Wat moet ik dande koppeling aanpakken?
Stilte voor de storm
Behoedzame Wim Kok vreest tegenvallers in onzeker 1991
DINSDAG 18 SEPTEMBER 1990
Van onze correspondenten Carel Goseling en Pieter Couwenbergh
DEN HAAG De bruine tinten in de werkkamer zijn ver
dwenen. Stemmig grijs voert nu de boventoon. Het bureau
is recht voor de deur gezet; wie binnenkomt kan meteen
recht in de ogen gekeken worden. Nog een klein schei
dingswandje in de enorme zaal, wat kunstwerken aan de
muur en het is 'af: de verbouwing van Wim Kok.
Niet alleen op zijn ministerie is de
vernieuwing merkbaar. Wat Kok
betreft ademt ook de eerste echte
begroting van het CDA/PvdA-kabi-
net die sfeer. In rap tempo somt hij
de onderwerpen op waaruit moet
blijken dat er na jaren CDA/WD-
kabinetten, nu een heel andere
ploeg zit.
Ten eerste blijft de begroting bin
nen de opgestelde financiële ka
ders. Ten tweede is er na een lange
periode van steeds groter wordende
inkomensverschillen nu "een even
wichtig gespreide koopkracht-ont
wikkeling over de inkomensgroe
pen en dat is voor de PvdA en mij
van groot belang", aldus Kok. Ten
derde komt het beleid, erop gericht
om meer mensen aan het werk te
krijgen, nu "beter uit de verf'. Ten
vierde noemt de bewindsman de ge
meenschapsvoorzieningen. Die
moeten naar zijn mening zo worden
ingericht dat zij "voldoen aan de
verlangens en verwachtingen in de
samenleving, nu en morgen".
Als belangrijkste onderwerp
geldt hier het milieu, een terrein
waarop het "jarenlang de verkeerde
kant op is gegaan". Investeren in
openbaar vervoer noemt Kok als
voornaam onderdeel van het
milieubeleid. Een ander hoofdpunt
is de gezondheidszorg: meer geld
niet alleen voor inkomensverbete
ring maar ook voor een hoogwaardi
ger zorg.
Investeren
Kok: "Kortom, het investeren in de
toekomst, met als belangrijkste
consequentie voor mij, het in har
monie laten lopen van inkomens-
en kwaliteitsverbetering binnen de
financieel-economische grenzen
die wij ons gesteld hebben. Dat
vergt ook een goed nadenken over
de vraag hoe de doelmatigheid van
de overheidsuitgaven vergroot kan
worden. Hoe het geld van de belas
tingbetaler goed en degelijk be
steed kan worden. Het gaat dan om
grotere efficiëntie, het heroverwe
gen van overheidstaken, het door
elkaar schudden van de bureaucra
tie. Niet elke gulden meer, is beter.
We moeten er ook op toezien dat el
ke uitgegeven gulden goed besteed
is. Daar kan nog heel veel aan ge
daan worden, bijvoorbeeld meer
handen aan het bed in de gezond
heidszorg of meer politiemensen op
kere internationale situatie (zie de
Golfcrisis) is de vraag. Kok over dit
dilemma: "Heel veel zaken laten
zich niet voorspellen, ook niet in
deze begroting. Wie weet hoe hoog
de olieprijs over drie maanden is en
hoe dat in 1991 doorwerkt? We zijn
sterk afhankelijk van onzekere fac
toren. Als er iets in het beeld veran
dert, is er een grote kans dat het ver
slechtert. De ontwikkelingen wij
zen daar eerder op, dan op een mee
valler".
Koopkrachtdiscussie
Het zijn deze onzekere factoren die
de recent binnen het kabinet ge
voerde koopkrachtdiscussie voor
velen een wat onwezenlijk karakter
gaf. Discussies die vooral de PvdA
aanzwengelde. Kok reageert fel. Hij
verwijst naar de start voor alle be
raad: de nullijn voor de minima en
plus één procent voor de hogere in
komens. Met een tegenvallende
ontwikkeling zouden de minima
dan ook al snel in de min terecht ge
komen zijn als er niets was gebeurd.
Nu bestaat er een redelijk even
wicht: iedereen gaat er ongeveer
een half procent op vooruit.
