'Ik ken mensen die uit de kerk zijn gepest'
'Eros negeert het onaanzienlijke'
Voorzitter Interkerkelijke hidpverleningswerkgroep voor gescheiden christenen:
Dr. L. A. Kopmels promoveerde op 'liefde tweeëerlei'
ZATERDAG 8 SEPTEMBER 1990
PAGINA 19
Dr. Kopmels:
'Agapè is oog en
oor hebben voor
wat niet in eroti
sche zin in aan
merking komt'.
(foto Jan
LEIDEN Als mensen over
liefde spreken, weten ze dan
eigenlijk wel waar ze het over
hebben? Realiseren ze zich
dat de veelbezongen 'love'
vaak identiek is aan eros,
maar dat deze niet toekomt
aan wat in de christelijke tra
ditie de agapè heet, de naas
tenliefde? Dr. L. A. Kopmels
uit Druten denkt van niet en
schreef er een proefschrift
over, 'Liefde tweeërlei', waar
op hij deze week in Leiden
promoveerde.
In de agapè, het begrip dat het
Nieuwe Testament gebruikt voor
liefde, staat het belang van de an
der centraal, terwijl in de eros en
erotische liefde de zelfliefde de
boventoon voert, zo maakt Kop
mels (52) in zijn proefschrift dui
delijk. Kopmels, jarenlang stu
dentenpredikant in Delft, promo
veerde deze week bij prof. dr. G.
H. ter Schegget.
Inderdaad, zo beaamt hij, ei
genliefde en eros zijn nu niet di
rect synoniem, maar toch: "Het
gaat in de erotische liefde ook al
tijd om mijzelf, want in die liefde
kom ik ook zelf aan mijn trekken.
Met die terugbuiging is overigens
niets mis; die is authentiek voor
de erotische liefde. Ik doe ook
mijn best om duidelijk te maken
dat dat in orde is".
Vele jaren lang heeft het chris
tendom grote moeite gehad met
de eros. Al zeer vroeg in de kerk
geschiedenis werd de agapè als
onverenigbaar gezien met de ero
tische liefde, zodat deze onder
een bedenkelijke slagschaduw
kwam. De invloedrijke kerkvader
Augustinus had bij het klimmen
der jaren geen goed wordt meer
over voor de zinnelijke liefde.
"Dat heeft een fatale rol gespeeld
in de geschiedenis van het chris
tendom en de hele cultuur",
meent Kopmels.
Hij vervolgt: "Ik ben van me
ning dat de seksualiteit een heel
eervolle plaats inneemt. Maar ik
ben echt niet de eerste theoloog
die dit zegt". Hij heeft in zijn
proefschrift wel een ander, nieuw
element willen toevoegen: "Ik
heb tegelijkertijd geprobeert aan
te tonen dat de bedenkingen die
in de christelijke traditie tegen de
erotische liefde bestonden, niet
zo gek waren".
V aderlandsliefde
De ondertitel van zijn proef
schrift luidt dan ook: 'Een kriti
sche apologie van eros'. "De eros
vergeet en negeert, als het erop
aan komt, de 'onbeminnelijke'
mens, de onaanzienlijke, lijden
de. de verafschuwde mens", al
dus Kopmels. "Intussen probeer
ik aan te wijzen dat de agapè zich
voordoet op onvoorziene wijze
tussen menselijke wezens. De
agapè is als de Geest; je weet niet
van waar zij komt. Jezus zegt: heb
uw vijanden lief. Agapè is oog en
oor hebben voor wat niet in eroti
sche zin in aanmerking komt".
Onze cultuur, die leeft in eroti
sche liefde en zo het geluk na
jaagt, moet er volgens de theoloog
voor oppassen dat zij zich niet ge
durig afschermd tegen het vijan
dige en geminachte. "Op die ma
nier gaat het beoefende geluk ver
loren". Een sprekend voorbeeld
daarvan noemt hij de vaderlands
liefde. "Als deze inhoudt dat wij
een haat koesteren voor bijvoor
beeld het Oostblok, dan kunnen
we ook niet meer zó liefhebben
als wij zouden willen".
