'Zonder gemeente hangt zending in lucht'
Groot nieuws uit Zuidafrikaanse kerken
Dr. Van Butselaar van jubilerende Nederlandse Zendingsraad:
ZATERDAG 23 JUNI 1990
Optimistisch is Van Butselaar
(47) ook door de ontwikkelingen in
Europa. Tot voor kort was het beeld
van de kerk vooral dat het iets uit de
tijd van de grootouders was, waar je
geen relatie mee had. Tijdens een
recente vergadering van de Wereld
raadcommissie voor wereldzending
en evangelisatie, waarvan Van But
selaar lid is, bleek dat er vanuit Eu
ropa iets nieuws was te melden. "Ik
kan met niet heugen dat ik dat daar
ooit heb meegemaakt".
Het beeld van de kerk is veran
derd door de rol die de Oosteurope-
se kerken bij de bevrijding van hun
landen hebben gespeeld. "Veroni-
ca-tv kwam uit Roemenië terug met
een interview met dominee Laszlo
Tökes, compleet met het zingen van
Geneefse psalmen. Dat laat zelfs de
IKON niet horen...".
Niet waardenvrij
De mensen krijgen in de gaten dat
in bepaalde omstandigheden de
kerk de enige plaats is waar de men
selijke waardigheid bewaard kan
blijven. Dat is*alleen mogelijk als je
gelooft in de Heer. Dat krijg je niet
voor elkaar door rapporten, sympo
sia en evaluaties. Waarachtige men
selijkheid is te vinden, zo werd in
San Antonio gezegd, als je het aan
het evangelie van Jezus Christus
.ijkt.
San Antonio is vooral belangrijk
geweest omdat daar de verhouding
tussen getuigenis en dialoog duide
lijk werd vastgelegd. Christenen
hebben geen andere mogelijkheid
dan te zeggen dat Jezus Christus de
weg, de waarheid en het leven is.
Daarmee doen ze geen negatieve
uitspraak over 'andere godsdien
sten, maar een positieve uitspraak
over Christus: in Hem is heil.
Door je zo op te stellen wordt de
dialoog met andere godsdiensten
juist verdiept. Dan is het geen waar
denvrij gesprek of een godsdienst-
AMSTERDAM Zonder de
gemeente komt zending in
de lucht te hangen. Zending
is de zending van de ge
meente en is niet die van de
functionarissen. Zending
houdt in dat je bewogen
bent om mensen, in de zin
van: 'Hé, moet je horen, ik
heb een weg gevonden waar
op je voort kunt. Dat is leven
in het spoor van Christus.
Zou je ook niet...'
Dr. G. J. van Butselaar, secretaris
van de 60-jarige Nederlandse Zen
dingsraad, krijgt 'vaak op zijn kop'
omdat hij te optimistisch is. "Mis
schien omdat ik acht jaar in Afrika
heb gewerkt. Daar had je niets. Als
je daar wat nieuws begon wist je dat
je er alleen beter van kon worden.
In Nederland zijn we in de kerken
vaak bang dat we er schade van on
dervinden. Maar daar gaat het niet
om. De enige vraag die we ons moe
ten stellen, is: hoe kunnen we de
mensen dienen? En dan vind ik het
goddeloos dat als je weet waar het
heil te verkrijgen is, je dat niet aan je
medemens zegt".
Op de grote wereldzendingscon-
ferentie, die de Wereldraad van Ker
ken vorig jaar in San Antonio
(Texas) hield, is duidelijk geworden
dat je alleen vanuit een positie van
nederigheid over je geloof mag pra
ten door respect voor andere ge
loofsopvattingen op te brengen. Je
moet het ook doen vanuit een posi
tie van solidariteit. Je wilt niet al-_
leen het geestelijk leven met de an
der delen, maar je wilt samen het le
ven delen".
wetenschappelijke bénadering
waarbij mensen elkaar vertellen
wat ze geloven en daarna overgaan
tot de orde van de dag.