Kok: "Ik geef geen garantie dat
dat over een half jaar nog zo is. Ik
heb wel de zekerheid dat het kabi
net naar beste weten geprobeerd
heeft een redelijk evenwichtige uit
gangspositie te creëren voor ieder
een". Zo gaan samenwonende be
jaarden er in 1991 ongeveer 500 gul
den op vooruit, alleenstaande 65-
plussers 350 gulden. "Er zit enige
marge in. Als ik dat vergelijk met ja
ren van bevriezing is dit hele andere
koek. Er is bewust ruimte voor vrij
gemaakt", aldus de minister.
De onzekerheid rond de inko
mens werkt echter ook door in de
hele begroting. Welk cijfer moet op
geschreven worden? Vast staat dat
de begroting 1991 op papier klopt,
maar een behoorlijk deel van de
maatregelen alleen eenmalig een ef
fect heeft. Na 1991 komt het pro
bleem (zo'n 4,5 miljard gulden) dus
weer levensgroot terug.
Tegenvaller
"Een deel van de problemen is ont
staan door de wijze waarop het vori
ge kabinet de begroting voor 1990
had rondgemaakt. Het is dan heel
moeilijk om in één jaar weer blij
vend op koers te komen. We hebben
inderdaad een stevig probleem in
de komende jaren, en dat zullen we
Kok: "De opgaande lijn in de lonen van 1990 kunnen we niet gewoon doortrekken".
stapje voor stapje moeten oplos
sen".
Er zijn meer oorzaken. De Golf
crisis die in augustus ontstond en
het ontdekken van een belasting-te
genvaller die volgens Kok "voor
een flink deel blijvend is". Beide
ontwikkelingen traden op toen de
begroting 1991 al vrijwel was afge
rond. "Op de valreep kregen we te
maken met een lelijke extra proble
matiek. Het was op dit moment dan
ook onvermijdelijk een deel van de
extra gasbaten in 1991 te gebruiken
om de begroting sluitend te maken.
Al vind ik dat op de lange termijn
niet goed", stelt Kok.
Het kabinet besloot dan ook om
in het voorjaar van 1991 een tussen
balans te maken waarbij de contou
ren voor het beleid 1992-1994 zicht
baar moeten worden gemaakt. Kok
over die keuze: "Dan weten we
meer over de internationale ontwik
keling en de belastingtegenvaller.
We moeten dan goed voorbereid de
zaak voor latere jaren in de steigers
zetten waarbij ook de flexibiliteit
van de overheidsuitgaven en de
doelmatigheid van ondermeer sub
sidies aan de orde moeten komen.
Ik ben zeer gemotiveerd daar een
goed werkstuk van te maken".
Slappe knietjes
Het verwijt dat het kabinet slappe
knietjes heeft en de problemen nu
maar voor zich uitschuift wijst Kok
van de hand. "Wat is het alternatief?
Het is onmogelijk alle problemen in
een jaar op te vangen. Bovendien
moeten we ervoor zorgen dat de risi
co's in de begroting niet leiden tot
een afwenteling, tot een loon- en
prijsspiraal. Dus zijn we erg voor
zichtig geweest met een lastenver
hoging. Moeten we het mes dan nog
verder in de uitgaven zetten? Ik
daag de oppositie uit aan te geven
waar dat kan. In een economisch ge
voelig jaar moetje erg oppassen dat
het snijden in uitgaven niet leidt tot
lagere bestedingen en investerin
gen, Moet ik dan de koppeling aan
pakken? Dat is geen lijn: de lagere
inkomens laten zakken".
Het woord koppeling is gevallen.
Het kabinet wil de loonstijging in
1991 beperkt houden tot drie pro
cent. Waarom? "Op zich vind ik het
een logische reactie als mensen zeg
gen: 'mijn lasten stijgen door de
Golfcrisis, dus wil ik dat vertaald
zien in hoger inkomen'. Het kabinet
zegt dan echter: pas op. Dan krijg je
een haasje-over effect van hogere
lonen, prijzen, weer hogere lonen en
een steeds toenemende inflatie. Dat
hebben we bij de energiecrises in
1973 en 1979 ook gezien. Alleen kan
de economie nu meer hebben. Ik
wil het niet dramatiseren, maar we
moeten wel een afgewogen analyse
maken. De opgaande lijn in de lo
nen van 1990 kunnen we niet ge
woon doortrekken".
