Waas van mysterie rond 'gatenschedels'
Praktische toepassing
supergeleiding nog ver
Professor
Post voor
kinderen
Kattepak: hoop voor onrustige slapers
Tekening VS-
mammoet is
vervalsing
Chemische analyse
van reuk stinkdier
Inventarisatie 'bowlingball-cultuur' monnikenwerk
Oudste fossiele reptiel blijft in Schotland
Plastic bomen
voor bebossing
van woestijn
WOENSDAG 29 AUGUSTUS 1990
De Britse firma Dreadco werkt, zo
meldt het wetenschappelijk tijd
schrift Nature, aan de ontwikkeling
van kleding met de warmteregule-
rende eigenschappen van vacht en
veren. Het is al lang bekend, dat die
ren zeer goed in staat zijn zich dank
zij hun bont of veren aan te passen
aan temperatuurschommelingen.
Bij lage temperaturen komen de ha
ren omhoog, terwijl ze in de warmte
plat gaan liggen.
Een dergelijk effect zou bereikt
kunnen worden met behulp van
moderne kunststoffen. Het is niet
zo moeilijk om twee polymeren met
tegengestelde expansiecoëfficien-
ten (bijvoorbeeld nylon en polyes
ter), te verbinden tot één sterk tem-
peratuurgevoelige vezel. Die vezel
zou verweven kunnen worden met
conventionele kleding, die daarmee
in feite vergelijkbaar zou zijn met
een zachte kattevacht. Vandaar
ook, dat Nature al spreekt van Cat-
fur-
Hier moet nog gedacht worden
aan gewone onder- of bovenkle
ding, maar bij Dreadco werkt men
al aan de fabricage van een uit één
stuk bestaand Cat-suit. Elk deel van
het pak zal de juiste hoeveelheid
kattevacht-vezels bevatten, die zorg
dragen voor een ideale temperatuur
van de onderliggende huid.
Het kattepak zal, zo hoopt men,
steeds even comfortabel zitten: bin
nen of buiten, in winter en zomer,
tijdens de meest inspannende
werkzaamheden en in volstrekte
rust. Het kattepak kan vooral ook
van belang zijn voor onrustige sla
pers. Want mensen gedragen zich
tijdens hun slaap vaak onrustig,
omdat ze steeds op zoek zijn naar
een gelijkmatige temperatuur, om
dat die natuurlijk het aangenaamst
is. Het kattepak kan daarom zeer
bevorderlijk zijn voor een goede
nachtrust, zo verwachten de onder
zoekers.
De tekening van de mammoet
van Holly Oak (Delaware, VS) is
zeer waarschijnlijk een verval
sing.
Dit nieuws, gepubliceerd in
New Scientist, zal in de Verenig
de Staten zonder twijfel het no
dige tumult veroorzaken. Want,
zo werd aangenomen, de stenen
hanger waarop de tekening
staat gegrift, was met de veron
derstelde eerbiedwaardige leef
tijd van 40.000 jaar het bewijs,
dat al in de tijd van de mammoe
ten mensen in de VS zouden
hebben geleefd. Amerika zou
daarmee een even oude prehis
torie hebben als Eurooa.
De prehistoricus David Melt-
zer voert in New Scientist aan
dat de tekening van de mam
moet zeer waarschijnlijk eind
vorige eeuw door de vinder» Hil-
borne Cresson, zelf is vervaar
digd aan de hand van een afbeel
ding van een (wel echte) teke
ning van een mammoet uit de
grot van La Madeleine in de
Franse Dordogne. Cresson zou
volgens Meltzer uit grenzeloze
ambitie hebben gehandeld. Hij
pleegde in 1894 zelfmoord.
De chemicus William Wood van de
Humboldt State Universiteit in Ar
eata, Californiè, is erin geslaagd de
stank van het stinkdier chemisch te
analyseren. Volgens New Scientist
is de chemische samenstelling van
stinkdierengeur geheel anders dan
was gedacht.