De echte dialoog (het vechten om
de waarheid) met de wereldgods
diensten moet nog beginnen. Be
halve het OJEC in Nederland wil de
Joodse wereld alleen maar over Is
raël praten en niet over de inhoud
van het geloof. De Hindoes in India
willen alleen de dialoog met
Rooms-Katholieke Kerk als deze
toezegt de komende twintig jaar
niemand te zullen bekeren, de bis
schoppen erkennen dat zij dezelfde
God belijden als de Hindoes en als
de RK Kerk zich niet verder 'indi-
seert' maar'zich als een buitenland
se kerk beschouwt.
Met de opkomst van de multicul
turele samenleving wordt in de Ne
derlandse kerken wel 's te veel ge
dacht dat zending voorbij is, niet
meer kan. "Om de drommel niet",
zegt Van Butselaar. "We moeten het
wel doen. Zending is geen concur
rentie voor de dialoog, maar ver
sterkt juist de dialoog".
Polarisatie
Door zijn verblijf in Afrika had Van
Butselaar zeven jaar geleden, toen
hij bij de Zendingsraad begon, het
idee dat hij hier een brugfunctie zou
kunnen vervullen. Bij veel zen
dingscontacten gaat het altijd om
geld en soms het gevoeld als contro-
Van Butselaar: 'We hebben niets van onze overtuiging of maatschappelijke betrokkenheid ingeleverd. Wel onze
instelling dat wij in de kerken altijd gelijk hebben". (foto anp)
le. Bovendien begrijpen mensen el
kaar soms niet omdat ze uit een an
dere cultuur komen. Een Nederlan
der verwacht dat hij met een duide
lijke overeenkomst naar huis kan
gaan. In Afrika verwachten ze datje
eerst met elkaar gaat bidden.
"Ik zag (en zie) het als mijn taak
om aan beide kanten uit te leggen
wat de ander bedoelt. Dat is daar be
ter begrepen dan hier. Tijdens mijn
oriëntatiereizen merk ik dat ze het
heerlijk vinden als er iemand komt
die alleen maar luistert naar wat zij
te zeggen hebben. Ik ben blij dat ik
een klein beetje hier aan de orde
kan stellen waar het hen om gaat".
In Nederland heb je veel meer
met de structurele wirwar te ma
ken. "Als gevolg van de polarisatie
werd er aanvankelijk met moeite
naar mij geluisterd, maar werd er al
leen maar op gelet of ik wel links ge
noeg of rechts genoeg was. Ik voel
de me een kruising tussen een pro
feet en een koorddanser. Ik was in
gehuurd om als een profeet iets ver
der te kijken. Maar als ik dat onder
woorden bracht, riepen ze: ho ho, zo
niet. De NZR telt 15 kerkelijke zen
dingsorganen als leden, twee waar
nemers (RK Kerk en Christelijke
Gereformeerden) en acht advise
rende organisaties. Ik heb geleerd
dat je je in deze functie vaak als
koorddanser moet bewegen. Heel
voorzichtig en stapje voor stapje".
heid tegenover hen en onze instel
ling dat wij in de kerken altijd gelijk
hebben".
Verrijking
Van Butselaar noemt de toetreding
van de evangelische organisaties
een geweldige verrijking. Het ge
sprek met elkaar verloopt niet meer
via de kranten, maar als we met el
kaar rond de tafel zitten. Voor de in
ternationale bijeenkomst van het
Lausannecomitë voor evangelisa
tie. vorig jaar in Manila, werden drie
Nederlanders als waarnemers na
mens de Nederlandse Zendings
raad uitgenodigd en niet meer als
'aanvaardbare' individuën. "Dat
was een doorbraak".
Ook met de missiewereld zijn
goede relaties opgebouwd. Er is een
fundamenteel vertrouwen in elkaar.