Drie procent
"We moeten ons bij de inkomens
ontwikkeling zo beheerst mogelijk
inzetten. Financiële ruimte gebrui
ken voor scholing, bestrijding ar
beidsongeschiktheid en inzet van
langdurig werklozen. Het is een va
riant op het FNV/CNV-plan van eer
der dit jaar om één procent van de
loonsom voor goede doelen te ge
bruiken. Zij begonnen alleen aan de
andere kant. Ik pak het nu van deze
kant op: wat is een economisch ver
standige loonontwikkeling met de
veronderstellingen van nu. Het is
best mogelijk dat er in bepaalde be
drijfstakken meer mogelijk is dan
drie procent. Toch moeten we de
zaak nu harder aanzetten, juist nu
i onder vuur ligt".
Kok geeft toe dat de opstelling
van de werkgevers bepalend is voor
het welslagen van de drie procents
eis. "Hun opstelling in het voor
jaarsoverleg was niet bemoedigend.
Ze riepen: wij bepalen het wel de
centraal, in de bedrijfstakken en be
drijven. Ik wil het debat aangaan op
basis van argumenten, niet met
dreigementen".
wat zwaarder weer. De seinen staan
op onzeker, minder veilig, door fac
toren van buiten. Er rust een stevige
verantwoordelijkheid op ons alle
maal om de gevolgen verantwoord
op te vangen'. Als de werkgevers
zeggen, wel loonmatiging maar ver
der niets, wordt het moeilijk".
Of de werkgevers bereid zijn mee
te werken weet Kok niet. Hij zegt
"geen waarnemingen" in die rich
ting te hebben. Het verhaal dat
loononderhandelingen in bedrijfs
takken en bedrijven plaats moeten
vinden zegt Kok wel te kennen.
"Waar het mij om gaat is dat de op
telsom van die decentrale onder
handelingen van grote invloed kan
zijn op de economische vooruit
gang. Het maakt wel degelijk wat
uit: afwachten of dat proces begelei
den. Op dat laatste hoop ik. En niet
steeds die Pavlov-reactie van: wij
doen het wel decentraal. Dat is een
te simpel antwoord".
Twee gezichten
Hoop dus, maar hoe ziet Kok zelf de
toekomst, mede gezien de nogal kri
tische opstelling van zijn eigen par
tij over de herkenbaarheid van de
PvdA in het kabinetsbeleid? Kok
spreekt over duidelijke keuzen en
een Financieel solide onderbouwing
van het beleid. Rechtvaardigheid
en soliditeit als Siamese tweeling.
Hij grijpt naar het recente rapport
van het sociaal-cultureel planbu
reau over Nederland. "Dat geeft een
heel interessant beeld. De Neder
lander is tevreden. Er is geen aanlei
ding nu somber te doen over de sa
menleving. Toch is die op een aantal
punten vastgeraakt. Er zijn te veel
mensen die niet voldoende deel
hebben in de welvaarts-ontwikke-
ling. Er is te veel sprake van twee
gezichten: glamour, glitter en skyli
nes aan de ene kant, verpaupering
en armoede aan de andere".
"De sociale vernieuwing wil een
brug slaan naar deze mensen, zij die
te ver zijn afgeraakt. Dat begint te
werken. Als we daarmee doorgaan
zal het vruchten afwerpen. Zal de
sociale onrechtvaardigheid en de
ongelijkheid minder worden. Dat
steunt ook een royale meerderheid
van de samenleving. Niet alleen de
direct betrokkenen, maar ook dege
nen met een behoorlijk inkomen
die goed kunnen rondkomen".
Beschaafd land
"In een beschaafd land als Neder
land moeten geen Amerikaanse toe
standen voorkomen. Geen eten uit
de vuilnisbak. Het beleid van dit ka
binet is een eerste stap op de weg
om die kloof te verminderen. Tege
lijk proberen we sociale vernieu
wing te verbreden tot een veiliger
en leefbaarder samenleving. Dat is
de boodschap voor iedereen en dus
ook voor mijn eigen partij".
Het kabinet-Lubbers/Kok presenteert vandaag zijn eer
ste eigen begroting. Voor de PvdA, met haar leider Kok
als minister van financiën in een prominente rol, het mo
ment om de sceptische achterban te overtuigen van het
belang van een meeregerende Partij van de Arbeid. Voor
het CDA het moment het land opnieuw duidelijk te ma
ken dat de christen-democraten, ondanks partnerruil de
touwtjes stevig in handen hebben.