Om aan te tonen dat wat veel
westerlingen liefde noemen, al
door Plato als eros werd omschre
ven, zoekt Kopmels in zijn boek
uitvoerig de confrontatie met
Erich Fromm, van wiens hand in
1956 het boekje 'The art of loving'
verscheen, dat bijna dertig jaar
lang onafgebroken in de boek
handel lag. De theorieën van
Fromm verdienen op veel punten
lof en lijken heel mooi, maar uit
eindelijk mist Fromm de agapè.
aldus Kopmels.
Fromm gaat uit van de actieve
liefde: 'I am loved because I love'.
Daarin moet de mens zichzelf
zijn. Maar, schrijft Kopmels, "de
apert lijdende mens, in afzichte
lijkheid en lelijkheid, maakt spra
keloos en is geen voorwerp van
actieve liefde. Liefde is dan hoog
stens maar het is niet niets! -
niet negeren, niet ontwijken, niet
vluchten". Bij Fromm is de mens
'uit het veld geslagen', aldus de
theoloog.
Hooglied
De agapè is de liefde tot de naaste
zoals Jezus die in de bijbel leert.
Zoals de apostel Paulus het nas
preekt: 'De Heer doe u toenemen
en overvloedig worden in de lief
de tot elkaar en tot allen...' (I
Thess. 3:12). Op de vraag of chris
tenen patent hebben op deze lief
de. reageert Kopmels ten stellig
ste ontkennend. "Het is wel zo dat
de agapè door sommige schrij
vers als een orgineel christelijk
concept wordt gezien, maar het
houdt niet in dat zij uitsluitend
tot het christendom beperkt
bluft".
Het is volgens hem heel een
voudig: "Deze liefde doet zich
voor, het geschiedt". Maar omdat
christenen in de bijbel het verhaal
horen waarin deze liefde ter spra
ke komt, hebben zij daar iets spe
ciaals mee, stemt Kopmels in.
Overigens staat de agape-liefde
wel centraal, zo meent hij, maar
de eros-hefde is daardoor niet van
secundair belang "Het gaat uit
eindelijk wel om die eros".
De verhouding tussen die twee
komt het best naar voren in
bijbelboek Hooglied, waarin een
bruid en bruidegom heel eerlijk
hun verlangen naar elkaar bezin
gen. In dit verhaal verborgen zit
de liefde die God voor Zijn volk
voelt. "De agape is uiteindelijk
erotische liefde", maakt Kopmels
daaruit op. Kortweg, aldus de
kersverse doctor, zorgt de agape
voor de verdieping van de eros.
In wezen is iedereen daartoe in
staat, zo betoogde hij min of meer
in zijn laatste stelling: 'In de lief
de komt men het amateurisme
niet te boven'. Wie deze zin nega
tief opvat, moet zich de oorspron
kelijke betekenis van het woord
herinneren: liefhebber...
ANDIJK (GPD) Je gaat getrouw elke zondag ter kerke. Voor de predikant, de
kerkeraad en de kerkgangers ben je keurig gehuwd. Iedereen uit het kerkelijk milieu
gaat ervan uit dat het wel goed zit met je huwelijk. Dan sla je plotseling een
kerkdienst over. En het valt de kerkgangers op dat je wel vaker niet meer in de
kerkbank verschijnt. Er wordt al snel gefluisterd. Het wordt duidelijk dat er iets met
je huwelijk aan de hand is...
De problemen heb je een tijd
lang voor de buitenwereld ver
borgen kunen houden, hoe
moeilijk dit ook was. Als de
scheiding er aankomt en de
kantonrechter het huwelijk of
ficieel heeft ontbonden, zal het
'nieuws' hierover spoedig de ge
lovigen uit de kerk bereiken.
En wat dan? Als gescheiden chris
ten lig je er uit. Je wordt niet meer
geaccepteerd, sterker nog, de voor
oordelen en de veroordelingen zijn
niet van de lucht. Je ligt eruit, als
christen deug je niet meer. Je wordt
als een tweederangs christen be
schouwd en er ligt altijd wel een stel
bijbelteksten klaar om de 'zon
daars' van de echtscheiding terecht
te wijzen, zo wordt althans gesteld
door de pas opgerichte Interkerke
lijke hulpverleningswerkgroep
voor gescheiden christenen.