De geur bestaat uit zeven hoofd
bestanddelen: drie thiolen, drie
thioacetaten en een alkaloïde. Een
van de thiolen was nog niet in de na
tuur aangetroffen. Het middel om
stinkdierengeur te verwijderen: rei
nigen met een wasmiddel met een
hoog alkalinegehalte.
Chirurgische
schcdeldoorboringen met de
bedoeling bij de hersenen te
kunnen komen, kunnen
tegenwoordig zonder
problemen worden uitgevoerd.
Vaak gaat het daarbij om de
oorzaken van bloedingen in of
op de hersenmassa weg te
nemen of om gezwellen,
tumoren, voor zover mogelijk te
verwijderen.
Soortgelijke 'operaties' blijken
echter al duizenden jaren
geleden in sommige gebieden op
aarde met de regelmaat van de
klok te zijn uitgevoerd. Sterker
nog: men heeft zelfs de
bewijzen gevonden dat de
'patiënten' (of moeten we
zeggen: slachtoffers) dergelijke
ingrepen, soms zelfs meermalen
overleefden.
Onderzoekers van de
Hahnemann-universiteit te
Philadelphia en van het
Smithsonian-instituut te
Cambridge zijn, zo wordt in het
blad 'Scientific American'
gemeld, voornemens een
uitgebreide database te maken
van alle doorboorde schedels om
wat meer te weten te komen
over dit fenomeen dat in
wetenschappelijke kringen
soms gekscherend de
'bowlingball-cultuur' wordt
genoemd. Want het bleef vaak
niet bij een enkel gat...
Van onze correspondent Ben Apeldoorn
Het is al meer dan 100 jaar bekend dat het maken van openingen in de schedel, trepanaties
genoemd, reeds werd gedaan in de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) vanaf zo'n 10.000 jaar
voor onze jaartelling. Men leidt dat af uit gevonden schedels met één of meer, min of meer
cirkelvormige openingen in het schedeldak, die betrekkelijk zorgvuldig moeten zijn aan
gebracht. Het bijzondere daarbij is, dat de schedeltrepanaties in veel gevallen op levende
patiënten werden toegepast en dat het merendeel van hen de ingrepen nog overleefde ook.
De alleroudste (Europese) vondsten dateren van ongeveer 12.000 jaar geleden.
Een schedel gevonden nabij Hordingen (DDR) met maar liefst acht gaten. Het groeipatroon rond de randen van
de openingen laat zien dat de patiënt alle ingrepen heeft overleefd. (toto gpdi
Lizzie, het oudste fossiele reptiel
ter wereld, blijft in Schotland.
Het vuistgrote fossiel, dat in 1988
in een kleine steengroeve bij
Edinburgh werd gevonden, is
voor 195.500 gulden door vinder
Stan Wood verkocht aan het Na
tional Museum of Scotland.
Het Natuurhistorisch
in Stuttgart was aanvankelijk met
180.000 gulden de hoogste bieder,
maar dank zij financiële bijdra
gen van het graafschapsbestuur
van West Lothian en hét Curry-
fonds van de Schotse vereniging
van geologen kan het 338 miljoen
jaar oude hagedisfossiel toch in
Schotland blijven. Uit dankbaar
heid hiervoor is Lizzie nu weten
schappelijk gedoopt als Westlo-
thiana Curryi.
Wat aantallen betreft spanden de
Inca's in het Zuidamerikaanse Peru
zonder meer de kroon; uit dat land
zijn inmiddels bijna 1500 vondsten
bekend maar geen enkele schedel is
ouder dan 2500 jaar. De Inca's hiel
den overigens abrupt op met de
schedeldoorboringen toen hun land
in de zestiende eeuw door Spaanse
veroveraars werd bezet.
