Een bestaan op de grote stille heide
Cholesterolgehalte
^SPREEKUUR
Witgewolde kudde wordt nu ingezet ten behoeve van natuurbeheei
%j*p|
dor Barbara Thiel, arts
ZATERDAG 25 AUGUSTUS 1990
EXTRA
PAGINA 25
Tot in de vorige eeuw telde Nederland vele honderden
schaapskudden. Vooral op de hogere zandgronden dreven
boeren hun schapen bijeen op de toentertijd uitgestrekte
heidevelden en randzones van veengebieden. In het hele land
zijn er nu nog 20 schaapskudden over. En hun functie is
ingrijpend veranderd. De schapen worden nu ingezet ten
behoeve van het natuurbeheer. Niet dé wol of het vlees wordt
begeerd, maar het vermogen om de vergraste en verdorde
restanten van heidevelden nieuw leven in te blazen. Teun Heuver
is nog zo'n herder die eenzaam ronddwaalt op de grote stille
heide tussen Hellendoorn en Ommen. Alleen bordercollie Sandy
weet hij aan z'n zijde, en zijn witgewolde kudde, Na tien jaar
begrazing rest geen andere conclusie dan dat de 400 schapen
hun nut hebben bewezen. "Overal komt de heide weer door. Dat
is toch fantastisch, want daar doe je het allemaal voor.
door Jan Bengevoord
De schaapskooi van Het Overijssels
Landschap bij de Archemmer-/Lemeler-
berg in de gemeente Ommen ligt er verla
ten bij. Tien jaar geleden werd de kooi
geheel in ouderwetse stijl gebouwd om
een flinke kudde schapen te huisvesten,
compleet met rieten dak. In deze tijd van
het jaar staan de dieren evenwel buiten,
in een nabijgelegen weilandje. Uit de
hondehokken klinkt vrolijk geblaf. Als
schaapherder Teun Heuver arriveert zijn
de dieren niet meer te houden. Er is werk
aan de winkel en de honden doen niks
liever dan schapen drijven.
"Eerst de honden voeren", zegt de
schaapherder. Voor de brokjes hebben
de bordercollies, een Engels honderas
dat speciaal is gefokt voor het drijven
van schapen, echter nauwelijks aan
dacht op deze winderige en kille och
tend. De kudde drijven willen ze, en niets
anders.
Sandy, een acht jaar oude hond die de
eerste drie jaar van haar leven door
bracht op een flatje in Den Haag, loopt
onverschrokken op de kudde af. Met de
neus op de grond wordt een omtrekken
de beweging gemaakt. Binnen enkele se
conden rent de voltallige kudde door het
openstaande hek om gehuld in enorme
stofwolken in het bos te verdwijnen. De
schaapherder ziet geen hand voor ogen
meer. maar Sandy zorgt er feilloos voor
dat de Veluwse heideschapen bijeen blij
ven. Elk schaap dat het waagt een paar
meter buiten de kudde te treden, wordt
zonder pardon teruggejaagd.
Samenwerking
In een deels bij de laatste januari-storm
weggevaagd bos komen de schapen tot
rust. Tussen jeneverbesstruiken wordt
de aanval op het gras ingezet. Een twin
tigtal geiten, dat de kudde completeert,
doet zich staande op de achterpoten te
goed aan berkeblad. "Geiten en schapen
werken zo perfect samen. De schapen
vreten het gras en de oude heide, terwijl
de geiten eventuele boompjes kort hou
den. Op die manier kan de heide Veijon-
gen, en wordt voorkomen dat opslag van
boompjes kans krijgt het veld te over
woekeren".
Tien jaar geleden besloot Het Overijs
sels Landschap een schaapskudde in te
'zetten in dit 700-hectare grote natuurge
bied om de voortschrijdende vergrassing
te lijf te gaan. Geen overbodige maatre
gel, want net als tachtig procent van het
totale heide-areaal in Nederland, dreigde
ook hier de heide totaal te worden over
woekerd door grassoorten als bochtige
smele en pijpestrootje.
Een en ander wordt geweten aan de
verzuring en' achterstallig onderhoud.
Zure regen is de dood voor heide en
sinds het massaal verdwijnen van
schaapskudden op de heidevelden wor
den oude, verdorde heidestruiken niet
meer weggevreten ten behoeve van jon
ge aanwas. "Schapen alleen kunnen het
niet redden. Hier hebben we eerst grote
gebieden moeten plaggen. Nu moeten de
schapen het verder doen".
Trots kijkt Heuver uit over zijn ar
beidsterrein, als hij het topje van de 79
meter hoge Archemmerberg heeft be-,
reikt. "Toen ik hier zeven jaar geleden
begon stond er alleen nog gras. Moet je
nu eens kijken. Overal komt de heide
weer door. Dat is toch fantastisoh, want
daar doe je het allemaal voor".