Op die wijze is het overigens ge- Zendingsraad en Missieraad wen-
lukt zowel de evangelische zen- den zich samen tot minister Van
dingswereld als de rk missie beter den Broek, als dat nosdig mocht
binnen het gezichtsbereik van de zijn. "Hun zorgen zijn ook onze zor-
Nederlandse Zendingsraad te bren- gen",
gen. Het heeft vijf jaar geduurd
voordat de kerkelijke zending en de
andere zendingsorganisaties bij el- "Bovendien kunnen we veel van
kaar kwamen. Toen zijn de evange- de missie leren. Zij staan in een lan-
lische organisaties wel met algeme- ge traditie. Zij hebben veel direk-
ne stemmen toegelaten. "We heb- tere contacten met de bevrijdings
ben niets van onze overtuiging of theologie. Zij hebben ervaring hoe
maatschappelijke betrokkenheid je in een wereldkerk met elkaar om-
ingeleverd. Wel onze hooghartig- gaat. Dat zijn grote pluspunten".
de kerken: een bijeenkomst on
der zijn auspiciën over de moge
lijkheden van een verzoenende
rol van de kerken in de Zuidafri
kaanse samenleving. De reacties
op dit voorstel waren in eerste in
stantie even voorspelbaar als illu
stratief: de regeringsgezinde ker
ken zeiden ja en de zwarte kerken
antwoordden, evenals de landelij
ke Raad van Kerken (SACC), ne
gatief.
Niet dat de Raad geen enkele
dialoog wilde aangaan met de re
gering, zo schreef SACC-secreta-
ris Frank Chikane dit voorjaar
aan De Klerk. Maar de Raad was
van mening dat eerst de ernstige
meningsverschillen tussen de
kerken moeten worden weggeno
men. Ook wilde de SACC niet het
risico lopen dat de eigen onafhan
kelijke en kritische positie op de
helling zou komen te staan, door
een conferentie onder 'staatstoe
zicht'.
Goed, zei De Klerk vorige
week, ik trek me als organisator
terug. En dat bleek een verstandi
ge zet van de eerste blanke man
Zuid-Afrika, die evenals een
groot aantal van zijn ministers lid
is van de invloedrijke blanke
kerk, de Nederduitse Gerefor
meerde Kerk (NG Kerk). Het
SACC-bestuur besloot in een
spoedzitting dat niets een ont
moeting van de gezamenlijke ker
ken in de weg stond. Nu reeds
wordt de conferentie van 'histori
sche betekenis' genoemd.
Of dat ook daadwerkelijk zo zal
zijn, valt nog te bezien. De SACC
schilderde de situatie echt niet in
te sombere kleuren, toen zij het
over 'ernstige conflicten' had. De
pijn van de onderlinge verschil
len, in een land waarvan de inwo
ners zich in meerderheid christen
noemen, doet zich het scherpst
voelen in de gebroken relatie tus
sen de NG Kerk en haar 'doch
ters': de (zwarte) NG Kerk in Afri
ca (NGKA) en de NG Sending-
kerk voor kleurlingen.
De Klerk: ...uitnodiging...
Bloedbroeders
De apartheid verscheurt behalve
het land ook de kerken. Precies
dertig jaar geleden scheidden de
kerkelijke wegen zich definitief
tijdens de beruchte Cottesloe-
conferentie. De NG Kerk, die de
apartheid indertijd in de kerk
doorvoerde (door diverse doch
ters te baren) en ook theologisch
onderbouwde, wilde deze poli
tiek niet ondubbelzinnig veroor
delen. Die dochters wilden dat
wel en zij hebben dat ook nooit
ander stoelen of banken gesto
ken.
Zij vonden gelijkgestemden
binnen de SACC, zoals de beken
de Anglicaanse aartsbisschop
van Kaapstad, Desmond Tutu.
Toen begin 1988 de anti-apart-
heidsorganisaties werden verbo
den en de kerken de acties over
namen, veroordeelde de NG Kerk
de rol van onder meer Tutu en dr.
Allan Boesak, voorzitter van de
NG Sendingkerk. Zij zouden de
kerk gebruiken om hun eigen po
litieke doelstellingen te bevorde
ren. Even daarvoor had het twee
tal tijdens een herdenkingsdienst
de regering de oren gewassen.
