0p zoek naar het
gat van de dino's
Opiaten tegen pijn
zijn niet verslavend
Succesvol nieuw middel tegen bloedvergiftiging
VI =i i =iWH M
Sekte brengt thermale bronnen in gevaar
Siliconen gaan pil vervangen
Mogelijk verband
elektromagnetisme
en kankerrisico
Leidse vakgroep
neemt deel
aan EG-project
Kosmische berg beëindigde levensvorm
De Cambridge-geologen Bohor
en Seitz legden een relatie met een
op Cuba voorkomende, 450 meter
dikke laag die alleen maar is opge
bouwd uit rotsblokken tot twaalf
meter groot. Die brokken kunnen
daar neergesmakt zijn door de gi
gantische vloedgolven die door de
inslag (in zee) werden veroorzaakt.
Bijna echt, deze kop van een dinosauriër, die van het einde van deze maand tot eind oktober is te zien op een door
het Nationaal Natuurhistorisch Museum georganiseerde tentoonstelling in het Leidse Pesthuis. (toto gpd>
De aarde moet ooit vol zijn geweest van littekens tengevolge van grote inslagen. Het overgrote deel van die litte
kens is inmiddels geheel verdwenen als gevolg van erosie en de beweging der continenten. Dit is een betrekkelijk
recent litteken: de anderhalve kilometer grote Arzonakrater die 'slechts' 30.000 jaar oud is. (foto gpd)
Van onze correspondent
Henk Hellema
"Opiaten als morfine werken niet
verslavend en geven geen (snelle)
gewenning bij acute pijn en bij
chronische pijn wanneer het gaat
om patiënten in de terminale fase
van kanker". Dr. W.J. Meyler, neu
roloog en klinisch farmacoloog en
coördinator van het Pijnteam van
het Groninger Academisch Zieken
huis, herhaalt wat hij al eerder dit
jaar op een symposium over pijn bij
kanker in Amsterdam naar voren
bracht: "De ervaring heeft geleerd
dat verslaving dan wel gewenning
slechts heel langzaam optreedt bij
pijn bij kanker. Het maakt een groot
verschil of opiaten worden ingeno
men tegen de pijn dan voor de eufo-
De grote terughoudendheid van
artsen en paramedisch personeel
om vanwege de verslavende eigen
schappen aan kankerpatiënten in
de laatste fase van hun ziekte morfi-
ne-achtige stoffen voor te schrijven,
acht Meyler dan ook niet terecht. Te
grote voorzichtigheid in de zin van
angst voor gewenning, verslaving
of afhankelijkheid belemmeren
soms een adekwate pijnbestrijding,
schrijft hij in een onlangs uitge
brachte brochure over de behande
ling van pijn bij patiënten met kan
ker.
Als gevolg hiervan wordt bij veel
patiënten en vooral ook bij kinde
ren de behandeling te laat begon
nen en worden bovendien te lage
doses gebruikt. In deze houding
weet Meyler zich gesteund door de
Gezondheidsraad en de Wereldge
zondheidsorganisatie.
"Het risico van gewenning en ver
slaving is overigens wèl aanwezig",
zo voegt hij er aan toe, "bij chroni-
sche-pijnpatiënten die jarenlang
morfine-achtige stoffen krijgen toe
gediend".
SCHIEDAM (GPD) -
Het einde van de anti
conceptiepil lijkt na
bij. Door de komst van
het 'Ovabloc-draadje'
wordt het slikken van
de pil straks overbo
dig. Met enige terug
houdendheid is deze
toekomstverwachting
eind vorige week in
Schiedam bekendge
maakt door de gynae
coloog dr. G. van der
Leij van het Schie-
land-Ziekenhuis.
Het 'draadje' wordt
nu alleen nog toege
past bij sterilisatie. Op
simpele wijze is de in
greep weer ongedaan
te maken, waarna zon
der probleem een
zwangerschap kan op
treden.
De Amerikaans/Ne
derlandse vinding
biedt door de gemak
kelijke verwerking
aanmerkelijk meer
mogelijkheden dan al
leen het steriliseren
van vrouwen. "Voor
iets meer dan twintig
gulden kan een arts de
draadjes weer uit de
eileiders verwijderen.
Maar daarnaar is nog
geen gericht onder
zoek gedaan", bena
drukt Van der Leij.
Wereldwijd hebben
tweeduizend vrouwen
de nieuwe methode
ondergaan. Op ver
zoek is bij vier van hen
de sterilisatie onge
daan gemaakt. Allen
raakten zwanger. De
Ovabloc-methode lijkt
dus in de naaste toe
komst een geducht
concurrent voor de an
ti-conceptiepil.
"Futuristisch gezien
is dat zeker niet on
denkbaar", aldus de
gynaecoloog. Maar hij
waarschuwt voor al te
veel optimisme op
korte termijn.