Initiatiefnemer Gerrit van Keulen
uit het Noordhollandse dorp Andijk
zegt uit ervaring te hebben onder
vonden hoe de christelijke gemeen
schap zich opstelt ten aanzien van
een echtscheiding. Hij wil niet ge
neraliseren, want hij kent predikan
ten die best een helpende hand uit
steken naar gescheiden kerkgan
gers, maar in het algemeen zo stelt
hij, kunnen christenen keihard zijn
tegenover andere christenen die om
wat voor redenen dan ook geen hu
welijk meer in stand kunnen hou
den. "Mijn lidmaatschap van de
kerk is door mijn scheiding ter dis
cussie gesteld. Maar de kerkeraad
heeft de zaak weer positief bena
derd".
'Agressie'
Christenen die gescheiden christe
nen op hun 'misstap' wijzen, gebrui
ken volgens Van Keulen de bijbel te
pas en te onpas. "Zij hanteren de
bijbel als een soort wetboek". Voor
al het bekende gebod 'gij zult niet
echtbreken' is een graag gebezigde
tekst. Van Keulen noemt zijn werk
groep een uniek gebeuren. "Er zijn
organisaties genoeg die zich bezig
houden met huwelijksproblemen,
maar vanaf het moment dat de
scheiding een feit is, is er niemand",
aldus de 34-jarige Van Keulen, die
vijf jaar getrouwd was toen zijn hu
welijk spaak liep.
De werkgroep houdt zich niet be
zig met huisvesting, sociale uitke
ringen, alimentatie en andere aan
verwante zaken. Daar zijn genoeg
instanties voor, merkt Van Keulen
op. "Wij richten ons uitsluitend op
de hulpverlening aan mensen bin
nen de kerken die in de problemen
zijn gekomen omdat ze gescheiden
zijn. We proberen ook de verstoorde
verhoudingen binnen de kerk weer
in orde te maken".
Met kerken wordt bedoeld de
protestants-christelijke gemeen
schappen. "Bij de een ligt de zaak
wat makkelijker dan bij de ander.
Dat de Rooms-Katholieke Kerk er
niet bij is, komt doordat daar de
dogmatiek ten aanzien van de echt
scheiding en het huwelijk muurvast
zit. In de protestantse kerken kun
nen we wel aan de slag".
En daar valt volgens Van Keulen
genoeg te doen voor zijn werk
groep. "Ik ken mensen die gewoon
uit de kerk zijn gepest omdat ze ge
scheiden zijn. Er was geen enkele
mogelijkheid meer voor hen om in
die kerk te blijven. Ze zijn dan ook
overgestapt naar een andere kerk".
Denk niet, zo gaat hij verder, dat de
'agressie' zich uitsluitend voordoet
in de reformatorische kerken van
het wat 'zwaardere snit'. Van Keu
len, die zelf tot de gereformeerde
kerk behoort, zegt aansluitend:
"Echtscheidingen komen in alle
protestantse kerken voor, of het
nou bij baptisten of bij een evangeli
sche gemeente is".
Isolement
Er is inmiddels een schrijven ge
richt aan de plaatselijke kerken
waarin gevraagd wordt om mee te
willen werken aan een onderzoek.
"Als werkgroep willen we graag we
ten hoe de situatie binnen een kerk
genootschap is geweest ten aanzien
van de echtscheiding", aldus Van
Keulen, die inmiddels een nieuwe
levenspartner heeft gevonden.
