Een architectonisch hoogstandje
EuroPan biedt alternatief voor de doorzonwoning
ZATERDAG 18 AUGUSTUS 1990
EXTRA
PAGINA 27
Niets is zo Nederlands als een Nederlandse nieuwbouwwijk.
Rijen doorzonwoningen, keurig gebouwd volgens de geldende
voorschriften. Al naar gelang het inkomen van de bewoners wordt
een tuintje vóór en/of een tuintje achter aangelegd. De badkamer
bevindt zich middenin het huis en heeft geen ramen. De hal is
klein en vooral ervoor bedoeld om daar de jassen neer te hangen.
En de vensterbanken zijn als het ware gemaakt voor begonia's.
Zonder twijfel zullen dergelijke wijken nog jaren uit de grond
worden gestampt. Maar er wordt gewerkt aan een alternatief. In
oktober begint de stichting EuroPan een tweede prijsvraag voor
jonge Europese architecten. Ook in Nederland kan dat heel
andere woonwijken gaan opleveren dan we gewend zijn. Wie
weet worden de badkamers straks voorzien van ramen.
door Jeroen Dirks
Het is geen toeval dat er de afgelopen ja
ren steeds meer van dezelfde nieuw
bouwwijken in Nederland zijn gebouwd.
Woningbouwverenigingen, gemeenten
en projectontwikkelaars kiezen graag
voor het bekende clubje architecten. Op
zich is dat geen reden voor kritiek. Inte
gendeel. Het werkt snel, gemakkelijk en
iedereen weet precies waar hij aan toe is.
En de keuze is ook verklaarbaar. "Jaren
lang stond in Den Haag de woningnood
bovenaan. Voor het ministerie van volks
huisvesting golden alleen de grote aan
tallen. Gebauwd moest er worden.
Kwantiteit ging boven kwaliteit", zegt
Jacqueline Tellinga, projectleider Euro
Pan Nederland en medewerkster van het
Research Instituut Gebouwde Omge
ving, RIGO, in Amsterdam.
Hoewel het in Nederland extra opvalt
vanwege de beperkte ruimte, gaat het bij
die eenvormige nieuwbouwwijken trou
wens niet om een specifiek Nederlandse
ontwikkeling. Ook in de rest van Europa
was de keus voor de gevestigde architect
lange tijd gemakkelijker dan een ge
waagd experiment met jonge durfals.
Met een enkele uitzondering waren het,
zeker als het om woningbouw ging, de
vaste circuits die de dienst uitmaakten.
Ambitieus
Zo ook in Frankrijk. Maar daar begon in
het begin van de jaren zeventig wat te
veranderen, mogelijk mede als gevolg
van de roerige jaren zestig. In 1971 zette
de Franse overheid het ambitieuze Pro-
gramme d'Architecture Nouvelle, kort
weg PAN, op. Er werden manifestaties
en symposia gehouden, waarop ideeën
konden worden uitgewisseld over ver
nieuwende architectuur en stedebouw.
De opvallendste activiteit van PAN was
echter het opzetten van een jaarlijkse
ideeënprijsvraag voor jonge architecten.
In tegenstelling tot de enkele schuch
tere poging die in Nederland is onderno
men om prijsvragen voor architecten uit
te schrijven, is die prijsvraag-opzet vanaf
het begin een groot succes. Dat heeft
vooral te maken met het feit dat de win
naars ook daadwerkelijk in de gelegen
heid worden gesteld hun experimentele
projecten uit te voeren. PAN blijkt ook
na de prijsuitreiking bereid zich in te zet
ten voor de winnaar en zal niet rusten
voordat de betreffendte gemeente toe
stemming verleent voor de bouw.
Jacqueline Tellinga noemt als voor
beelden van het succes de namen van
Christian de Portzamparc en Jean Nou-
vel. Tegenwoordig kent bijna iedere
Fransman hun opvallende creaties (zoals
sommige kleurrijke woonwijken in de
voorsteden van Parijs), maar die villes
nouvélles hadden waarschijnlijk niet de
huidige vormgeving gekregen als De
Portzamparc en Nouvel in de jaren ze
ventig niet de PAN-prijsvraag hadden
gewonnen.