De kloof tussen de NG kerken
was daarmee groter dan ooit (en
een 'historisch' gesprek tussen
de NG Kerk en de Anglicaanse
Kerk werd afgelast). De gekleur
de NG kerken gingen door met
hun een paar jaar oude streven
om te komen tot een ongedeelde,
niet-raciale kerk, terwijl de blan
ke moederkerk afzijdig bleef. De
NG Kerk had dan wel in 1986 in
het rapport 'Kerk en Samenle-
wing' met de apartheid afgere
kend, maar die nog niet als zonde
veroordeeld.
Een oproep, door de internatio
nale Gereformeerde Raad, later
dat jaar, om weer met elkaar in ge
sprek te komen, leek zinloos.
Toch kwam die conferentie èr,
mede dankzij de gematigde voor
zitter van de NG Kerk, prof. dr.
Johan Heyns, die Tutu en Boesak
'bloedbroeders in Christus'
noemde. De eerste dag van het
beraad, in maart 1989, bracht een
sensatie: de NG Kerk had bij
monde van Heyns de dochterker
ken om vergeving gevraagd voor
haar aandeel in de apartheid.
Bom en gif
Bovendien zou de apartheid van
de hand zijn gewezen. Groot was
de teleurstelling toen de NG Kerk
op deze 'historische' schuldbe
lijdenis terugkwam. Een duidelij
ke demonstratie van het feit dat
ook de machtige NG Kerk in een
crisis verkeert. In 1987 vormden
een aantal rechtse kerkleden hun
eigen kerk: de Afrikaanse Protes
tantse Kerk, terwijl binnen de
grote kerk de nieuwe NG Bond
zich tegen een andere koers ver
zette.
Intussen speelden diverse on
verkwikkelijke zaken. Zo was
Boesak er van overtuigd dat er
ernstige pogingen werden onder
nomen hem te isoleren (zo werd
het gerucht verspreid dat hij van
giften een dure auto had ge
kocht). Verder weigerde de secre
taris van de zwarte NGKA, dr. Ni
co Smith (die als blanke de NG
Kerk had verlaten), zijn salaris.
De NGKA is op dat punt nog gro
tendeels aangewezen op het 'mis
sionaire programma' van de NG
Kerk. Er was gedreigd dat Smith
zijn geld niet meer zou krijgen,
wanneer hij zijn uitgesproken
mening niet onder de kerkban
ken stak.
Over de weinig verheffende
wijze waarop de staat de kritische
kerken strak probeerde te hou
den, verkeerde niemand in onze
kerheid. Over de arrestaties en in
timidaties bestond geen twijfel,
maar ook vroeg geen mens zich
echt af wie de bom had geplaatst
die het gebouw waarin onder
meer de SACC huisde, verwoest
te, wie diverse pogingen had ge
daan om Chikane te vermoor
den (een granaat per post en ver
gif) of wie giftige stof had ge
strooid in een kerk, even voordat
de SACC er zou vergaderen...
Sinds het aantreden van De
Klerk worden dergelijke verha
len niet meer gehoord, maar de
huivering van de SACC voor
staatsbemoeienis wordt er wel
begrijpelijker door.
De verdeeldheid in de kerken is
een jaar later nog niet wezenlijk
veranderd. De gekleurde NG Ker
ken zijn al heel ver met hun sa
men op weg-proces, maar de gro
te NG Kerk blijft afzijdig. De NG
Kerk wil, zo heeft Heyns eerder
dit jaar nog benadrukt, niet ver
der gaan dan 'algemene waarden
van gerechtigheid, naastenliefde
en eerlijkheid' bevorderen. Boe
sak heeft daarop weer benadrukt
dat de kerk niet moet terug
schrikken van concrete uitspra
ken, wil ze geloofwaardig blijven.
Van onze redacteur
Wim Schrijver
Felle verwijten, verdachtmakin
gen, moordaanslagen. Al lange ja
ren valt er ook uit de kerken in
Zuid-Afrika weinig vrolijks te
melden. Maar, nu is daar dan ein
delijk dat grote nieuws: de Zuid
afrikaanse kerken gaan toch in op
de oproep van president De Klerk
om samen aan tafel te schuiven.