Kabinet verschuift problemen tot na Statenverkiezingen
door Frank de Grave
Wie probeert een algemeen beeld te
krijgen uit de cijferstroom van de
ruim driehonderd pagina's tellende
Miljoenennota, kan maar één con
clusie trekken: de coalitiepartners
zijn op kousevoeten met elkaar
omgegaan. Harde keuzen zijn ver
meden en doorgeschoven naar mid
den volgend jaar. In goed Neder
lands spreekt het kabinet over een
'mid-term review' oftewel: we ko
men er nu niet uit, er zijn vele onze
kerheden rond de Duitse eenwor
ding, de ontwikkelingen in de Golf,
de olie, de dollar, we zien over een
half jaar weieens verder. Een sur-
place, zouden wielrenners zeggen.
Beide partijen krijgen wat electo
raal strooigoed voor de komende
verkiezingen voor Provinciale Sta
ten. De Partij van de Arbeid mag
schermen met het herstel van de
koppeling en een tot op tienden van
procenten op elkaar afgestemde
koopkrachteffecten voor de diverse
inkomenscategorieën. En het CDA
kan de boer op met een bescheiden
verhoging van de kinderbijslag
voor het eerste kind en het feit dat
de door de PvdA bepleitte belas
tingverhoging voorlopig niet door
gaat. Slecht nieuws, impopulaire
keuzen, dat maar liever na de con
frontatie met de kiezers, zo is de
boodschap van de miljoenennota.
Planbureau
Voordat een kabinet beleid kan
gaan maken, moet het eerst weten
hoe de zaken er precies voorstaan.
In de zogeheten Macro-Economi
sche Verkenning zet het Centraal
Planbureau de resultaten van het
economisch model keurig op een
rijtje. Het algemene beeld is niet
slecht, hoewel duidelijk minder
gunstig dan 1990. Alle belangrijke
gegevens onderbouwen dit beeld.
De economische groei loopt terug
van 3,25 naar 2,25 procent. De infla
tie stijgt van 2 naar 2,5 procent. De
particuliere consumptie, de investe
ringen, de arbeidsproduktiviteit en
de werkgelegenheid lopen terug in
vergelijking met de ontwikkeling in
1990.
Geen reden voor paniek, maar
toch even zovele tekenen aan de
wand. Daar komt nog bij dat het
Planbureau van een tamelijk stabiel
beeld is uitgegaan van voor onze
economie uiterst belangrijke gege
vens als de olie- en de dollarprijs.
Zou ten gevolge van de Golfcrisis
ook in 1991 de olieprijs op het huidi-
ge hoge niveau van zo'n 30 dollar
per vat blijven (het Planbureau re
kent voor 1991 op een gemiddelde
olieprijs van zo'n 20 dollar per vat),
of de dollar dalen naar zo'n f 1,60,
dan zou het economische beeld ver
der verslechteren.
Verder wijst het Planbureau op
een aantal hardnekkige problemen
waarmee de Nederlandse economie
worstelt. In vergelijking met andere
westerse landen kent Nederland
een ongunstige verhouding tussen
actieven en niet-actieven. Een rela
tief hoog aantal werklozen, een on
gekend hoog en snel stijgend aantal
arbeidsongeschikten en een lage
participatie van vrouwen op de ar
beidsmarkt zijn hiervoor verant
woordelijk.
Bovendien neemt het ziektever
zuim na een aantal jaren te zijn ge
daald weer toe. De gemiddelde Ne
derlandse werknemers is inmiddels
meer dan drie weken per jaar we
gens ziekte niet op zijn werk aanwe
zig. De kosten van de economisch
in-actieven drukken steeds zwaar
der op de economisch actieven.
De rente op de staatsschuld is een
ander steeds groter wordend pro
bleem. In 1991 betalen wij als sa
menleving maar liefst 25 miljard
gulden aan rente, in toenemende
mate aan het buitenland. Dat is
ruim 1500 gulden voor elke Neder
lander, man, vrouw en kind. Ter
vergelijking: En daarbij lossen we
nog niet eens af op de totale staats
schuld van zo'n ruim 300 miljard
gulden.