Beste arbeiders
Zomer en winter is Heuver met de kudde
op pad. "Ja, ook bij twintig graden vorst.
Dan trek ik gewoon vier broeken aan. Al
leen als er sneeuw ligt blijven we bihnen.
Een soort sneeuwverlet. En in de lam-
merperiode van februari tot april gaan
we er niet uit. Maar dan maak je wel tach
tig uur in de week. Na de geboorte moe
ten het schaap en de lammeren even
apart worden gezet in het kraamhok. Ze
leren elkaar dan kennen en je voorkomt
dat lammeren hun moeder niet in de
kudde kunnen terugvinden. We hebben
een kudde van ruim 400 dieren. Dit zijn
de beste arbeiders die onze stichting
heeft. De wol en het vlees leveren welis
waar nauwelijks iets op, maar als grazers
zijn ze onbetaalbaar".
Boerenzoon Heuver is geruime tijd
bouwvakker geweest, maar als schaap
herder vindt hij zich veel beter tot zijn
recht komen. "Je moet van dieren en van
k de natuur houden", legt hij uit. "Veel
mensen lijkt dit een prachtig beroep,
maar ze vergeten wel eens dat je er in
weer en wind staat. Je bent er zeven da
gen van de week mee bezig. Wil je dit
werk goed kunnen doen, dan moetje rus
tig zijn. Tegen eenzaamheid kunnen. Je
staat er het grootste deel van het jaar al
leen voor. Zonder dat je iemand spreekt.
In de weekends staan de schapen welis
waar binnen de afrastering, je gaat toch
elke dag kijken. Vakantie en snipperda
gen heb ik wel. Dan vangt een boswach
ter van de stichting de kudde op".
Rond het middaguur nestelt de herder
zich achter een heuvel die enigszins be
schutting biedt tegen de koude wind. De
kudde is ook gaan liggen. De herder
haalt een klein transistorradiootje uit z'n
zak. "Even de berichten luisteren. Ik heb
de radio vaak aan".
Met extra aandacht luistert hij naar het
weerbericht. Er wordt onweer voorspeld
voor het weekeinde. "Nee, daar ben ik
niet bang voor. Je moet gewoon uit de
buurt van bomen blijven. Of er hiér wel
eens bijzondere dingen gebeuren? Nou
nee. Twee jaar terug hebben anti-Navo-
demonstranten die de radiomast van het
leger daarginds omgezaagd. Het ding lag
helemaal tegen de grond. Het viel me di
rect op toen ik hier aan kwam. Ook loslo
pende honden kunnen wel eens lastig
zijn, maar verder is het hier rustig".
Contactdag
Het jaarlijkse hoogtepunt vormt voor
Heuver de landelijke contactdag voor
herders. Met zijn twintig collega's wis
selt hij dan nieuwtjes en ervaringen uit,
er wordt door de heren schapevlees ge
geten en een excursie door een heidege
bied gemaakt. Particuliere herders zijn
er niet meer. Allemaal zijn ze in dienst
van natuurbeschermingsorganisaties of
gemeenten die een kudde ten behoeve
van het toerisme onderhouden. "Geluk
kig hoef ik geen ansichtkaartjes te verko
pen en op verlate bussen met bezoekers
te wachten. Dat lijkt me niks".
De pauze zit erop, de kudde moet ver
der. De schapen staan weer op. Sandy
staat op scherp en even later sukkelt
Heuver met zijn levende have over de on
metelijke heidevelden. Hier en daar staat
de eerste heide al in bloei. Het is de dop
heide, die op meer vochtige plaatsen
groeit. De struikheide op de drogere de
len van het terrein zal over enkele weken
het gebied volledig paars kleuren. Daar
tussen staan jeneverbessen, waarvan een
deel volop vrucht draagt. "Ruik maar
eens", klinkt het aanmoedigend uit de
mond van de schaapherder, "deze bes
sen worden gebruikt bij het stoken van
jenever. Ze geven er de smaak aan, net
als hop aan bier".
Ongemerkt gaan de uren voorbij en
trekt de kudde bijna instinctief richting
schaapskooi. Op een zandweg staat een
legertje vakantiegangers het schouwspel
gade te slaan. Ook de onvermijdelijke
ijscokar is present. De hond loodst de
kudde moeiteloos om de obstakels heen.