Er zijn fossielen van vele soorten
dinosauriërs gevonden. Sommige
waren niet groter dan kippen maar
er waren er ook waarbij onze tegen
woordige blauwe vinvissen nietig
zouden ogen.
Neem bijvoorbeeld Supersaurus,
meer dan 100 ton zwaar, van kop tot
staart ruim 50 meter lang en met po
ten zo massief als de stammen van
woudreuzen. Met zijn belachelijk
kleine kopje had hij gemakkelijk
door de ramen van de bovenste ver
dieping van een vijftien meter hoog
flatgebouw naar binnen kunnen kij
ken.
Net als zijn wat minder giganti
sche broertjes en zusjes, de Diplo-
docus, de Brachiosaurus en de
Brontosaurus, was de (waarschijn
lijk) oliedomme reus voornamelijk
te vinden in poelen en moerassen en
vrijwel altijd bezig met het verorbe
ren van grote massa's groenvoer dat
overvloedig aanwezig was. Het wa
ter hielp deze reuzen bij het torsen
van hun gewicht.
Bovendien bood dat milieu ook
enige bescherming tegen de op het
land ronddaverende, vleesgewor
den nachtiperries zoals de Al-
losaurus en de Tyrannosaurus, die
door de evolutie waren voorbe
schikt vlees te eten inplaats van
planten.
Sommige andere landbewoners
waren door diezelfde evolutie weer
voorzien van een beenderig harnas
tegen onverhoedse aanvallen van
de vleeseters. De gepantserde
Ankylosaurus bijvoorbeeld was
voor dat doel zelfs uitgerust met een
zware knots aan het eind van zijn
staart waarmee hij pijnlijk kon
meppen tegen de schenen van een
hongerige Tyrannosaurus.
Het waren dus bepaald roerige tij
den van eten en 'gege'ten worden,
maar nog veel roeriger was het eind
van die tijden.
Massaal uitsterven
Al sedert het begin van deze eeuw
stellen onderzoekers zich de vraag
waarom de dino's, die toch zo goed
aan hun omgeving aangepast leken
te zijn, zo massaal en plotseling uit
stierven, 'precies' op het moment
dat het Krijttijdperk, 65 miljoen jaar
geleden, eindigde en het Tertiair
(het 'Derde Tijdvak') aanbrak.
Tien jaar geleden maakte een on
derzoeksteam, onder leiding van
Walther en Luis Alvarez, bekend
dat men in de grenslaag tussen het
Krijt en het Tertiair (K/T-laag ge
noemd) sterk verhoogde concentra
ties van op aarde zeldzame, platina-
achtige elementen, zoals Iridium,
had gevonden. Iridium komt echter
nog wel voor in de kleine hemelli
chamen-zoals planetoïden en kome
ten.
De Nederlander Jan Smit, die in
zuid Spanje enkele jaren onderzoek
verrichtte aan de K/T-laag en in 1981
op dit onderwerp promoveerde,
kwam op grond van de verdeling en
aard van de fossielen onder meer tot
de uitspraak dat de duur van het
massale uitsterven (massa-extinctie
genoemd) minder dan 200 jaar be
droeg en zich mogelijk zelfs heeft
voltrokken in enkele uren of dagen.
Iridium
De onderzoeksresultaten leidden
tot de tegenwoordig min of meer al
gemeen aanvaarde theorie dat de
K/T-laag met Iridium werd verrijkt
door de enorme inslag van een pla
netoïde of een komeet op aarde. Tij
dens de catastrofe werden miljar
den tonnen materie hoog de damp
kring ingeworpen waardoor het
zonlicht werd geblokkeerd en het
stof zich over de gehele aarde kon
verspreiden.
Op het aardoppervlak trad een
scherpe temperatuurdaling op ter
wijl ook de ozonlaag vrijwel geheel
verdween. Van de plaats van de in
slag uit walste een vernietigende
schokgolf over de aarde. Niet alle le
vensvormen op het land zullen tij
dens en vlak na de ramp zijn ge
dood; de overlevenden werden ech
ter blootgesteld aan een ingrijpende
klimaatverandering en overdoses
ultraviolette straling wat niet alleen
allerlei genetische afwijkingen ver
oorzaakte maar ook het wegkwij
nen van het plantenrijk en het in zee
levende plankton.
Ook in andere, oudere grenslagen
tussen belangrijke geologische tijd
perken werden later verhoogde Iri-
diumconcentraties gevonden en
ook de fossielen in die lagen getuig
den van massa-extincties van be
langrijke dieren- en plantensoorten.
Er leek geen twijfel meer over te
bestaan: de evolutie werd als het
ware gestuurd door catastrofes van
kosmische oorsprong.