Financieringstekort
Hoe wil het kabinet de problemen
voor 1991 te lijf gaan? Uit de miljoe
nennota blijkt dat het kabinet zich
sterk heeft geconcentreerd op de in
het regeerakkoord afgesproken ver
mindering van het Financieringste
kort van 5,25 procent in 1990 naar
4,75 procent in 1991, en op de ge
wenste evenwichtige koopkracht
ontwikkeling. Voor de overige ge
signaleerde problemen vallen niet
of nauwelijks nieuwe beleidsinitia
tieven te ontdekken.
Om in 1991 het Financieringste
kort te verlagen tot 4,75 procent van
het nationaal inkomen, moet minis
ter Kok zo'n 7 miljard gulden bezui
nigen. Dat doet hij ook, en daarvoor
verdient hij lof. Maar een nadere
analyse van de maatregelen die hij
voorstelt, doet veel van die lof ver
bleken. Het kabinet heeft het zich
namelijk wel erg makkelijk ge
maakt. Voor zo'n 3 miljard gulden
wordt er echt bezuinigd. Defensie
levert ruim 600 miljoen gulden in en
is daarmee in één klap 4,5 procent
van zijn begroting kwijt. Gelet op de
ontspanning tussen Oost en West is
hiervoor wel wat te zeggen, maar de
ingreep is wel heel fors.
Voor het overige hanteert Kok de
kaasschaaf, d.w.z. er wordt niet af
gewogen tussen belangrijke of min
der belangrijke uitgaven, nee, ieder
een moet evenveel inleveren. Dit
gebeurt door de ministeries niet te
compenseren voor de prijsstijgin
gen en door alle subsidies met 1 pro
cent te korten. Opbrengst: ruim 1,5
miljard gulden. Daarnaast moet een
'grote efficiëncy'-operatie een be
drag oplopend tot 300 miljoen gul
den opleveren, zonder dat overi
gens wordt aangegeven hoe dat zou
moeten. Verder wordt een greep
van 100 miljoen gulden in het ge
meente/provinciefonds gedaan en
moet op volksgezondheid 120 mil
joen gulden worden ingeleverd.
Truc
Kun je van deze maatregelen nog
zeggen dat ze in ieder geval structu
reel geld opleveren, dubieuzer zijn
de maatregelen waarmee de minis
ter van Financiën de resterende 4
miljard gulden wil binnenhalen.
Voorgesteld wordt de rijksbijdrage
van 1,5 miljard gulden voor het kin
derbijslagfonds voor '91 al in 1990 te
betalen. Reden: in 1990 kan de Fi
nancieringstekortdoelstelling van
5,25 procent dat nog verdragen, en
het geeft ruimte voor 1991. Maar in
1992 komt het probleem natuurlijk
weer even hard terug. Dit voorstel is
dus niets anders dan een boekhoud
kundige truc.
Het voorstel het percentage van
de voorlopige aanslag in de ven
nootschapsbelasting te verhogen
naar 125 procent (waarop gebaseerd
eigenlijk?) en meer staatsdeelne
mingen te verkopen, levert eenma
lig 2 miljard gulden op. In 1992 ligt
dit bedrag als probleem dus op
nieuw op het bordje van de minister
van Financien. Tot slot verhoogt het
kabinet de rijksbijdrage aan een
aantal sociale fondsen niet met de
inflatie, waardoor de burgers 500
miljoen gulden meer premie moe
ten betalen.
Allemaal niet zo sterk, en dit ter
wijl het kabinet de kleine één mil
jard gulden extra inkomsten uit het
aardgas ook al gebruikt voor haar
eigen tekort. Kortom, voor 1991
kloppen de cyfers, maar voor 1992
komen de problemen dubbel zo
hard terug.
Inkomens
Een vraag die velen zal interesseren
is wat er in 1991 met de inkomens
zal gebeuren. Hoewel de koop
krachtplaatjes die hiervoor worden
gehanteerd slechts een zeer ruw
beeld geven van de werkelijkheid,
zegt het toch iets van de grote lijnen
van het voorgenomen beleid. Be
langrijkste conclusie is wel dat de
koopkrachtstijging over de hele li
nie positief is, maar sterk terugloopt
in vergelijking met 1990. Stijgt de
koopkracht in 1990 met zo'n 2 pro
cent, in 1991 is de koopkrachtverbe
tering gemiddeld zo'n half procent.