Schedeltrepanaties waren nog tot
het begin van deze eeuw in Europa
een hachelijke zaak. Zó hachelijk,
dat dergelijke ingrepen, die vrijwel
zeker de dood tot gevolg hadden en
om die reden sedert de late Middel
eeuwen alleen op geestelijk onvol-
waardigen werden toegepast, in de
meeste negentiende-eeuwse Eu
ropese ziekenhuizen verboden wa
ren om de goede naam niet te bezoe
delen.
Des te opmerkelijker is het dat de
ingrepen in veel vroeger tijden ken
nelijk zorgvuldiger en met meer
kennis van zaken werden verricht;
de meeste prehistorische 'patiën
ten' overleefden het zoals men uit
het groeipatroon van het bot rond
de openingen heeft kunnen opma
ken.
Hersenvlies
De cruciale factor van het al of niet
overleven van een schedeltrepana-
tie wordt gevormd door het hersen
vlies, dat het daaronder liggende,
kwetsbare hersenweefsel tegen in
fecties beschermt. Werd dat tijdens
de ingreep beschadigd, dan was het
na korte tijd zeker afgelopen met de
patiënt.
Het belang van dat hersenvlies
was de oude volkeren, wellicht
proefondervindelijk, dus kennelijk
al bekend en men paste de grootste
omzichtigheid toe bij een schedel
doorboring.
Om het schedelbot te bereiken
maakte men in de hoofdhuid twee
loodrecht op elkaar staande sneden
en klapte de aldus ontstane huid-
flappen weg. Om het bot zelf te
doorboren maakte men vooral ge
bruik van de schaaftechniek, waar
bij het bot dus steeds dunner werd.
Ook sneed of krabde men wel vier,
paarsgewijs en loodrecht op elkaar
staande groeven in de schedel waar
door zoiets als ons huidige 'boter-
kaas-en-eieren'-figuur ontstond.
Als de groeven voldoende diep wa
ren (een kwestie van oefening) werd
het binnenste vierkantje opgewipt
en weggenomen. Dit moet de me
thode zijn geweest die de meeste
kans bood op het onbeschadigd
blijven van het hersenvlies.
De Inca's gebruikten daarvoor
bronzen voorwerpen, de zogeheten
Tumi-messen. Brons werd ook in
Europa gebruikt getuige een uit de
Romeinse tijd daterende vondst be
staande uit enkele holle buisjes
waarvan een uiteinde getand was en
door een soort draadboog in een
snel ronddraaiende beweging kon
worden gebracht. Het geheel werk
te op dezelfde wijze als onze tegen
woordige flexibele gatenboren
waarmee met behulp van een boor
machine grote gaten in gipswanden
of muren kunnen worden gemaakt.
Zure regen wordt voor automobi
listen pas een milieuprobleem
op het moment dat blijkt dat het
autolak aantast.
RSV-syndroom: Het archief
van Economische Zaken is beter
gedocumenteerd naarmate de
onderzochte periode langer ge
leden is.
Het schrijven van een proef
schrift vergt minder tijd dan de di
rectie woonruimteverdeling in
Leiden nodig heeft om voor 'ur
gente gevallen' passende woon
ruimte te vinden.
(J.A.M. Hufen, universiteit Leiden)
Ongeacht de uitkomst is ieder
nieuw onderzoek naar de oorza
ken van werkloosheid een effec
tieve bijdrage aan de bestrijding
ervan.
In het huidige bestel is het
schrijven van een proefschrift
belangrijker voor de voortgang
van de carrière van de weten
schapper dan voor de vooruit
gang van de wetenschap.
Met de Franse slag is beter
dan ergens helemaal geen slag
van hebben.
Dat er artsen zijn die roken, pe
dagogen die hun eigen kinderen
niet kunnen opvoeden, en eco
nomen die niet met geld kunnen
omgaan, vindt zijn verklaring in
de vervreemding die het gevolg
is van de professionalisering van
de wetenschap.
