Sluiers liefdesgodin opgelicht
VI i =12 WHM
Verpakkingen bijna pvc-vrij
Pimpernelblauwtjes terug
LUCRATIEF PATENT TOEGEKEND
l
Venusverkenner Magelhaen kijkt dwars door wolkendek heen
SPECTACULAIRE BEELDEN HUBBLE
Kernfabriek
onder curatele
Euratom
Wagenings vlinderonderzoek heeft resultaat
DINSDAG 4 SEPTEMBER 1990
EINDREDACTIE HANS S0N0ERS
r, 1
•V P* .ii
Op 10 augustus
kwam de ruim vijf
tien maanden eerder
gelanceerde ruimte-
verkenner Ma
gelhaen in een baan
om de planeet Venus.
Na enkele weken
van uitproberen en
inregelen van het
enige instrument aan
boord is eind augus
tus het echte werk
begonnen: het met
behulp van radarsig
nalen in kaart bren
gen van het opper
vlak van de planeet
en wel met een veel
grotere nauwkeurig
heid dan ooit tevo
ren.
Over welgeteld één
Venusjaar weten we
welke geheimen er
achter de eeuwige
sluiers van de godin
van de liefde schuil
gaan. Maar Ma-
gelhaen's taak zit er
dan nog niet op....
CAL1FORN1Ë Gilbert Hyatt, een gigantische computer-printplaat met
tientallen chips in zijn hand, heeft alle reden om te lachen nadat hij vorige
week te horen kreeg dat hij een 20 jaar durende strijd had gewonnen voor
een patent van een één-chip-computer. Chips vallend onder zijn patent ko
men in bijna elk elektrisch apparaat voor: vanzakrekenmachine tot vaat
wasser. (foto AD
Aan de ochtendhemel, vóór
zonsopkomst, prijkt een onge
woon heldere 'ster' veel helder
der dan de andere sterren. Dui
zenden jaren geleden viel die
verschijning ook al op en de be
naming lag voor de hand: de
'ochtendster'. Het moet toen
misschien ook al zijn opgeval
len dat als de ochtendster ver
dween, er aan de avondhemel
een andere, even heldere 'ster'
verscheen.
Die werd uiteraard de
'avondster' genoemd. Tegen
woordig weten we dat het om
één en hetzelfde hemellichaam
gaat. Bovendien is het geen ster
maar een planeet: Venus.
Venus staat dichter bij de zon dan
de aarde, haalt onze planeet derhal
ve geregeld in en staat, bezien vanaf
de aarde, nu eens links van de zon
en wat later rechts ervan. Met ande
re woorden: de planeet gaat de ene
periode na de zon onder (is dus
avondster) en enkele maanden later
komt ze vóór de zon op (och
tendster). Venus is bijzonder hel
der, hetgeen wordt veroorzaakt
doordat ze overdekt is door een im
mens dik wolkendek dat veel zon
licht weerkaatst.
Dat wolkendek vormde eeuwen
lang een probleem voor sterrenkun
digen; daar kun je niet doorheen kij
ken, zodat men het tot ver in deze
eeuw heeft moeten doen met vage
detailveranderingen in het wolken
dek zelf en analyse van het daardoor
teruggekaatste zonlicht. Intussen
zagen de wildste speculaties het
licht over hoe het er op het Venus-
oppervlak uit zou zien.
Gedrochten
Er waren onderzoekers die meen
den dat Venus in een stadium ver
keert zoals de aarde tijdens het Car-
boontijdperk: warm en broeierig-
vochtig en misschien wel met een
rijkdom aan plantengroei en primi
tieve levensvormen. Anderen von
den aanwijzingen waaruit zij afleid
den dat het Venusoppervlak be
stond uit één kolossale oceaan die
de gehele planeet omgaf.
De 'Godin van de Liefde' leek een
oase van vruchtbare oertijd te zijn
waarop een menigte science-fic-
tionschrijvers zich stortte. Aldus
ontstonden talloze verhalen over
stoere aardse ruimtehelden die, al
dan niet onder de welwillende blik
ken van Venusiaanse schonen, bak
keleiden met de vreselijkste ge
drochten in even ongerepte als on
aardse landschappen.