Stofwolken dwarrelen weer op. Met bij
na zeven kilo heide in de maag bereiken
de dieren de kooi, waar al water in grote
bakken gereed staat. Sandy gaat terug
het hok in. Voor Teun Heuver zit de
werkdag er nog niet op. Hij moet nog
dertig koeien melken op de boerderij van
zijn broer die een weekje vakantie houdt
f fc bi/** -•
Schaapherder Teun Heuver: "De schapen zijn de beste arbeiders die de Stichting Overijssels Landschap in dienst heeft".
Cholesterol staat de laatste tijd weer
enigszins in de belangstelling, 'nu een
aantal nieuwe medicijnen is ontwikkeld
waarmee men een te hoog cholesterolge
halte kan verlagen. Toch is in Nederland
het besluit genomen om niet bij iedereen
het cholesterol te gaan bepalen; meer
wordt de nadruk gelegd op gezonde voe
ding voor de hele bevolking.
Hart- en vaatziekten worden veroor
zaakt door aderverkalking, in medische
vaktaal 'atherosclerose' gènoemd. Nor
maal is een slagader aan de binnenkant
glad. Bij vrijwel iedereen ontstaan in dit
oppervlak in de loop van het leven onef
fenheden. Door een ingewikkeld proces
ontstaat dan een verdikking aan de bin
nenkant van het bloedvat, en hierin
wordt een soort vet opgehoopt: choles
terol. Dit is een plaque. Deze plaque
wordt steeds dikker en er wordt ook kalk
in afgezet: de echte aderverkalking.
In de betrekkelijk dunne vaten die het
hart van bloed voorzien kan dit proces
uiteindelijk tot een sterke vernauwing
leiden, waardoor een deel van het hart
niet meer genoeg zuurstof krijgt. Dit kan
bijvoorbeeld leiden tot pijn op de borst
bij inspanning: hartkramp of angina
pectoris. Soms ontstaat een klein bloed-
stolsel op de plaats van de vernauwing,
en raakt het bloedvat helemaal afgeslo
ten. Dan sterft een stukje hartweefsel af,
het hartinfarct.
Welvaartsziekte
Atherosclerose is een 'welvaartsziekte'.
De precieze oorzaak ervan is onbekend,
maar duidelijk is dat het wórdt bevor
derd door risicofactoren als roken, hoge
bloeddruk, een verhoogd cholesterolge
halte van het bloed, overgewicht en sui
kerziekte.
Een verhoogd cholesterolgehalte van
het bloed versnelt dus het proces van
atherosclerose en geeft een grotere kans
op hart- en vaatziekten; verlaging van
het cholesterol vermindert die kans weer.
En een hoog cholesterolgehalte heeft alles
te maken met het dieet. Met z'n allen eten
we te veel vet, en ook nog eens het verkeer
de vet. Daarnaast is er een aantal erfelij
ke ziekten, waarbij het cholesterolgehalte
van het bloed sterk verhoogd is.
Even wat theorie. Cholesterol zit in het
bloed vast aan vetten en eiwitten. Deze
combinaties van vet en eiwit heten
lipoproteönen. Ze zijn verschillend van
grootte en worden daarnaar genoemd.
De kleine heten HDL, de grote LDL. HDL
blijkt het cholesterol uit de bloedvaten
naar de lever te vervoeren, die het choles
terol in de gal stopt waarna het met de
ontlasting verdwijnt. HDL-chólesterol is
dus 'goed'. LDL vervoert het cholesterol
juist naar de bloedvaten toe en is dus
'slecht'. Hoe lager het LDL-cholesterol en
hoe hoger het HDL-cholesterol, des te be
ter. Een verhoogd cholesterolgehalte be
rust in het algemeen op een overmaat
aan LDL-cholesterol.
Hoe kom je er achter dat je een ver
hoogd cholesterol hebt? Helaas merkje er
niets van. Een dokter moet dus op het idee
komen te kijken hoeveel cholesterol er in
het bloed zit. Bij sommige mensen wordt
een te hoog gehalte ontdekt bij een keu
ring, bij anderen wordt het bijvoorbeeld
nagekeken omdat ze ook andere risico
factoren hebben, zoals hoge bloeddruk.
Om alle mensen te vinden met een te
hoog cholesterol zou de hele bevolking
moeten worden onderzocht. In Nederland
is besloten dat niet te doen, maar in prin
cipe alleen onderzoek te doen bij mensen
met een verhoogd risico: mensen die al te
kenen van atherosclerose hebben, mensen
met suikerziekte of hoge bloeddruk, en
mensen die familieleden hebben met een
sterk verhoogd cholesterolgehalte of hart
en vaatziekten voor het zestigste jaar.