Direct al zijn de anders zo hevig
verdeelde kerkelijke leiders eens
gezind in hun enthousiasme en
optimisme over deze conferentie,
die nog dit jaar moet plaatsvin
den.
Met Kerstmis, vorig jaar, kwam
De Klerk met zijn uitnodiging aan
Kansel
Zoals het zich laat aanzien zal die
'historische betekenis' van de ge
zamenlijke conferentie opnieuw
afhangen van het standpunt dat
de nu sterk geïsoleerde blanke
NG Kerk inneemt. Als de kerk, de
bakermat van vele politici, zon
der omhaal van woorden apart
heid veroordeelt, zal dat zelfs con
sequenties hebben voor de hele
Zuidafrikaanse samenleving. De
vraag is echter of de kerk de
machtige rechterflank sommi
gen menen dat er met recht over '-
helft' gesproken mag worden
kan bijsturen.
Het was de 75-jarige ds. C. P.
Beyers Naudé, jarenlang secreta
ris van de SACC en nog steeds be
strijder van de apartheid, die het
eerder deze maand treffend ver
woordde. Het is de NG Kerk die
bij de wieg stond van de apart
heid, het zal de NG Kerk moeten
zijn om een document op te stel
len dat de weg vrij kan maken
voor gesprekken tussen de ker
ken. Het feit dat hij deze oproep
kon doen vanaf een blanke NG-
kansel, die hij in 27 jaar niet had
mogen beklimmen, zou een hoop
vol teken kunnen z(jn.
Chikane: ...granaat...
(archieffoto AP)
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Alblas
mmv Don-Kozakkenbkoor Rijswijk, 11.45 oe
studentendienst; Marekerk 10 ds Poot
Woerden, 5 ds Bouman Schevingen; Mara-
nathak. (L. Morsweg) 10 ds Koolstra; Oecume
nische geloofsgemeenschap De Regenboog
(Merenwijk) 9.30 pastoor V Well, 11.15 V Well
eerste communie: Bethlehemkerk (Driftstr.) zie
Petrak; Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds
Veenstra. 5 ds Nauta; Vredesk. (Burggravenl.)
10 ds Schouten; Waalse kerk (Breestr.) 1.30
pasteur Ribs; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse
Schouw) 11 ds Roodenburg. Acad. Ziekenhuis
10 ds V Beinum. Diakonessenhuis elke za
10.30 rk. dienst, en 10.30 ds V Achterberg.
Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.)
10 ds Nauta; Oude Vest zie hoogl kerk; Mara-
nathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv.
gem.; verzorgingstehuis Groenhoven 10 hr V
Wallinga; Merenwijk zie herv. gemeente. Ge
ref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds Houtman, 5 ds
Simpelaar. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30
en 5 ds Den Hertog. Geref. Gem. (zie onder
Leiderdorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehem
kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) pastor De Lemarre.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pie-
terskerkstr.) 10 ds Brüsewitz. Baptistenge
meente (aula 'Nieuweroord', Rijnsburgerweg
124) 10 ds Agtereek. Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) 9 ev Sussenbach, 10.30 ev De
Leeuw. Evangeliecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr Eikerbout. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10
en 4.30. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordhofland V.schoten) elke za 10
tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christe
lijke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L Dagen
(Brahmsl.) 10, 11 en 12. Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.smgel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg za
7, zo 10.30; Herensingel za 7, zo 9.30 en 11;
Rijndijk (Stevenshof) za 7, zo 9.30; Steen-
schuur za 7, zo 8.30, 10. 11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade za 7, zo 9.30 en 11Lammen-
schansweg za 7 en 10; Haarl.straat za 7, zo
10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 hr Leen
man Dordrecht. 7 ds Cats Aalsmeer. Geref.