Eenwording
Het mag tekenend heten voor de Franse
kijk op architectuur dat ze, toen PAN in
eigen land eenmaal aansloeg, het succes
niet tot Frankrijk alleen wilden beper
ken. Tellinga: "In 1987 heeft minister
Mehaignerie, zeg maar de Franse minis
ter van volkshuisvesting, voorgesteld
om eens te kijken of PAN geen Europees
project kon worden. Dat paste natuurlijk
prima in de idee van de Europese een
wording in 1992".
"Maar het heeft ook iets te maken met
de Franse grandeur. Zij durven zich zo
iets aan te meten; ze durven initiatief te
nemen en - en dat is zeker zo belangrijk
- er overheidsgeld in te stoppen. Je
moet niet vergeten dat in 1987 nog geen
Europese organisatie voor een architec
tuurprogramma bestond. Dus kwam er
in 1988 in Frankrijk met hoofdzakelijk
Frans geld een Europees secretariaat
voor EuroPan", aldus Tellinga.
De Franse architecte Siez Ramondt,
van oorsprong Nederlandse, hoorde van
de plannen voor EuroPan en stelde de af
deling Bouwkunst van het ministerie
van wvc op de hoogte. Tellinga: "Daar is
dat direct opgepakt. Er werd een bedrag
beschikbaar gesteld en Nederland ging
ook meedoen. Augustus 1988 werd het
RIGO gevraagd de prijsvraag te organi-
Het RIGO ging bliksemsnel te werk. In
november 1988 sloot de inzendtermijn.
Zo moestén in korte tijd niet alleen deel
nemers worden gevonden voor de prijs
vraag maar ook gemeenten die een loca
tie hadden voor een experimenteel wo
ningbouwproject. Die gemeenten zou
den bovendien bereid moeten zijn de
"intentieverklaring" af te geven dat de
winnaar daadwerkelijk mocht bouwen.
Ook werd van hen de bereidheid ver
wacht de winnaar een prijzengeld te be
talen van 8.000 ecu (ongeveer 20.000 gul
den) en 'de eervolle vermelding' een be
drag van 3.000 ecu.
Volwaardig
Tegelijkertijd moest de inmiddels opge
richte EuroPan-organisatie ook op zoek
naar sponsors, want de bijdragen van de
afdeling Bouwkunst van WVC en - later
het ministerie van vrom, waren op zich
niet genoeg om de prijsvraag meteen
naar een hoog niveau te tillen. Maar het
lukte. Nederland was (net als Italië, Oos
tenrijk, Zwitserland, Spanje, Grieken
land, West-Duitsland en uiteraard
Frankrijk) meteen bij de eerste EuroPan
prijsvraag volwaardig deelnemer.
In Den Haag, Arnhem en Amsterdam-
Noord alle drie plaatsen met een en
thousiaste wethouder ruimtelijke orde
ning of volkshuisvesting werden loca
ties beschikbaar gesteld die voor Neder
landse, maar ook voor buitenlandse ar
chitecten interessant genoeg waren om
ervoor in te schrijven. Akzo en het Bouw
fonds Nederlandse Gemeenten gaven
zich op als sponsors op.
Het mag opmerkelijk heten dat de
deelname van jonge Nederlandse archi
tecten, ook voor buitenlandse projecten,
direct groot was. Uiteindelijk stuurden
in de deelnemende landen meer dan 825
architecten-teams, waaronder 100 Ne
derlandse, een ontwerp in voor de locatie
van hun keuze. En hoewel veel Neder
landse architecten een project voor een
van de drie locaties in eigen land indien
den, aarzelde een aantal van hen niet om
zich te concentreren op een buitenlandse
locatie. Zo ontwierp de Utrechtse archi
tect Hans Sluymer een groot stadsver
nieuwingscomplex voor de Griekse
hoofdstad Athene. Hij viel prompt in de
prijzen.