LEIDEN: Herv: Gem. Hoogl. kerk 9.15 ds Kool
stra afscheidsd, 11.45 oec studentendienst;
Marekerk 10 ds Stam Katwijk, 5 ds V Dis Was
senaar; Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds
Schouten; Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds
Hortensius. 11.15 ds Hortensius en pastoor V
Well; Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 vic Vd Wel
open deurdienst; Bevrijdingsk (Montgomery-
str.) 10 ds V Hunnik, 5 ds Schouten; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds Nauta; Waalse kerk
(Breestrgeen dienst; 'Stevenshof' (rk kerk
Haagse Schouw) 11 Acad. Ziekenhuis 10 ds
Schokker. Diakonessenhuis elke za 10.30 rk.
dienst, en 10.30 ds V 't Hof. Endegeest zie
Oegstgeest. Geref Kerk Vredeskerk zie herv.
gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10.30 hr Storm
dovendienst; Oude Vest zie Hoogl kerk; Mara
nathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv.
gem.verzorgingstehuis Groenhoven 10 ds Ja-
cobi-v Duyn; Merenwi|k zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5 ds Den
Hertog ieugdzondag. Geref. Gem. (zie onder
Leiderdorp). Geref Gem. in Ned (Bethlehem
kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30 Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds Mostert.
Doopsgez -Remonstr. Gem. (Lokhor6tk. Pie-
terskerkstr.) 10.30. Baptistengemeente (aula
Nieuweroord Ri|nsburgerweg 124) 10ds Ag-
tereek. Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
9 ev Sussenbach, 10.30 ev Piet. Evangelie-
centrum-Pmksterbew. (Bethlehemskerk Lam
mermarkt) lOev Zijlstra. Pmkstergem. (O. Vest
13) 10 ev Oostra Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 4.30. Nieuw-Apost.
Kerk (H Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten)elke za 10 tot 11 bijbelstudie,
11 tot 12 predikatie. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr. v.d. Heili
gen der L. Dagen (Brahmsl.) 10, 11 en 12.
Oud-Kath K. (Zoeterw.singel) 10. behalve 2e
weekeinde van de maand za 7. Rooms-Kath.
K Haagweg za 7. zo 10.30; Herensingel za 7.
zo 9.30 en 11Rijndijk (Stevenshof) za 7, zo
9.30; Steenschuur za 7. zo 8.30, 10, 11 30. 6
en 7 (lof); Boshuizerkade za 7. zo 10; Lammen-
schansweg za 7. 10; Haarl.straat za 7, zo
10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv gem H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES Herv Gem. 9.30 hr Hoffenaar
Voorhout.
AARLANDERVEEN Herv Gem. 9.30 zie ge
ref kerk, 7 ds Verseput. Geref. Kerk 9.30 ds
Rijksen jeugddienst. 6.30 ds Vd Weg. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 4 ds STerk Bunschoten. Rk
Kerk za 7, zo 10.30
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds Lourens, 5 ds 't Hooft jeugd
dienst; Kruiskerk 9.30 ds Ommering; Opstan-
dingskerk 9.30 ds 't Hooft, 4.30 zie Salvatori-
kerk; G. Herderkerk 10 en 6.30 ds Nieuwen-
huis; De Bron 9 ds Tielkemeyer, 10.30,6.30 ds
Mulder; Ashram (Marsdiep)' 10 ds Mulder;
Oudshoornse kerk 10 ds Oort Rotterdam,
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds Ouwendijk,
6.30 ds V 't Hof Woubrugge. Geref. Kerk Mar-
.kerk 9.30 dr Bade; Salv.kerk 10 drs Wilschut,
bevestiging ds Santmg, 4.30 intrede ds San-
ting. Geref. K Vrijg. (school Bospark, Beatnxl.