Maar naarmate het aardse meet
instrumentarium beter werd, ont
stond gaandeweg een ander beeld
van Venus. Later werd dat beves
tigd door de eerste Russische en
Amerikaanse ruimtesondes die Ve
nus niet alleen van nabij gadesloe
gen maar in enkele gevallen ook een
geslaagde, zachte landing op het
Venusoppervlak maakten. De ro-
De Russische ruimtesondes Vanera 15 en 16 maakten begin 1988 dit soort
foto's van het oppervlakte van Venus. De ruimtesonde Magelhaen zal nog
veel scherpere beelden opleveren. (foto gpd>
bots onthulden een uiterst ongast
vrije, rotsachtige, schemerige en
morsdode wereld waar temperatu
ren blijken te heersen van bijna 500
graden Celsius onder de immense
druk van een atmosfeer 90 maal
dichter dan die van de aarde.
Uit de dichte wolkenmassa's
daalt onafgebroken een mistige
motregen neer van puur zwavel
zuur en onder dergelijke omstan
digheden mag het nog een wonder
heten dat de afdaalsondes die het
Venusoppervlak gedurende de
laatste tientallen jaren bereikten,
het nog enkele minuten tot uren uit
hielden alvorens definitief stuk te
gaan.
Om het Venusoppervlak tóch eni
germate in kaart te kunnen brengen
maakt men sinds de jaren zestig ge
bruik van radartechnieken die se
dertdien hoe langer hoe meer zijn
verfijnd. Radarsignalen passeren
ongehinderd het dikke wolkendek
en door de echo's ervan op te van
gen en de tijdsduur van een signaal
vice-versa precies vast te stellen
kan men zich een beeld vormen van
de gesteldheid van het Venusopper
vlak.
De eerste radarsignalen richting
Venus werden vanaf de aarde in de
jaren zestig met behulp van grote
radioantennes uitgezonden. Hoe
wel men er geen kleinere details
mee zichtbaar kon maken dan een
paar honderd kilometer groot
Op dit moment bestaat nog vijf tot
tien procent van de verpakkingen
van levensmiddelen uit pvc. Het
gaat hierbij om onderdelen van ver
pakkingen, zoals deksels, dop- en
kroonkurken en plakband. De leve
ranciers van deze verpakkingen
zoeken momenteel naar alternatie
ven. Dat stelt het Centraal Bureau
Levensmiddelenhandel, een sa
menwerkingsverband van winkel
bedrijven van De Boer tot Vroom en
Dreesmann.
GRONINGEN (GPD) - De Eu
ropese Commissie heeft beslo
ten de kernfabriek ANF te Lin-
gen (West-Duitsland) vier maan
den onder toezicht te stellen.
Dat schrijft het kernenergievak
blad Nuclear Fuel. Het is nog
niet eerder voorgekomen dat de
EC deze straf heeft toegepast.
De firma ANF (Advanced Nu
clear Fuels) heeft een ernstige
fout gemaakt bij het transport
van 130 kilo verrijkt uranium.
De minister van milieu van de
deelstaat Nedersaksen heeft
daarom een vergunning voor
uitbreiding van ANF opge
schort. De officier van justitie in
Osnabrück is een gerechtelijk
onderzoek begonnen.
De firma ANF krijgt verrijkt
uranium aangeleverd in de
vorm van tabletten. ANF stopt
deze in zelf gemaakte lange hol
le pijpen, de zogeheten brand
stofelementen voor de kerncen
trales. Naar nu bekend is gewor
den, heeft ANF in mei twee va
ten naar de Verenigde Staten ge
stuurd die volgens de papieren
leeg waren. Bij aankomst in de
VS werd bij een routine-contro
le ontdekt dat de vaten niet leeg
waren, maar dat er 130 kilo ura
nium in zat. Een niet met name
genoemde bron heeft het Kern
energie Agentschap van de Eu
ropese Gemeenschap, Euratom,
over de kwestie geïnformeerd.
