam) 10 30 ds Fockema Andreee tarnde-
d«ensi RK Kerk Jozef za 7, zo 9 30 en 11W.U.
za 7, zo 9 30 en 11GH za 6, zo 10 30
WOUBRUGGE Herv Gem 9 30 en 6 30 ds V
1 Hof ha Geref Kerk 9 30 ds Veenstra Leiden,
6 30 ds Aaklers amstetveen ha Ned Prot
Bond (De W«k. Schoo»»tr 20) 10 30 dsVd Poel
Den Haag Rk Kerk zo 10 30.
ZEVENHOVEN Herv Gem 9-30. Geref Kerk
9 30 en 7 hr Schreuder
ZOETERWOUDE Herv Gem 10 ds Wo*
heus Rk Kerk St Jan zo 9 30. Chr Dwneark.
za 7. zo 10 Meerburgkerk H R.jnd>]k za 7 zd
10 en 11 30.
ZWAMMERDAM Herv Gem 10 en 6 30 df
Dubbeldam Geref Kerk 10 ds Davidse Zeven-
hmze. 8 30 ds Bmkema Remonstr Qem geen
dienst.