(J. Bimer, Universiteit van A'dam)
'Kei-snijding'
Universiteit van Twente 'Stapje op nog heel lange weg'
Van onze correspondent
Nico Hylkema
ENSCHEDE (GPD) - "De echte
doorbraak", zo kondigt het Twentse
Universiteitsblad het nieuwste suc
ces van de vakgroep lage tempera
turen aan. "Een stapje op een nog
heel lange weg," stelde de hoogle
raar dr. Horst Rogalla tijdens de of
ficiële aankondiging van het maken
van een gecontroleerde en herhaal
bare 'Josephson-junctie'.
Helemaal de eerste is de UT niet
met de vinding. De laboratoria van
Bellcore en IBM in de Verenigde
Staten meldden dit jaar al eerder
successen met juncties die de prak
tische toepassing van nieuwe kera
mische supergeleiders binnen het
gezichtsveld brengen. Maar, herha
ling van de proeven slaagde daar
minder goed. De UT ligt nu derhal
ve weer aan kop op het gebied van
supergeleiding.
De speurtocht naar de 'Joseph
son-junctie' heeft een aantal jaren
geduurd. De junctie is vergelijkbaar
met de transistor in de moderne
halfgeleider-elektronica. Die ont
wikkeling is evenwel veel sneller
gegaan. Supergeleiding is veel ge
compliceerder, alleen al door de ex
treem lage temperaturen waaron
der dit verschijnsel optreedt. De
Leidse onderzoeker Kamerlingh
Onnes stond het begin van deze
eeuw aan de wieg van de ontdek
king van dit vreemde verschijnsel
Het zwarte gedeelte is de keramische supergeleider YBa-CuO, de streep
in het midden is de verbinding. Tijdens het proces werd er een gat in ge
schoten: de witte vlek in het midden. De witte vlakken links en rechts zijn
de gedeelten waar lagen werden wegge'etst'. (foto gpd>
dat stroom zonder enige weerstand
door bepaalde materialen laat gaan.
Sprong voorwaarts
Het probleem was direct al de ex
treem lage temperatuur waaronder
dit gebeurde. Alleen met helium
was de benodigde koeling tot -269
graden Celsius mogelijk, slechts en
kele graden boven het absolute nul
punt. De grote sprong voorwaarts
kwam met de uitvinding van de
Amerikaan Paul Chu in 1987, die
voor het. eerst supergeleiding bij
een temperatuur van -169 graden re
aliseerde met vloeibare stikstof en
twee jaar later de keramische super
geleider Ytrium Barium Koper-
Oxyde (YBCO) ontdekte.
Vijf jaar geleden werd het start
sein gegeven voor een nieuwe race
naar supergeleiding door de IBM-
onderzoekers Bednorz en Müller.
Zij ontdekten dat bepaalde kerami
sche materialen supergeleiding ver
toonden. Dat broze materiaal is niet
geschikt voor grootschalige toepas
singen als hoogspanningskabels,
maar wel voor supergeleidende
elektronica. Daarmee richtten de
onderzoekers hun onderzoek op die
elektronica.
Het grote ideaal is supergeleiding
bij kamertemperatuur. De huidige
onderzoekers hebben de speurtocht
daarnaar evenwel zo goed als opge
geven. Zij hebben zich gestort op de
praktische toepassing van superge
leiding in elektronica met het gege
ven dat daarvoor nu eenmaal lage
temperaturen nodig zijn. De Josep
hson-junctie zoals nu gemaakt door
de UT treedt op bij 66 graden Keivin
of wel 66 graden boven het absolute
nulpunt.
Daarmee is supergeleiding voor
alsnog alleen maar toepasbaar in
grote apparaten. De hoop dat ooit
Een wetenschappelijk medewerker van de Universiteit van Twente bij het
apparaat dat de keramische supergeleidende 'film' YBa-Cuo kan maken,
die werkt bij relatief hoge temperaturen. (foto ap>
de huiskamer-pc op basis van su
pergeleiding zal werken lijkt ijdel.