Euratom startte een onder
zoek dat heeft geleid tot de unie
ke beslissing om ANF vier
maanden onder toezicht te stel
len. In deze tijd moeten de vei
ligheidssystemen en de boek
houding verbeterd worden. De
twee vaten zijn via Luxemburg
per vliegtuig naar de VS ver
voerd. De vrachtpapieren dek
ten de lading niet. Bovendien
vereist het transport van ver
rijkt uranium extra voorzorgs
maatregelen. Volgens de West-
duitse Kernenergiewet staat op
ongeoorloofd vervoer van urani
um een gevangenisstraf van
maximaal vijf jaar. Herbert
Masslau van de Groene-ge-
meenteraadsfractie van Lihgen,
heeft daarom een aanklacht in
gediend bij justitie en de onmid
dellijke sluiting van ANF geeist.
De pvc-verpakkingen kwamen
vorige zomer in opspraak door de
vondst van dioxine in melk in de
buurt van de vuilverbranding Rijn
mond. Bij de verbranding van pvc
(polyvincylchloride) kan namelijk
dioxine ontstaan. Dit is een giftige
stof. De Vereniging Milieudefensie
begon daarop een actie vooral ge
richt op flessen, margarinekuipjes
en andere verpakkingen van le
vensmiddelen die pvc bevatten.
De levensmiddelenbrance rea
geerde op deze actie en op de ver
ontrusting van consumenten door
een gedragscode op te stellen. Daar
in wordt uitgesproken per 1 sep
tember pvc-houdende verpakkin
gen te vervangen door alternatie
ven, voor zover deze alternatieven
beschikbaar zijn en gelijkwaardig
aan pvc-verpakkingen.
Op dit moment zijn de verpakkin
gen voor het merendeel pvc-vrij.
Problemen bij het toepassen van al
ternatieven doen zich vooral voor
bij de afsluiting van verpakkingen,
met name in verband met de houd
baarheids- en veiligheidseisen. Ook
kunnen de leveranciers van alterna
tieve verpakkingsmaterialen niet
altijd aan de toegenomen vraag vol
doen.
Het PVC is volgens woordvoer
ster Posthumus van het Centraal
Bureau Levensmiddelenhandel
vervangen door drie soorten plas
tics, die bij verbranding water, kool
zuur en warmte geven. "Deze ver
vangers zijn dus milieuvriendelij
ker dan pvc", zegt Posthumus.
WAGENINGEN (GPD) - Bij dé
Vlinderstichting in Wageningen is
het een beetje feest. Twee van Euro
pa's meest bedreigde dagvlinder-
soorten, het Pimpernelblauwtje en
het Donker Pimpernelblauwtje,
zijn na ruim twintig jaar terug in Ne
derland. Sinds begin augustus vlie
gen ruim honderd exemplaren van
elke soort rond in het voor het pu
bliek gesloten natuurreservaat De
Moerputten onder 's Hertogen
bosch. De uiterst actieve stichting
hoopt van harte dat het zorgvuldig
voorbereide project aanslaat en dat
het er volgend jaar meer zullen zijn.
De vlinders zijn alle afkomstig uit
Polen waar ze in enkele leefgebie
den nog wel veel voorkomen. Ze
werden in het Brabantse natuurge
bied uitgezet door drs. J.B. Pieters,
plaatsvervangend directeur-gene
raal landelijke gebieden en kwali
teitszorg van het ministerie van
Landbouw, Natuurbeheer en Visse
rij. Daarmee werd uitvoering gege
ven aan het Beschermingsplan
Dagvlinders van het departement.
Er is uitgebreid onderzoek door
de vakgroep Natuurbeheer van de
Landbouwuniversiteit Wageningen
(LU), samen met wetenschappers
van het Engelse Institute of Te-
restrial Ecology, aan voorafgegaan.
Dat werd betaald door de directie
natuur, milieu en faunabeheer van
het ministerie. De Vlinderstichting
is onder meer bij het project betrok
ken voor het geven van voorlich
ting.
Het onderzoek van de LU spitste
zich vooral toe op de leefwijze en
Een jaar geleden bleek dat een
aantal artikelen in biologische win
kels een pvc-houdende verpakking
hadden. De eigenaar van de biolo
gische winkel Maikel in Groningen
was daar zeer verbaasd over: "De fa
brikanten wisten echter niet dat er
pvc in zat. Door de pvc-kwestie
kwam het hele verpakkingspro
bleem onder de aandacht. De bran
che was aan het afglijden en door de
pvc-actie zijn alle ogen weer ge
opend. Bij ons zijn alle pakken zui
vel verdwenen en zit er nu statie
geld op sappen en dranken. Sinds
kort verkopen wij losse koffie en we
zijn er heel blij mee dat dat gebeurt.