Kerk 9.30 ds Vd Bom Den Gaag, 6.30 ds
Baane Alphen. Chr. Geref. Kerk 9.30 hr Leen
man, 7 ds Cats. Rk Kerk za 7, zo 10.30.
Kruiskerk 9.30 ds Lourens
ring; Opstandingskerk 9.30 ds V Dok, 6.30 drs
Wilschut; G. Herderkerk 10 ds Nieuwenhuis,
6.30 ds Mulder; De Bron 9 en 10.30 ds Moll,
6.30 zie GH Kerk; Ashram (Marsdiep) 10 ds
Mulder; Oudshoornse kerk 10 ds Ter Bals;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds Visser Kat
wijk, 6.30 ds Stougie Waddinxveen. Geref.
Kerk Mar.kerk 9.30 ds Kamphorst Harderwijk
dovendienst, 6.30 mr Vreugdenhil Koudekerk;
Salv. kerk 10 ds Wilschut, 6.30 zie opstan
dingskerk. Geref. K. Vrijg. (school Bospark,
Beatrixl. 4) 9.30 en 4.30 (afscheid) ds Room.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds
Janssens ha, 6.30. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30, 2.30 ds Vd Meij. Oud-Geref.
Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem.
(Molenwerlstr. 1) 10 ev Ramaker, 6.30 ev
Veenstra. Bapt.gem. Noord (school Kalk-
ovenw. 62) 10. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr.
Hendrikstr. 54) 10 hr Vd Hoorn. Pinkstergem.
'Het Licht' (Anna v Burenlaan 15) 10. Christen
gemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek
Emmalaan) geen opgave. Leger des H. (Zon-
Haitsma, 6.30 ds De Jong; De Stek 9.30 ds De
Jong. Geref. Kerk 9.30 ds v 't Hoff, 6.30 zie
herv kerk. Chr. Geref. Kerk 9.30 ds Oosting, 5
ds Witzier Den Haag-W.. Geref. Gem. 9.30, 4
hr Mulder, di 7.30 ds Beens. Volle Evang.ge-
meente 'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83) geen op-
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 kand
Verhagen Breda, 6.30 ds Stam Katwijk. Geref.
Kerk 9 en 5 ds Huisman. Rk Kerk: dorp za 7, zo
10 en 11.30; Anker za 7. zo 10.30; Rijndijk zo 9.
HILLEGÓM: Herv. Gem. 10 ds Verbeek ha,
Parkwijk 7 ds ds Verbeek ha. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 ds Hofland. Chr. Geref. Kerk
10 en 7 ds V Langevelde. Rk Kerk: Marl. za 7,
zo 9 en 11Jozefk. za 7. zo 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk za 7, zo
loostr. 36) geen dienst. Rk Kerk: Bonifaciusk.
za 7, zo 9.45 en 11.30; Piusk. za 7, zo 9 en
10.30; De Bron za 7, zo 9.30 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds Boer.
Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen', Sch-
weitzerstr.-Bernhardstr.) 10 ds Boogert. Geref.
Gem. 9.30 en 6.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
en 6.30 ds Vd Hoef ha; Salv.kerk 9.30 ds eer
beek Den Haag jeugddienst, 6.30 ds Sirga
Leusden; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 en
6.30 ds Vd Scheur ha. Geref. Kerk 9.30 ds Vd
Kooi-Dijkstra Leimuiden, 6.30 ds Zoutman.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 4.30 ds Sim
pelaar. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
6.30. Evang.-Luth. Gem. geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Volk. 6 ds Quartet Gouda ha; O. Kerk 10 ds
Ten Voorde, 6 ds Vd Berg ha; Ichthusk. 10 ds
Stam, 6 ds Visser ha; Pniëlk. 9.30 ds Vroegin-
deweij, 6 ds Christ ha; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 10 ds Sjollrema, ds Hovius ha.