Gezonde voeding
In plaats van het bij iedereen bepalen
van het cholesterol wil men door het be
vorderen van gezonde voeding bij de hele
bevolking bereiken dat men een lager
cholesterol krijgt. Ook daardoor kan
waarschijnlijk het aantal hartinfarcten
flink afnemen.
Het nemen van maatregelen tegen een
te hoog cholesterolgehalte hangt van een
aantal factoren af: hoe meer risico, hoe
eerder maatregelen nodig zijn. Ook is ui
teraard de hoogte van het cholesterol van
belang. Een cholesterol van 5 (millimol
per liter) of lager wordt als ideaal be
schouwd, de meeste mensen zitten tussen
5 en 6,5. Boven de 6,5 is het cholesterol
'verhoogd', boven de 8 'sterk verhoogd'.
Voedingsmaatregelen gelden vooral voor
mensen met een verhoogd cholesterol,
maar eigenlijk ook voor alle anderen: hoe
lager het cholesterol, hoe kleiner de kans
op hart- en vaatziekten, dus hoe beter.
Bij de pogingen om het cholesterol te
verlagen zou eigenlijk gestreefd moeten
worden naar verhoging van het HDL en
verlaging van het LDL. Verhogen van het
HDL is misschien mogelijk door veel li
chaamsbeweging; roken en veel alcohol
hebben waarschijnlijk een ongunstige in
vloed. Verlagen van het LDL is goed mo
gelijk door verbeteren van de eetgewoon
ten.
Nu blijkt dat de hoeveelheid cholesterol
in het voedsel slechts deels bepalend is
voor de hoeveelheid in het bloed. Het
grootste deel van het cholesterol wordt
namelijk in het lichaam gemaakt. Door
minder cholesterol te eten wordt het ge
halte in het bloed dan ook slechts een
klein beetje verminderd.
Matig eten
Daarnaast spelen de meervoudig onver
zadigde vetzuren een belangrijke rol.
Vetzuren zijn de bouwstenen van vet.
Simpel gezegd: vetten die veel meervou
dig onverzadigde vetzuren bevatten -
waar linolzuur er een van is - verlagen
het cholesterolgehalte van het bloed. Vet
ten die alleen uit verzadigde vetzuren be
staan verhogen het cholesterolgehalte. Er
zijn ook nog enkelvoudig onverzadigde
vetzuren, onder meer voorkomend in
olijfolie, waarvan de rol nog onduidelijk
Om het cholesterol te verlagen wordt
ten eerste aangeraden matig te eten en
het eten van cholesterolrijke voedings
middelen toch te beperken - bijvoorbeeld
door niet meer dan twee a drie eieren per
week te eten. Bij deze maatregelen hoort
ook het eten van veel groente, fruit en vol-
korenprodukten. Ten tweede wordt aan
geraden minder vet te gebruiken, en in
verhouding meer vet te gebruiken dat
meervoudig onverzadigde vetzuren be
vat. Deze komen bijvoorbeeld veel voor in
zonnebloem- of maisolie en in margarine
of halvarine die volgens de verpakking
een hoog percentage meervoudig onver
zadigde vetzuren bevat.
Ten slotte wordt aangeraden ten min
ste een keer per week vis te eten, zowel
magere als vette, omdat ook vis de juiste
vetzuren bevat. Over deze maatregelen
zijn voorlichtingsfolders en -boekjes te
verkrijgen, bijvoorbeeld bij de Hartstich
ting of het Voorlichtingsbureau voor de
Voeding.
Als dieet niet genoeg helpt zal meestal
worden overgegaan op medicijnen,
naast het dieet. Daarvoor had men altijd
de keus uit een aantal middelen die het
cholesterol redelijk verlagen maar een
aantal vervelende bijwerkingen kunnen
hebben. De nieuwe medicijnen werken
doordat ze de aanmaak van cholesterol
in het lichaam remmen; ze kunnen het
cholesterolgehalte veel sterker verlagen
dan de oude middelen. Het risico bestaat
nu dus.ook dat iedereen in plaats van een
dieet zo'n makkelijk en goed middel wil
gaan slikken.
Te duur
Het middel dat sinds enige tijd in Neder
land op de markt is, lijfct geen ernstige
bijwerkingen te hebben, maar over de
lange termijn is uiteraard nog niets te
zeggen. Bovendien is het te duur om zo
maar aan iedereen met een wat hoger
cholesterol voor te schrijven; dat zou vele
miljoenen gaan kosten. Voorlopig wordt
daarom nog terughoudendheid bij het
voorschrijven geadviseerd; dat wil zeg
gen dat het beter alleen kan worden gege
ven aan mensen met een sterk verhoogd
cholesterol bij wie dieet onvoldoende
helpt. Het mag zeker niet in de plaats ko
men van een goed dieet.
i