Er is namelijk nog geen oplossing
gevonden voor de verpakking van
koffie in pvc-verpakking of in alu
minium. Wij gaan nog meer in pa
pier verpakken dan we al deden".
Wilma Berends van Milieudefen
sie vindt dat de verpakkingen nu
minder schadelijk zijn, maar "op
een aantal gevallen valt wel wat af te
dingen. Soms zijn flessen weliswaar
pvc-vrij, maar is het materiaal niet
geschikt voor hergebruik. De vraag
of die verpakkingen nodig zijn, is
niet gesteld. De levensmiddelen
handel denkt geen stap verder na
dan de verwijdering van pvc".
Bovendien ontstaat er per jaar
maar liefst 100 miljoen kilo pvc-af-
val, waarvan een jaar geleden vijf
tien percent verpakkingsmateriaal
was. Het pvc-probleem is niet opge
lost door de vermindering van de
pvc-verpakkingen. Milieudefensie
wil daarom alle pvc-toepassingen
door ander materiaal vervangen.
Supernova 1987.
WASHINGTON (AFP) - Een specia
le camera aan boord van de ruimte
telescoop Hubble van de Europese
en VS-ruimtevaartbureaus ESA en
NASA heeft spectaculaire beelden
opgeleverd van een supernova en
het hart van een welkwegstelsel op
40 miljoen lichtjaren van de aarde.
Het gaat om een camera voor de
waarneming van ver verwijderde
objecten (Faint Object Camera), zo
heeft het VS-ruimtevaartbureau
NASA meegedeeld.
Zij gaf beelden van de vorming
van een groot supernova 1987 en de
ontwikkeling van zijn stellair mate
riaal. Tot dusverre had men alleen
maar aanwijzingen voor het bestaan
ervan via zonwaarnemingen en ge
gevens van een internationale satel
liet voor waarneming van ultravio
lette straling. Maar de speciale
groothoekcamera heeft nu "uitzon
derlijke gedetailleerde" beelden ge
leverd van het hart van melkweg
stelsel NGC 7457, compleet met de
sterren in het centrum, die "dichter
zijn geconcentreerd dan men
dacht".
('scheidend vermogen' genoemd)
kon men toen al wel uit de registra
ties opmaken dat het Venusopper
vlak vrijwel geheel uit steen moest
bestaan.
Betere beelden, dus met een ho
ger scheidend vermogen, verkreeg
men vooral met behulp van de Rus
sische Venus-sondes Venera-15 en -
16 die in oktober 1983 in een baan
om de planeet kwamen. Deze toe
stellen waren uitgerust met een zo
geheten synthese-apertuur radar
(SAR) waarbij de talloze 'echo-com
binaties', na in de richting van de
aarde te zijn uitgezonden, door
computers hier in topografische
kaarten werden vertaald. Op die
beelden, overigens van maar een
betrekkelijk klein deel van de Ve-
nusbol, zijn details te zien van onge
veer twee kilometer groot. Ze laten
een aantal opmerkelijk vlakke ge
bieden zien, afgewisseld door hoog
vlakten. een aantal vulkanen, merk
waardige. soms geweldig grote
ringvormige structuren, kilometers
hoge bergketens en talloze richels
en barsten die zich over vele hon
derden kilometers als deels door la
va-erupties overspoelde strengen
uitstrekken. De indruk bestaat dat
vulkanisme nog zeer recent op Ve
nus is voorgekomen.
Magelhaen
De Amerikaanse ruimtesonde Ma
gelhaen. de naam van de bekende
ontdekkingsreiziger naar wie de
Straat van Magelhaen is genoemd,
treedt in de voetsporen van zijn
Russische voorgangers Venera-15
en -16. Hij is ook uitgerust met een
SAR maar Magelhaen zal in de loop
van één Venusdag (243 aardse da
gen) bijna het gehele Venusopper
vlak in kaart moeten gaan brengen,
waarbij details tot 200 meter groot
zichtbaar moeten worden.