4) 9.30 ds Veldman en 2.30 ds Simpelaar Ned
Geref Kerk (school Willemstr.) 9.30 hr Klein
geld. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr9.30
en 4.30 ds Vd Meij Oud-Geref. Gem. (Hooftstr
240) 9.30 en 4. Bapt gem. (Molenwertstr. 110
ev Leidekker. 6.30 drs Lorem. Bapt gem
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 jeugdd Vol-
le-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10
hr Huis. Bapt.gem. Ichthus (aula mavo H. Dun-
antweg 1) 10 hr Smit, 6.30 hr Kolle. Pinkster-
gem. 'Het Licht' (A. v. Burenlaan 15) 10. Chris
tengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel',
hoek Emmalaan) geen opgave. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag van de
maand 5 u.) Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) 10 dr Meijering. Rk Kerk Bonifaci-
usk. za 7. zo 9.45 en 11.30; Piusk. za 7, zo 9 en
10.30; De Bron za 7. zo 9.30 en 11
BENTHUIZEN: Herv Gem. 9.30 ds Exalto, 6
ds Vd Bergh. Geref /Hen/. Gem. (geb 'De
Hoeksteen'. Schweitzerstr-Bemhardstr10
ds Assies. Geref Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv Gem Dorpskerk 9.30
ds Wisgerhof Amersfoort, 6.30 ds Vd Hoef af-
scheidsdienst; Salv.kerk 9.30 ds De Leeuw
Oud-Alblas; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds
Vd Bogerd Rhoon, 6.30 ds Vd Sluis Rotterdam
Geref Kerk 10 en 6.30. Geref K. Vrijg. (Ich-
thusk.) 9.30 en 4.30. Geref. Gem. (Stations
weg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem. geen
opgave
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 ds Posdt Apeldoorn jeugddienst;
De Stek 9.30 ds V 't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds
De Jong, 6.30 ds V 't Hoff. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds Oosting. Geref. Gem. 9.30, 3 ds
Bac. Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Co-
lijnstr. 83) geen opgave
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9 ds Alblas.
6.30 kand Duyvenbode Katwijk. Geref. Kerk
10.30 en 5 ds V Wijk Vledder. Rk Kerk dorp za
7, zo 10 en 11.30; Anker za 7, zo 10.30; Rijndijk
zo 9.
HILLEGOM Herv. Gem. 10 ds Verbeek. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen') 10ds Hofland. Chr. Ge
ref. Kerk 10 en 5 ds V Langevelde. Christen
Gemeente (P. Breughellaan 36) 10 hr Verbaan
Hillgom, 7 zangdienst. Rk Kerk Mart za 7, zo 9
en 11; Jozefk. za 7, zo 10.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk za 7, zo
9.15
DE KAAG; Herv. Gem. 9.30 ds Vd Lee Noord-
wijk. Rk Kerk za 7, zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv Gem.
Dorpsk 10 ds Romein Pijnacker, 6 ds De
Graaf; Ontm.kerk 10 ds De Graaf. 6.30 ds Bo
gaard Herv. Gem. 'De Rank' (P Groen-coiie-
ge) zie Katwijk aan Zee Geref Kerk 9.30 en 5
ds V Breevoort. Rk Kerk za 7, zo 10.
KATWIJK AAN ZEE Hen/. Gem. N. Kerk 10 ds
Sjollema, 6dsVroegindewei|, O Kerk lOds Vd
Berg. 6 ds Stam jeugddienst, Ichthusk. 10 ds
Hovius, 6 ds Sjollema. Pnidlk. 9.30 ds Christ, 6
ds Vd Berg; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds
Volk, 6 ds Ten Voorde. Overduin 2.15 hr Berg
man. Herv. Gem. 'De Rank' (Helmbergweg 10)
10 ds Westera-Franke. Geref. Kerk Vr.kerk
9.30 ds Vd Horst, 5 ds Mink zingend geloven-
dienst; Triumfatork. 9.30 ds Mink, 5 zie Vredes
kerk. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds Heida.
Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9 30 ds
Zwarts, 7 ds Schuurman. Chr. Geref. K. 10, 5
ds Veenendaal. Vrije Chr. Geref Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5ds Vd Belt. Geref Gem (Rerrnse-
str10 en 5. Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.)
10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45.
Onafh. baptistengem (Ambachtsweg 2) 10 hr
Brussel Putten. Soefi (Zuidduinweg) elke 1 e en
3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Mackaay, 7 zie geref kerk. Geref. Kerk 10 ds
Vd Lugt, 7 ds Tielkemeijer.
LEIDERDORP Herv Gem. en Geref Kerk
Dorpsk. 10 ds Luttikhuis, 3 ds Bovenberg
dienst met gehandicapten, 6.30 ds Doesburg.