Overduin 2.15 ds Vd Beid ha. Herv. Gem. 'De
Rank' (Helmbergweg 10) 10 ds Westera. Ge
ref. Kerk Vr.kerk 9.30 dr Wentsel Den Haag. 5
ds Vd Bank Ede; Triumfatork. 9.30 prf Vd Beek
Valkenburg. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds
Heida. Ned. Geref. K. (Bestevaer-mavo) 9.30
ds Zwarts, 7 ds Struik. Chr. Geref. K. 10 en 5.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd
Belt. Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5, woe
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 ds Visser. Soefi (Zuidduin
weg) elke 1e en 3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Lapré, 7 zie geref kerk. Geref. Kerk 10 mr
Vreugdenhil Koudekerk, 7 ds V Achterberg
Leiden.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Luttikhuis, 6.30 ds Stegeman;
Scheppingsk. 10 ds Stegeman. Leythenro-
de10 pater Poelma. Elis.-ziekenhuis 10 rector
Vijftigschild. Geref. Gemeente Leiden eo (kerk-
geb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30. Bapt.gem. (wijk-
geb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 kand Verbaan
Utrecht. Geref. Kerk 9.30 en 7 ds Vd Kooi ha,
camping De Drecht 10.45 ds Vd Kooi. Rk Kerk
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Haas
noot; Pauluskerk 10 en 7 ds Verdijk. Geref.
Kerk 10 drs Aalders Woubrugge. Geref. K
Vrijg. (Prinsessestr. 1) 10.45 en 4.30 ds Geer-
sing. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10, 5 ds
Compagnie Zaandam. Chr. Geref. Kerk 10 en
7 ds V Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds Vd Net.
woe 7.30 ds Vd Heiden. Evangeliegemeente
(Heereweg 52a) 9.45 hr Vd Meij. Rk Kerk:
Agathakerk za 7, zo 10 en 11.30; Poelpolder za
7, zo 10; Mariakerk za 7, zo 9 en 10.15; Engel-
bew. za 7. zo 10.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds Denekamp
Hilversum, 6.30 ds Ommering Alphen. Geref.
Kerk 9.30 ds Baane. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds Sirag
Leusden, 7 ds Moonen Made jeugdd. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30 ds V Roekei. Rk Kerk za 7, zo 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze
ha. Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 ds Terlaak Al
phen, 7 hr Schreuder.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Hoekstra Oegstgeest, 5
ds Vroegindeweij Katwijk; Hoofdstr. (Zee) 10
ds Ruitenburg, 7 ds Kuiper; De Rank (Golf
baan) 10 kand V Duin Katwijk. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 hr Vd Bos Katwijk;
Vinkenl. (Binnen) 10 ds Kuiper ha, 7 ds Ruiten
burg ha. Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 kand
Verweij. 'Sole Mio' 9 ds Ruitenburg. Evang.
centrum 'De Ark' (picképl. 1) 10 hr Brands, 7 hr
V Duin. Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) geen
dienst. Rk Kerk Zee za 7, zo 10.30; Binnen za
7, zo 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Wierda
jeugddienst; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Vic*
tork. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9 en
10.30; De Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Koomar.; Pauluskerk 10 ds Da Cos
ta: Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 dr Meij-
enng Oegstgeest, 7 hr Schot vesper. Geref.
Kerk 10 ds Bovenberg Geref. Kerk Vrijg. (aula
Dr. Schilderschool) 9.30, 3 ds Krijtenburg.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds
Bruins Vlaardingen, 4 ds Janse. Van Wijcker-
slooth ds Oegema. Endegeest geen dienst.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4. Rk
Kerk Will.kerk za 7. zo 9 en 10.30.
NIEUWKOOP: Hen/. Gem. 9.30 ds V Mourik, OUD-ADE: Rk Kerk
6.30 ds Kielder Vianen. Geref. Kerk 9.30
Hooge Burch Zwammerdam ds Delhaas
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds Sierst Oegstgeest. Geref. K. 9.30 ds
Zijl, 6.30 ds Bras Sassenheim. Remonstr.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 hr
Knoester Den Haag. 7 kand Henzen Leider
dorp. Chr. Geref. K. 9.30 en 2.