Voor die langdurige taak is de
sonde met behulp van de zon in een
speciale baan om Venus gebracht.
Na eind april 1989 door de Space
Shuttle Atlantis te zijn 'uitgezet' be
schreef het voertuig, na een wijde
boog door de interplanetaire ruim
te. ongeveer anderhalve baan rond
de zon en kwam daarna binnen de
invloedsfeer van Venus onder een
hoek bijna loodrecht op de Venus-
evenaar. We noemen dat een 'polai
re baan'.
Sedert 10 augustus beschrijft Ma
gelhaen een ellips om de helderwit
te planeet en bereikt bij elke om
loop (die ruim drie uur duurt) een
kleinste hoogte van krap 300 kilo
meter tijdens welke SAR in wer
king wordt gesteld. Omdat de posi
tie boven Venus van die kleinste
hoogte steeds een beetje verschuift
en Venus bovendien onder de baan-
ellips van Magelhaen doordraait,
wordt in de tijd van één Venusdag
bijna het gehele oppervlak van de
planeet afgetast.
In april 1991 moet Magelhaen de
kartering van de planeet hebben
voltooid.
Er bestaan echter plannen voor
een tweede en zelfs een derde reeks
metingen om ook die gebieden te
bestrijken die Magelhaen tijdens de
eerste ronde niet kon bereiken.
Daarnaast wil men proberen om
van gebieden die vanuit verschil
lende hoeken werden 'belicht'
stereokaarten te maken en ook na
gaan of zich in de tussentijd mis
schien detailveranderingen voorde
den, bijvoorbeeld als gevolg van
vulkanische activiteit.
Men wil zelfs pogen om de sonde
af te remmen in de bovenlagen van
de Venusatmosfeer om hem zo
doende in een zuiver cirkelvormige
baan rond de planeet te brengen op
rond 300 kilometer hoogte. Dat zou
het mogelijk maken hoogtemetin
gen te doen met een nauwkeurig
heid van enkele millimeters.
Het is echter de vraag of dat alle
maal doorgaat; hoewel de eerste
testbeelden van Magelhaen onge
kend veel details laten zien. is er iets
niet in orde met zijn 'back-up'-ge-
heugen en met een boordcomputer
van het standcontrole- en teleme-
triesysteem. De 'hersenen' van Ma
gelhaen werken niet zoals ze zou
den moeten doen; zou hij op tilt zijn
geslagen bij de aanblik van de 'Hel
van Dante' van de 'Godin van de
liefde'?
het leefgebied van de twee vlinder
soorten. Van de in Nederland on
derzochte oorspronkelijke vliegter
reinen in rivier- en beekdalgraslan-
den in midden-Limburg en Noord-
Brabant, werd De Moerputten het
meest geschikt geacht.
Mierennest
Belangrijk is namelijk, dat de gro
te pimpernel, waar de vlinder-
vrouwtjes aan het eind van de zo
mer hun eitjes op afzetten, er in vol
doende mate groeit en dat er nesten
zijn van bepaalde knoopmieren-
soorten. De uit de eitjes gekomen
rupsen worden na de tweede vervel
ling door de werksters van deze
mieren daarheen meegesleept van
wege de zoete stof die ze produce
ren en waar mieren verzot op zijn.
De rupsen, die zich intussen met
mierenbroed voeden, overwinteren
in het mierennest en komen er pas
laat in het volgende voorjaar als
vlinder weer uit.
De LU en de Vlinderstichting zul
len de ontwikkelingen van de
blauwtjes in de komende jaren
nauwgezet volgen. Gaat alles naar
wens dan zullen in de toekomst
Uitgestorven
Jarenlang was het nieuws uit
(dag)vlinderland alleen maar
somber. Van de oorspronkelijke 75
dagvlindersoorten in Nederland
zijn er hier in deze eeuw immers al
15 geheel uitgestorven en worden er
20 ernstig bedreigd.
Voor een paar mensen van de
vakgroep Natuurbeheer van de
Landbouwuniversiteit Wageningen
was dat een jaar of tien geleden aan
leiding om luid en duidelijk aan de
bel te trekken. Waar de vlinders ver
dwijnen gaat het immers ook slecht
met de andere insekten en vervol
gens met de dieren die daarvan le
ven. Zo staan de kleurrijke fladde-
raars' van bloem-tot-bloem als het
ware aan het begin van de hele
kringloop in de natuur en vormen
ze min of meer de graadmeter daar
van. Op een vrij kleine groep des
kundigen en natuurliefhebbers na
maakte echter nauwelijks iemand
zich daar druk om.