Scheppmgsk 10 ds Scheenstra. Leythenrode
10.30 ds De Leeuw Elis.-ziekenhuis 9.30 ds
Schaap-de Vries, 10.45 rector Vijftigschild. Ge
ref. Gemeente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr.
73) 10 en 4.30. Bapt.gem (wijkgeb Zijlkw 10
hr De Vries. Rk Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv Gem 9.30 ds Geuze. Ge
ref. Kerk 9.30 en 7. Rk Kerk za 7. zo 9.30 en
11.15
LISSE Herv. Gem Dorpskerk 10 ds Verdijk
start jeugdwerk SoW-dienst, 7 ds De Gelder;
Pauluskerk 10 ds De Gelder Geref. Kerk 10
zie Dorpskerk. Geref. K. Vrijg. (Prinsessestr. 1)
9 en 4,30 ds Geersing Ned. Geref Kerk (Sal-
vatori) 10 ds Brands Middelburg. 7 ds Smouter
Rijswijk. Chr Geref. Kerk 10 en 4.30 ds V Oij-
ken. Geref. Gem. 9.30 en 4 ds Tams ha. Evan-
gehegemeenie (Heereweg 52a) 9.30 hr Spaar
garen ha Rk Kerk Agathakerk za 7, zo 10 en
11.30: Poelpolder za 7, zo 10.30; Manakerk za
7, zo 9 en 10.15; Engelbew za 7, zo 10.
NIEUWKOOP Herv Gem. 9.30 ds V Doom.
6.30 ds Schilt Geref. Kerk 9 30 ds Vd Weg, 5
avondgebed. Chr Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds
Veenendaal Katwijk Remonstr Gem 10 ds V
Gelder Den Haag. Evang. gem. (ver.gebouw
'De Rank', Regthuysplein) 12 nam Rk Kerk za
7, zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds V 1 Kruis.
6.30 drs Stelwagen jeugddienst. Geref. Kerk
9.30 ds Delhaas. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP Herv Gem 9.30 ds Panne-
koek Oegstgeest. 7 ds Roos Bilthoven. Geref
Kerk 9.30 en 4.30. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30. Rk Kerk za 7. zo 10.
NOORDEN: Herv Gem. 9.30 ds Visser, 7 drs
V Campen Geref Kerk (W. Verlaat) geen op
gave. Rk kerk za 7, zo 9 en 10.30
NOORDWIJK Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 5 ds Nap Huizen, 7 ds Vd Lee
vesper; Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg, 7 ds
Elgersma; De Rank (Golfbaan) 10 ds Vd
Bergh. Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds
Kuiper, Vinkenl. (Binnen) 10 ds Elgersma Ka
pel W. v.d. Bergh-stichtmg 11 ds V Anel Jubbe-
ga. Sole Mio' 9 ds Elgersma. Evang. centrum
'De Ark' (picképl. 110 hr V Du.n, 7 hr Bol. Ned
Prot Bond (aula O Zeew 10.30 ds Glastra
Den Haag Rk Kerk Zee za 7. zo 10.30; Binnen
za 7, zo 9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10 ds Schol-
te; De Zilk 10 De Eglantier Rk Kerk Victork za
7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9 en 10.30, De
Zilk za 7. zo 10.30.
OEGSTGEEST Herv Gem Groene of Will-
kerk 10 ds V Houwelingen-Verdonk, Paulus
kerk 10 ds Da Costa; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 mw Driessen Leiden, 7 ds Plomp.
Geref. Kerk 10 ds De Bruin. Geref. Kerk Vrijg
(aula Dr. Schilderschool) 9.30 ds Haak en 4.30
Kampen ha. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 en 4 ds Janse. Van Wijckerslooth 4 ds
Baas Endegeest lOdsFnedench Voiie-evan-
geliegem. (Gem centrum) 4. Rk Kerk Will kerk
za 7, zo 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7, zo 9
OUDE EN NIEUWE WETERING Herv Gem.