RIJNSBURG: Hen/. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds V Niel, 5 ds Wagter; Bethelkerk 9.30 ds Czi-
ria. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds Verschoor, 7
ds Cziria; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds Wager,
5 ds Terpstra; Maranathakerk 9.30 ds
Terpstra, 5 ds Verschoor. Geref. Kerk Vrijg. 10
en 5.15 ds V Nieuwkoop. Chr. Geref. K. 9.30
en 5 kand Bos Evang. Christengem. (aula
mavo) 10 hr Vork Wapenveld. Rk Kerk zo
10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
ref. Kerk 9.30 ds Bras, 7 zie hen/ kerk. Chr. Ge
ref. K. 10 en 7 ds Hogenbirk. Ned. Prot. Bond
(Jul.laan 17) geen dienst. Rk Kerk za 7, zo 9.30
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 hr Bregman Kat
wijk gezinsdienst, 6.30 kand Duivenbode Kat
wijk. Geref. Kerk 9.30 ds Buikema Zwammer
dam. 6.30 ds De Reus. Rk Kerk Aardam za 7,
zo 9 en 12; kerk Langeraar za 7, zo 9.30 en
11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds Vd Bank
Ede, 6.30 ds Bakker Amsterdam. Geref. Kerk
9.30 hr De Ridder Sassenheim. 6.30 ds Pad
mos. Geref. K. Vrijg. 9.30, 4 ds Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10 ds Vd Beid Katwijk. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Schaap, 7 ds De Mey-Mecima; De Ontmoe
ting (Noordhofland) 10 ds Blanken, 7 zie dorps
kerk; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekkade)
9.30 ds Vd Bergh, 4.30 ds Schalkoort. Hulp en
Heil-kerk ('Schakenbos', Leidschendam) 10 ds
Mackaay. Geref. Kerk 10 ds De Zwart. 7 ds
Schaap. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 9 ds Geer-
sing, 4.30. Rk Kerk Laur.kerk za 7. zo 11M.
Godskerk. za 7, zo 9.30. Kerk van Engeland
(British school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst. Aula-basis
gemeenschap (in 'Onderdak') geen opgave.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Vroegindewey Voorthuizen. 5 ds Kunz; Hoek
steen 9.30 ds Kunz, 3 ds Schipaanboord aan
gepaste dienst. 6.30 drs Vd Berg Groot-Am-
mers; Bethelk. 9.30 ds Schipaanboord, 5 ds
Goossen; Rehoboth-school 9.30 ds Goossen;
Imm.kerk 9.30 ds V Bart Schoonhoven. Geref.
Kerk Kruisk. 10.15 ds Koekkoek Rotterdam, 5
ds Couvée Nieuwerkerk; Ontm.kerk 9.30 ds
Bongers. Geref. K. Vrijg (Kruiskerk) 8 30 t
"gesch. Gem. 9.30 en
f. Gem. (Mercuriusweg
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds Wolters Ameide; Kievietk.
('Samen op weg') 10 ds Janse de Jonge, Mes-
siask. geen dienst; Dorpscentrum 9,30 ds V
Dis. Geref. Kerk Zijllaan 10 ds Vd Woude SoW-
dienst, 7 ds Vd Woude. Ned. Prot. Bond (Kerk-
dam) 10.30 ds Goud Eindhoven. RK Kerk Jo
zef za 7, zo 9.30 en 11Will, za 7. zo 9.30 en
11; GH za 6. zo 10.30.
6.30 ds De Boer Hoofddorp. Ned. Prot. Bond
(De Wijk, Schoolstr. 20) geen opgave. Rk Kerk
zo 10.30.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds De Haan.
Geref. Kerk 9.30 hr Schreuder, 7 ds De Haan
gezamenlijke dienst.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan za 7.30, zo 9.30; Chr.
Dienaark. zo 10 en 12. Meerburgkerk H. Rijn
dijk za 7, zo 10 en 11.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds
Dubbeldam. Geref. Kerk 9.30 ds De Reus Ter
Aar, 6.30 drs Buikema. Remonstr. Gem. geen
dienst.