De vraag is natuurlijk of de wer
kenden in dit land bij een toch nog
sterke economische groei van zo'n
2,25 procent bereid zullen zijn ge
noegen te nemen met zo'n relatief
geringe koopkrachtstijging. Dit me
de omdat het Centraal Plan Bureau
er op wijst dat ondanks de nog
steeds hoge werkloosheid de span
ningen op de arbeidsmarkt toene
men en het aantal openstaande va
catures sterk stijgt.
Logischerwijs volgt hieruit een
opwaartse druk op de prijs van ar
beid. Maar als de lonen meer stijgen
dan de zeer beperkte stijging waar
het kabinet op mikt, dan stort het
hele Financiële kaartenhuis van de
begroting ineen. De kosten van de
koppeling die in 1994 zullen zijn op
gelopen tot ruim zeven miljard gul
den zullen dan explosief stijgen.
Vandaar dat inmiddels diverse
ministers er al met klem op hebben
aangedrongen dat voor 1991 de
loonkostenontwikkeling uiterst ge
matigd moet zijn. Het probleem is
alleen dat de markt zijn eigen dyna
miek kent en de overheid behalve
waarschuwingen geen instrumen
ten heeft. Het kabinet heeft niets te
bieden en moet maar hopen dat de
werknemers in dit land ondanks
een krappere arbeidsmarkt, on
danks premieverhogingen, toch be
reid blijven sterk te matigen. De
vakbonden hebben een dijk van een
onderhandelingspositie voor 1991.
Gemeenten
Als wethouder van Amsterdam kan
ik natuurlijk niet voorbij gaan aan
de gevolgen van de miljoenennota
voor het lokaal bestuur. Ondanks
de sociale vernieuwing, ondanks de
vele fraai geformuleerde uitgangs
punten van decentralisatie en het
belang van de gemeenten voor het
aanpakken van problemen als
werkloosheid het bestrijden van
achterstandsituaties, vandalisme
en vervuiling, het milieu en derge
lijke, is de aandacht voor het lokaal
bestuur in de miljoenennota mi
niem.
In Financiële zin zal er voor de ge
meenten niet veel veranderen. Wat
het kabinet met de ene hand geeft
door een volumestijging van het ge
meentefonds met 1 procent en via
extra geld voor het gemeentelijke
milieubeleid, wordt tegelijk met de
andere hand teruggenomen. Op het
gemeente- en provinciefonds wordt
100 miljoen gulden gekort en van de
bezuiniging op de subsidies zal het
lokaal bestuur een klap mee krij
gen.
Daarenboven zullen de bezuini
gingen op het stadsvernieuwings
fonds, met name voor de grote ste
den, stevig aantikken. De gemeen
ten zullen dus de extra taken die
hun zijn opgelegd in het kader van
o.a. de sociale vernieuwing en het
milieubeleid per saldo zelf moeten
betalen. Dat betekent opnieuw be
zuinigingen op de gemeentebegro
tingen en lastenverzwaring voor de
burgers en bedrijven. Het Planbu
reau gaat er van uit dat de gemeen
telijke milieutarieven (o.a. het riool
recht en het reinigingsrecht) in 1991
met maar liefst 20 procent zullen
stijgen.
Guurder
Politiek gesproken zal het kabinet
zich aan deze begroting geen buil
vallen. Maar echt lekker ziet de
CDA-PvdA-coalitie nog niet in het
vel. Het klemt des te meer omdat
het een politieke realiteit is, dat een
kabinet harde politieke keuzen het
best in het begin van haar regeerpe
riode kan nemen. Partners zijn dan
nog fris en vol goede moed. Des te
vreemder dat dit kabinet in haar
eerste begroting zo'n uiterst be
hoedzame opstelling kiest. Maar
problemen vooruitschuiven bete
kent onvermijdelijk datje ze later in
verhevigde mate tegen komt. Na de
verkiezingen voor Provinciale Sta
ten, maart 1991, zal het politieke kli
maat weieens een stuk guurder
kunnen worden.
(Dc auteur is wethouder financiën
in Amsterdam cn voormalig financieel
specialist voor dc WÜ in dc Tweede
Kamer).