Desondanks is de prestatie van de
UT niet weg te poetsen. Waar ande
ren faalden in herhalingen van de
junctie, heeft de Enschedese onder
zoeker van Chinese afkomst Ju Gao
er nu al dertig gemaakt, waarvan 80
tot 90 procent aantoonbare Joseph-
son-junctiei waren.
Bovendiei heeft hij er zogeheten
DC-Squids van gemaakt. Dat zijn
supergeleidende sensoren die ui
terst gevoelig iijn voor magneetvel
den. Dat is niet alleen het meest be
trouwbare bew js dat het hier om
echte Josephson-juncties gaat,
maar brengt de techniek ook dich
ter bij toepassing. Rogalla noemde
gisteren hersenonderzoek als moge
lijke toepassing.
De basis van het succes van de UT is
de spectaculairder uitvinding vorig
jaar van de gelaagde ultra-dunne su
pergeleider van YBCO. Maar even
als het feit dat die uitvinding geba
seerd was op eerdere uitvindingen
in grote laboratoria in de Verenigde
Staten en in Duitsland, als die van
IBM, Bellcore en Jülich, is ook de
fabricage van dé junctie een voort
bouwing op de bevindingen in die
laboratoria. De niet-supergeleider
tussen de supergeleiders is in we
zen uitgevonden door de onderzoe
kers van Bellcore.
Uiteraard was zoiets als plaatselijke
verdoving, laat staan algehele
anaesthesie, duizenden jaren gele
den volstrekt onbekend en er is wei
nig fantasie voor nodig om ons voor
te stellen hoe dat bloederige toneel
zich voltrok. Misschien trakteerde
men de uitverkorene, om deze rus
tig te kunnen behandelen, vlak voor
de ingreep op een welgemikte
dreun op het hoofd, niet te hard en
niet te zacht, of op overvloedige
hoeveelheden geestrijk vocht, maar
hoe men ook te werk ging, een lolle
tje zal het zeker niet geweest zijn.
Dat brengt ons bij de vraag waar
om al die duizenden trepanaties
werden gedaan. Zeker is dat het in
de Middeleeuwen door kwakzal
vers (met 'meester' aangeduid) veel
vuldig op geestelijk minder valide
mensen werd toegepast om ze van
de 'duivelse geest' waardoor ze wer
den bezeten te verlossen en de 'kei'
in hun hoofd (vóór de 'operatie'
reeds aanwezig in de jaszak van de
'meester') weg te nemen. Kei-snij
ding was in het Europa van de (late)
Middeleeuwen dan ook een gere
geld voorkomend verschijnsel, dat
in ere werd gehouden omdat de pa
tiënt bijna honderd procent kans
had eraan te overlijden en de ge-
méenschap meteen een probleem fi
guur armer was.
In veel vroeger tijden was echter
sprake van ingrepen met serieuzer
bedoelingen. Zo bestaan aanwijzin
gen dat men gepoogd heeft het lij
den tijdens langdurige, zware
hoofdpijnen te verzachten. En ook
aanvallen van epileptie ('vallende
ziekte') vormden veelal aanleiding
voor schedeltrepanaties. Ook ging
men soms tot dergelijke ingrepen
over ter behandeling van schedel-
wonden die tijdens gevechten met
knotsen en bijlen waren toege
bracht.
Vele schedeldoorboringen zijn
overigens ook om andere, meer ritu
ele en/of magische redenen ver
richt, getuige schedels met soms
meer dan vijf centimeter grote ga
ten in het schedeldak. Misschien
dat de oorspronkelijke bezit(s)ters
ervan een hogere rituele orde werd
toegekend naar gelang het aantal
gaten waarmee men in het hoofd
rondliep. Hoe het ook zij, het mag,
naar onze huidige normen, toch be
slist een prestatie worden genoemd
om het met zo'n tochtig hoofd een
tijd uit te houden.