Aan de andere kant was twintig pro
cent van de inschrijvingen voor de drie
Nederlandse locaties afkomstig uit het
buitenland. Tellinga: "Daaronder nogal
wat Oostenrijkers. Vraag me niet waar
om, maar ze zijn goed vertegenwoor
digd".
Badkamer
Hoewel elke architect de vrije keus bij de
locatie wordt gelaten, benadrukt Tellin
ga dat het doel van EuroPan "een inter
nationale ideeën-uitwisseling" is. Zo ko
men immers de meest opmerkelijke pro
jecten tot stand; een architectonisch ant
woord op de Europese eenwording. Of,
nog symbolischer: bouwen aan een alter
natief Europees huis. Als iets grensover
schrijdend is, is het wel cultuur en Euro
Pan helpt wat dat betreft een handje.
"Om een voorbeeld te noemen: Zuid
europeanen besteden heel veel aandacht
aan de badkamer, terwijl wij Nederlan
ders het liefst baden in een afgesloten ka
mertje zonder ramen. Zuideuropeanen
plaatsen het bad middenin de kamer. Ze
proberen bovendien die kamer zo aan te
leggen dat je zittend in het bad kunt uit
kijken over de stad", aldus Tellinga.
"Een ander voorbeeld is de aanleg van
pleinen. In Nederland weten we niet pre
cies wat we daarmee aan moeten. Vaak
wordt niet eens een plein in het plan op
genomen. In Zuid-Europa heeft een
plein juist een duidelijke functie. Het
wordt traditiegetrouw echt ingevuld.
Dat heeft natuurlijk ook met tempera
tuur te maken, waardoor het buitenleven
veel groter is. Maar ze besteden er wel
meer aandacht aan".
"Aan de andere kant kun je zeggen dat
de Nederlandse stadsvernieuwing, in te
genstelling tot die in andere landen, een
hoog niveau heeft bereikt. Dat is het ge
volg van een heel lange traditie, vooral
omdat veel aandacht wordt besteed aan
inspraak van bewoners. Misschien dat
de inspraak hier nog net niet is uitgevon
den, maar Nederland geeft de toekomsti
ge bewoners wel veel ruimte om mee te
praten. Een prima zaak, want zij moeten
er wonen. Vandaar dat de projecten vaak
zo worden ontworpen dat de bewoners
mee kunnen praten over de invulling er
van. Niet alles is vantevoren geregeld.
Dat is dan ook precies wat je ziet in het
ontwerp dat Hans Sluymer voor Grie
kenland heeft gemaakt", stelt Tellinga.
Hooggespannen
Juist omdat de eerste EuroPan-prijs-
vraag al tot een opmerkelijke uitwisse
ling van ideeën in Europa heeft geleid,
zijn de verwachtingen hooggespannen
voor de tweede EuroPan die 15 oktober
aanvangt met een grote manifestatie.
Aan de hoeveelheid deelnemers zal het
in elk geval niet liggen. Vrijwel alle Eu
ropese landen, ook in wat ooit het Oost
blok heette, hebben zich bereid getoond
'hun' architecten in te lichten over de
prijsvraag.
Tellinga noemt het een "overwinning"
dat ook Groot-Brittanië meedoet. "Het
was ontzettend moeilijk om dat land er
bij te halen. De afdeling woningbouw
van hun ministerie van volkshuisvesting
wilde niet omdat men het niet de taak
van de overheid achtte om architectuur
te bevorderen. Bovendien werd gesteld
dat het in Groot-Brittanië nu eenmaal be
leid was om niet met meer landen tegelij
kertijd samenwerking aan te gaan. Dat is
toch waanzinnig. Uiteindelijk is het nu
niet de overheid, maar de RIBA, de be
roepsorganisatie van Britse architecten
die meedoet".
Ook in sommige andere landen is het
niet de overheid, maar een particulier
bureau dat de wedstrijd organiseert.
Maar het gevolg is wel dat het aantal lan
den dat locaties aanbiedt flink is toege
nomen. Ditmaal kunnen de architecten
inschrijven op 75 projecten, waaronder
een paar zeer opmerkelijke. Tellinga
noemt met name 'De Muur' in Duitsland
(dat voor het gemak maar vast als één
land deelneemt) en twee locaties aan
weerszijden van de Italiaans/Joegoslavi-
sche grens die op elkaar aansluiten.