9.30 zie geref kerk Geref K 9,30 ds Zijl geza
menlijke leugdd, 6 30 ds De Reus Ter Aar Re
monstr Gem. 10 ds Went-vd Ring Bloemen-
daal Rk Kerk za 7. zo 10 en 11.30
ROELOFARENDSVEEN Rk Kerk Mar. Pres.
za 7, zo 10.30; Petrus-B. za 7, zo 10.30.
RIJNSATERWOUDE Herv. Gem. 10.30 da Vd
Hoeven, 7 ds De Haan (diensten in chr geref
kerk) Chr. Geref K. 8.45, 2 ds Beekhuis Rot
terdam.
RIJNSBURG Herv Gem. Laurentiuskerk 9 30
ds V Niel, 5 ds Geluk Baarn jeugddienst. Bet-
heikerk 9.30 ds Juckema Leerdam. 5 ds Dee
Ellekom. Geref Kerk Petrakerk 9 30 ds Ribbe-
rmk, 5 ds Czina; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds
Czina, 5 ds Terpstra. Maranathakerk 9,30 ds
Terpstra, 5 ds Ribbermk Geref. Kerk Vrijg. 10
ds Grutter, 5.15. Chr Geref K. 9.30 ds Korving
Veenendaal. 5ds V Beek Veenendaal. Evang.
Christengem. (aula mavo) 10 hr Mosterd Zoe-
termeer gezinsdienst Rk Kerk za 7, zo 9.30 en
(chr. tuinbouwschool) 11
RIJPWETERING Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM Herv. Gem 9 en 10 30 ds Muis
Warmond. 7 zie geref kerk. Geref. Ker« 9 30 as
Bras, 7 ds Meynen Haarlem open deur evan-
geiisatiedienst Chr Geref K 10 en 7 ds Ho-
genbtrk Ned. Prot Bond (Jul.laan 17) geen
dienst. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11
TER AAR: Herv Gem. 9.30 ds Batelaan, 6 30
prof Vd Beek Geref Kerk 9.30 ds De Reus. 6 3
dr Vd Kooi. Rk Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12,
kerk Langeraar za 7. zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG Herv. Gem. 10 ds Ten Voorde
Katwijk 6.30 dr Vermeulen. Geref. Kerk 9 30
en 6 30 ds Pamos ha. Geref K. Vrijg. 9.30,4 ds
Heida
VOORHOUT Herv/Geref Kerkgemeenschap
10 ds De Jong. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11
VOORSCHOTEN Herv Gem Dorpskerk 10
ds Blanken, 7 zie geref kerk. De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds Ledegang. 7 zie geref
kerk; 'Rehotooth' (Van Leeuwenhoekkade)
9 30 kand Molenaar. 4 30 ds V Kooten Hulp en
Heil-kerk ('Schakenbos'. Leidschendam) lOds
Breugem Geref Kerk 10 en 7 ds De Zwart
Geref K. Vrijg (Bachlaen) 8 30 en 2 30 Rk
Kerk Laur.kerk za 7, zo 11M Godskerk za 7.
zo 9.30. Kerk van Engeland (British school m
The Netherlands, J v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst Aula-basisgemeenschap (in
'Onderdak') geen opgave
WADDINXVEEN Herv Gem. Brugk 9.30 ds
Kunz. 5 ds Goossen, Hoeksteen 9 30 ds Schi-
paanboord, 6 30 ds Kunz; Betheik 9 30 ds
Goossen, 5 ds Schipaanboord; Rehoboth-
school 9 30 hr Burger Ri|ssen Imm kerk 9 30
ds V Houwelmgen Geref Kerk KruiSk. 10 15
en 5 ds Bongers ha. Ontm.kerk 9 30 ds De
Moor Geref K. Vrijg (Kruiskerk) 8 30 en 2.45
ds Hoogendoorn Chr Afgesch. Gem 9 30 en
5 ds Vd Want. Oud-Geref Gem (Mercurius-
weg 29) 10 en 8 30 Remonstr Gem, 10 ds
Cossee
WARMOND Herv Gem 10 dr Muis Rk Kerk
za 7. zo 9 en 10.30.
WASSENAAR Herv Gem Dorpsk 11 vaar
tocht naar Avifauna olv ds Steenstra. Kievietk
Samen op weg10 ds Janse de Jonge. Mes-
siask. 10 ds Hellendoorn. 4 30 ds V t Hof.