Data-base
De antropologen John Verano van
het Smithsonian-instituut en John
Williams van de Hahnemann-uni
versiteit zijn bezig met een plan om
alle getrepaneerde schedels over de
gehele wereld in kaart te brengen en
onder te brengen in één grote data
base. Op die grote hoeveelheid ge
gevens, op zich al een monniken
werk omdat met name de Peruaan
se schedels over vrijwel de gehele
wereld zijn verspreid, hoopt men
dan speciale vraagstellingen en on
derlinge vergelijking van kenmer
ken los te kunnen laten.
De accenten van dat onderzoek
zullen vooral liggen op de positione
ring van de gaten, de grootte ervan,
hoe'lang de oorspronkelijke bezit
ters na de ingreep of ingrepen heb
ben doorgeleefd, hoe oud men was
ten tijde van de trepanatie(s) en
waaraan men uiteindelijk overleed
en, vooral, welke eventuele licha
melijke afwijkingen nog kunnen
worden opgespoord in het botweef-
sel.
Want er mag dan veel reeds be
kend zijn rond het hoe van prehisto
rische schedeltrepanaties, nog
steeds hangt er een waas van myste
rie over het waarom ervan.
UTRECHT (ANP) - Dit najaar krijgt
een aantal kinderen van tien tot
twaalf jaar een pakketje van Profes
sor Post in de bus. Daarin zit een
probleem waarvoor een oplossing
bedacht moet worden. Op die ma
nier wil Professor Post, een initiatief
van de Stichting voor Publieks
voorlichting over Wetenschap en
Techniek (PWT), kinderen laten
kennismaken met de grondbeginse
len van wetenschap en techniek.
Het gaat om een proefproject dat
loopt van oktober dit jaar tot en met
april 1991. Het richt zich op kinde
ren in de regio's Haarlem en Amers
foort. Als het een succes wordt, zal
Professor Post groter worden opge
zet.
PWT zal de organisatie de eerste
twee jaar subsidiëren. Daarna is het
de bedoeling dat anderen, zoals
voorlichtende instanties, universi
teiten en musea, de zaak overne
men. Projectleider drs L. Dalderup
denkt ook aan ondersteuning door
het bedrijfsleven.
Het idee is overgenomen van
Science by Mail in de Verenigde
Staten. Daar is het project een groot
succes. PWT heeft het aangepast.
De kinderen die zich dit proefjaar
aanmelden (kosten 20 gulden per
persoon), krijgen twee opdrachten.
De eerste luidt: "Maak een overle
vingspakket voor eeri reis met een
luchtballon".
De elektrotechnicus Antonio Iba-
tiez Alba uit Barcelona heeft een
plastic boom gemaakt die, mits in
grote aantallen geplaatst, een effec
tiefhulpmiddel zou zijn om woestij
nen van zinderende hete leegten in
mooie (subjtropisfhe bosgebieden
te veranderen. ibatiez Alba is bij de
constructie van de 'boom' uitge
gaan van het meteorologische prin
cipe dat regen wordt veroorzaakt
door de botsing van warme en kou
de lucht.
De uitvinding van Ibatiez Alba,
gemaakt van niet-brandbaar mate
riaal, produceert koude lucht door
in de nacht in de woestijn gecon
denseerd vocht op te slaan. Over
dag, wanneer het heet is (er komen
in de woestijn temperatuurschom
melingen voor van -5 graden C 's
nachts tot +70 graden op het heetst
van de dag) staat de zeven tot tien
meter hoge 'boom' het vocht weer
af, en zorgt voor verkoeling van de
lucht.
Hoe meer plastic bomen er wor
den gebruikt, hoe meer koelere
lucht er wordt geproduceerd. Na
enkele jaren, wanneer de tempera
tuur zich op hét nieuwe niveau
heeft gestabiliseerd, zou dan met de
aanplant van echte bomen moeten
worden begonnen, in dezelfde aan
tallen als die van plastic.
Ibatiez Alba denkt, dat als de kli
maatsverandering eenmaal is inge
zet, het mogelijk is de woestijnen m
circa tien jaren te bebossen.