Het zal de deelnemers aan de prijs
vraag bepaald niet gemakkelijk worden
gemaakt. Voor het eerst is er gekozen
voor een duidelijk thema. Het onder
werp is 'wonen in de stad, revitalisering
van stedelijke locaties'. In gewoon Ne
derlands: er moet een woningbouwpro
ject worden onderworpen voor een
stadswijk die de laatste jaren in verval is
geraakt. Bovendien moet dat project er
voor zorgen dat het betreffende gedeelte
van de stad verandert van een dooie boel
in een levendige woonwijk.
Vernieuwing
Hoewel de drie steden in Nederland die
deelnamen aan de eerste EuroPan, vast
wel weer een locatie beschikbaar hebben
die goed past in het thema van wedstrijd
nummer twee, heeft EuroPan Nederland
bewust gezocht naar andere 'kandida
ten'. Tellinga: "We wilden nu eens in zee
met gemeenten die niet in het bekende
rijtje horen. Noem maar op: Groningen,
Zwolle, Rotterdam, Maastricht, Den
Haag, Amersfoort, Amsterdam; steden
waarin toch al veel wordt gedaan aan ar
chitectonische vernieuwing, simpelweg
omdat er een wethouder zit of zat
die dat leuk vond. Zo zijn we op de vier
nieuwe en wat minder bekende locaties
terechtgekomen: Apeldoorn, Breda,
Zaanstad en Nijmegen".
Het staat nu al vast dat buitenlandse
architecten zich door de Nederlandse
woningbouwprojecten aangetrokken
zullen voelen. Tellinga wijst erop dat Ne
derland in het buitenland "traditiege
trouw" een goede naam heeft. Maar los
daarvan zijn de vier betrokken gemeen
ten niet scheutig geweest bij de aanwij
zing van een plek.
Bourgondisch
Apeldoorn biedt een dichtbij het cen
trum gelegen gebied aan, grenzend aan
het Apeldoorns Kanaal met de prettige
naam 'Welgelegen'. Nijmegen stelt de
'De Hessenberg' beschikbaar; het betreft
de in het historische centrum gelegen
plaats waar nu nog de drukkerij van dag
blad De Gelderlander is gevestigd. Bre
da ("Bourgondisch knooppunt tussen de
Randstad en de Vlaamse agglomeratie
Antwerpen-Brussel" schrijft de gemeen
te wervend) komt met de locatie 'Steen
akker' tussen het centrum en een nieuw
bouwwijk. Zaanstad ten slotte heeft de
'Zaanwerf, gelegen aan de rivier de
Zaan, ondergebracht in de prijsvraag.
EuroPan realiseert zich terdege dat de
problemen op dergelijke locaties legio
kunnen zijn. Bodemverontreiniging, ei
gendomsproblemen of gebrek aan goede
ontsluitingswegen; met het nu gekozen
thema worden grote risico's gelopen.
Maar Tellinga benadrukt dat de prijs
vraag daar niet onder moet leiden. "Als je
je door de mogelijkheid van dat soort
problemen laat leiden, kun je met het
thema revitalisering nergens aan de
gang. Is er geen gif, dan is er wel weer
wat anders. Wij hebben in eerste instan
tie afgesproken dat de loc.atie wordt ge
kozen. Daarna moet in gezamenlijk over
leg tussen gemeente en architect naar
een oplossing worden gezocht", stelt Tel
linga.
Dat de gemeenten er altijd uitsprin
gen, staat voor haar als een paal boven
water: "Stel dat het lukt, dan krijg je zo
twintig, dertig plannen waarin een visie
wordt ontvouwd voor de betreffende
plek. Voor de gemeenten is het dus altijd
aantrekkelijk om mee te doen".