Dorpscentrum 9 30 ds Blenk Geref Kerk Ziji-
taan 10.30 ds Vd Woude ha. 3 30 ds Vd Woude
herdenkingsdienst ivm 75 jarig beslaan van de
kerk Ned Prot Bond (Kerkdam) 10 30dr Nep-
veu Naarden RK Kerk Jozef za 7. zo 9.30 en
11Will, za 7. zo 9 30 en 11GH za 6. zo 10 30
WOUBRUGGE Herv Gem 9.30 ds V 't Hof.
6 30 ds Ouwendijk Geref Kerk 9 30 ds Baane
Alphen, 6.30 ds Veenstra Leiden Ned Prot
Bond 9 30 ds V 't Hof, 6 30 ds Ouwendijk Al-
phen (De Wi|k. Schoolstr 20) Rk Kerk zo
10.30.
ZEVENHOVEN Herv Gem 930 Geref Kerk
9 30 hr Schreuder. 7 ds Chris!
ZOETERWOUDE Herv Gem 10 ds Wott-
haus Rk Kerk St Jan zo 9 30. Chr Dienaark
za 7. zo 10 MeertH/rgkerk H Rijndi|k za 7 zo
10 en 11
ZWAMMERDAM Herv Gem 9 30 en 6 30 ds
Dubbeldam Geref Kerk 930 drs Bu^err.a
6 30 ds Davidse Zevenhuizen Remonsfr
Gem. geen dienst
ding toch zou doorgaan, werd h(j ge
schorst. Van Keulen verzekert dat
deze zaak niets te maken heeft met
de uiteindelijke oprichting van de
werkgroep, waarin nog drie andere
personen vertegenwoordigd zijn.
die op 'indirecte wijze' met echt
scheiding te maken hebben gehad.
De hulpverleningswerkgroep is uit
sluitend opgericht omdat geschei
den christen, juist door de houding
van andere christenen, in een volko
men isolement kunnen geraken, zo
meent Van Keulen.
Verdoezelen
"Een echtscheiding op zich grijpt al
heel diep op de partners in. Dat
heeft ieder mens. Maar voor een
christen komt daar ook nog eens het
probleem van de kerk bij. Mensen
mogen door een echtscheiding niet
uit de kerk worden gezet, omdat het
juist de kerk is die de boodschap
van de naastenliefde preekt. In de
bijbel zegt God duidelijk, dat we
moeten omzien naar de ander. Er
wordt geen definitie aan toege
voegd dat het gaat om mensen van
onbesproken gedrag". Gescheiden
christenen, zo merkt Van Keulen
op. verwachten in zo'n situatie dui
delijk hulp van het pastoraat. Maar
vaak worden ze daarin teleurge
steld
Voor de doorgaans afwijzende re
acties vanuit de kerken heeft hij wel
een verklaring. "De agressiviteit
kan ook ontstaan omdat ze hun ei
gen slechte huwelijk voor de bui
tenwacht proberen te verdoezelen.
Toen ik zelf ging scheiden kwamen
er mensen naar mij toe die zeiden:
met mijn huwelijk gaat het ook niet
al te best, terwijl ik al die jaren
dacht dat het wel goed zat. Nu durf
den die mensen te gaan praten".
Gerrit van Keulen: 'Gescheiden christenen verwachten hulp van het pastoraatmaar worden daarin vaak te
leurgesteld'. <,oto K*iterman»)
Voor hem is de echtscheidingspil
helemaal bitter, want hij was in zijn
woonplaats werkzaam bij een stich
ting die voorzien is van het etiket
christelijk. Toen zijn werkgever er
achter kwam dat hij op het punt
stond te gaan scheiden, werd Van
Keulen op het matje geroepen en
hoorde tot zijn grote verbazing dat
hij alleen kon worden gehandhaafd
als hij de procedure tot echtschei
ding zou intrekken.
Toen hij zijn werkgever duidelijk
maakte dat dit een persoonlijke
aangelegenheid was en de schei