Een oproep van de vakgroep via
de televisie in 1981 gaf min of meer
de stoot tot een ommekeer. Over
heel Nederland werden in één klap
honderden vrijwilligers geworven,
die mee gingen helpen met het in
ventariseren van de nog bestaande
vlinders in hun eigen omgeving.
Het leidde tot een herleefde algeme
ne belangstelling voor de dagvlin
der en tot het besef dat het niet vol
doende is als je nog flinke aantallen
koolwitjes en kleine vossen ziet.
Stichting
Zeven jaar geleden werd, ook in Wa
geningen, de Vlinderstichting, een
onafhankelijke en landelijk wer
kende organisatie opgericht. Via
cursussen, lezingen, gerichte infor
matie aan tuinders, boeren, groen-
beheerders en particuliere tuinbe-
zitters, lespakketten (met vlinderei
eren, rupsen en poppen) voor scho
len. tentoonstellingen, een tijd
schrift voor donateurs en (in 1980)
het uitroepen van het Vlinderjaar
werd alom de interesse opgevoerd.
De provincie Overijssel vindt de
vlinderzaak nu zo belangrijk, dat ze
alle gemeenten heeft uitgenodigd in
september mee te doen met een cur
sus over vlindervriendelijk groen-
beheer, waarbij vooral het tijdstip
van maaien erg belangrijk is. Ook
andere provincies hebben al be
langstelling getoond. Stukjes ver
worven theoretische kennis, die
door de Landbouwuniversiteit Wa
geningen worden aangedragen,
worden zo door de Vlinderstichting
weer doorgespeeld naar de praktijk.
Een eventueel volgend project
staat al weer op stapel. Op dit mo
ment wordt onderzocht welke be
heersmaatregelen nodig zijn om in
het veenweidengebied van Zuid-
Holland, in de omgeving van de
Nieuwkoopse Plassen, een andere
dagvlindersoort met de fraaie naam
Zilveren Maan terug te krijgen. De
LU en de Vlinderstichting hopen
daar in de loop van 1991 meer over
te weten. Het onderzoek zal deel uit
maken van een groot regionaal pro
ject, waarbij alle instanties, scholen
en publiek betrokken worden.
"Herintroductie van een hier ver
dwenen vlindersoort heeft immers
alleen zin als eerst de natuurlijke
omgeving weer geschikt is gemaakt
en als bij het beheer rekening met
de vlinders wordt gehouden", aldus
Els Hekstra, coördinatrice voorlich
ting en educatie van de Vlinder
stichting.
"Als de plant die als voedsel moet
dienen, juist is weggemaaid op het
moment dat de jonge rupsjes uit het
ei komen, dan kun je nog zoveel
vlinders invoeren als je wilt, maar
dan is je project bij voorbaat toch
nog gedoemd te mislukken. Heel
belangrijk is dan ook, dat bij het
pimpernel-project duidelijke richt
lijnen zijn gegeven en afspraken
zijn gemaakt over het terreinbe
heer"
Stellingen
De aard van vrouwenwerk is niet
biologisch, maar sociaal be
paald. Het werk van de 'natte'
min is in dit opzicht de uitzonde
ring die de regel bevestigt.
De waardering van mannen
voor het 'beroep' huisvrouw
staat in geen verhouding tot de
mate waarin zijzelf dit 'beroep'
kiezen.
De door de Amsterdamse ge
meentepolitie gepropageerde
actie 'stop voor rood' is een ver
ontrustend voorbeeld van he
dendaagse normvervaging.
Zowel het onzuiver redeneren
als het onzuiver musiceren kun
nen bijzonder vermakelijk zijn.
Niettemin is het eindresultaat in
beide gevallen allesbehalve
fraai.
Als wapen in de strijd om te
overleven in deze mannenmaat
schappij wordt de zelfspot door
feministen schromelijk onder
schat.
(E. Kloek, Univorstett v. A dam)