Enthousiasme
Het secretariaat van EuroPan Nederland
in Amsterdam wacht nog veel werk. Dui
zenden architecten die willen deelnemen
moeten worden begeleid. Er moeten ju
ry's komen en gemeenten die een locatie
aanbieden moeten een 'intentieverkla
ring' tekenen dat ze inderdaad willen
Maquette van het ontwerp voor de locatie 'Stadsblokken' in Arnhem. Het leverde de Delftse architecten Pim Köhter
en Ton Salman, deelnemers aan de eerste EuroPan-prijsvraag, een prijs op. Het duo hanteert diverse gebouwtypen,
zoals torens en schijven. Via de trap, als in een slakkéhuis, rond de centrale vide een rondgang door de woning worden
gemaakt. d°to pf>
'Le
sauvage
soigné', of
wel 'Nomaden
bestaan op ni
veau'. Het is een van
de bekroonde ontwerpen
die naar aanleiding van de
eerste EuroPan-prijsvraag wer
den ingezonden. Het Amsterdamse
architectenbureau Tangram ontwierp
ten behoeve van het 'project Ammunitie-
haven' in Den Haag een woongebouw van
vijftien woonlagen, waarbij elke verdieping
toegankelijk is via een hellingbaan. De ontwer
pers zijn uitgegaan van een werkelijke mobiliteit,
met een voortdurende variatie in woonduur, plaats en
ruimte. Uitgangspunt voor de woning is een basistype
waarin schuif- en klapwanden worden gemaakt. Een huis.
kan dus groot, klein, breed of smal worden gemaakt en inge
deeld. Zo ontstaat, volgens Tangram, een 'mobiele' samenleving.
Afhankelijk van de plaats waar het project in de stad wordt uitge
voerd, kan bovendien van alles en nog wat worden toegevoegd. Op de
afbeelding is op het dak bijvoorbeeld een zwembad (midden) en een tuin
ingetekend. De gemeente Den Haag voert besprekingen met Tangram en
nog twee andere prijswinnaars; op grond van het verloop van die besprekin
gen zal worden bepaald wie op termijn daadwerkelijk mag gaan bouwen in
de Residentie.
bouwen. Maar projectleider Tellinga ver
wacht dat het enthousiasme van de vori
ge deelnemers zal overslaan, voorzover
dat al niet is gebeurd. Niet voor niets
trekken bijvoorbeeld de drie prijswin
nende teams van locatie Den Haag met
elkaar op om aan de slag te kunnen in de
Residentie, ook al mag uiteindelijk maar
één van de drie winnaars de opdracht uit
voeren.
Wat Tellinga betreft ligt een Europa in
het verschiet, waarin de vernieuwende
woningbouw-architectuur meer aan
dacht krijgt. "Natuurlijk, de grote bouw-
stromen blijven altijd bestaan uit de be
kende nieuwbouwwijken. Maar er komt
wel meer ruimte voor experimentele ar
chitectuur, hoop ik". In dat verband lijkt
het Tellinga aantrekkelijk om volgende
keer "iets te doen met de relatie tussen
milieu en woningbouw".
Roemrucht
Maar vóór alles geldt, dat het centrale se
cretariaat van de stichting EuroPan zou
moeten worden overgenomen door de
EG. Het is immers op z'n zachtst gezegd
merkwaardig dat de centrale organisatie
van EuroPan nog steeds een zaak is van
de Franse overheid en de deelnemende
landen. Dat doet daarom vreemd aan,
tegenstelling tot veel andere beleidsge
bieden - een opmerkelijk stukje Eu
ropese eenwording ontstaat. Zeg maar:
een Europees -1-.-
zonwoning.
omdat juist in de architectuur sprake
blijkt te zijn van 'Europees idealisme'.
De kans is zelfs groot dat dit idealisme al
voor het roemruchte jaar 1992 is omgezet
in een aantal woningbouwprojecten.
Het project van de Utrechter Hans
Sluymer in Athene zit daar niet bij. Niet
omdat de Grieken er niet aan willen,
maar domweg omdat ze geen geld heb
ben om het project van Sluymer uit te
voeren. Wellicht dat de EG redding kan
bieden en tegelijk de conclusie kan trek
ken dat door toedoen van EuroPan in