Het 'dino-gat'
Eén belangrijke vraag restte: waar
is die kolossale krater gebleven, het
'Gat van de Dinosauriërs'? Uitgaan
de van het wereldomvattende ka
rakter van de gebeurtenis kan men
zich een ruw beeld vormen van de
minimale afmetingen van de krater
en, dus ook, van die van het neer
stortende hemellichaam.
De krater moet minstens 100 kilo
meter in middellijn zijn (geweest)
en de planetoïde of de komeetkern
die zich daar begroef minimaal tien
kilometer groot.
Dergelijke formaties kunnen we
onder andere in zuid Duitsland
(Riess-formatie), de Sovjet-Unie en
Tsjechoslowakije (de Praag-forma
tie, maar liefst 360 kilometer in mid
dellijn) vinden maar ze zijn te klein,
te oud of te jong. De Arizonakrater
in Californië, een 30.000 jaar oud gat
met een doorsnede van 1450 meter,
zinkt totaal in het niet bij de ge
noemde formaties.
Relatie
Amerikaanse onderzoekers van de
universiteiten van Cambridge en
Arizona hebben onlangs op dè zee
bodem van de Caribische Zee, fos
siele restanten gevonden die lijken
te wijzen in de richting van twee on
der de zeebodem begraven, reus
achtige inslagkraters. Het ene ge
bied ligt tegen Cuba aan en het an
dere een paar honderd kilometer
ten Noorden van Colombia.
Alan Hildebrapd, een geoloog
van de universiteit van Arizona,
vond in 1988 op sommige plaatsen
op de zeebodem stenige restanten
die afkomstig moeten zijn van een
betrekkelijk nabije, kolossale inslag
Bohor en Seitz denken dat de kra
ter onder de Caribische zeebodem
ligt, iets ten Zuiden van Cuba.
Reuzeninslag
Hildebrand zat intussen niet stil,
zette alles nog eens op een rijtje en
schreef in het wetenschapsblad
Science een artikel waarin hij uit
eenzette dat het 'gat van de dino's'
onder de zeebodem ten noorden
van Colombia moest liggen. Het
seismische profiel van de zeebodem
daar verraadt een ruwe cirkelvorm
met een middellijn van ruim 300 ki
lometer. Hij wijst verder op het
voorkomen van Iridium, kwarts dat
werd vervormd door een intense
schok en tectieten op Haïti. Tectie-
ten zijn glasachtige, vaak druppel
vormige en veelal doorschijnende
lichaampjes waarvan men denkt
dat het opgeworpen, gesmolten ma
terie is geweest dat tijdens een grote
AMSTERDAM (ANP) - In het
Academisch Medisch Centrum
Amsterdam zijn goede resultaten
geboekt met een nieuw middel te
gen bloedvergiftiging door bacte
riën (sepsis). Het aantal sterfge
vallen is er aanzienlijk door ge
daald.
Met de huidige behandelings
methoden (antibiotica, middelen
die de bloeddruk op peil houden
en beademing) sterft 30 tot 50 pro
cent van de patiënten met sepsis.
De sterfte is ondanks nieuwe anti
biotica de laatste tien jaar niet
verminderd.
Het aantal gevallen van bacte-
inslag werd weggeslingerd.
Hildebrand vermoedt dat de spo
ren afkomstig zijn van de reuzenin
slag ten noorden van het tegen
woordige Colombia.
Andere onderzoekers houden het
voor onmogelijk dat 65 miljoen jaar
oude kraters nu nog op de Caribi
sche zeebodem zouden voorkomen.
Zij wijzen er op dat de tectonische
bewegingen van de aardschollen ter
plekke de kraterrestanten inmid
dels onder het vaste land van Zuid-
Amerika hadden doen verdwijnen.
Het gebied zag er 65 miljoen jaar ge
leden totaal anders uit dan tegen
woordig. Noord- en Zuid-Amerika
zaten nog niet aan elkaar vast en Cu
ba maakte toen deel uit van een vul
kanische eilandenboog.
Het is dus de vraag of het 'gat van
de dinosauriërs' eigenlijk nog wel te
vinden is en niet reeds lang geleden
met een landschol in de diepte is
verdwenen.
riële bloedvergiftiging neemt toe
omdat steeds meer patiënten een
grote chirurgische ingreep in de
buikholte ondergaan, een ver
minderde afweer hebben (bij
voorbeeld door chemotherapie)
of met instrumenten inwendig
worden onderzocht. Ook stijgt de
gemiddelde leeftijd van de pa
tiënten.
De sepsis wordt m verreweg ae
meeste gevallen veroorzaakt door
gram-negatieve bacteriën. Het
vrijkomen van de gifstoffen van
deze bacteriën (endotoxinen) ver
oorzaakt een groot aantal afweer
reacties in het lichaam. Als die te
sterk verlopen ontstaat een zoge
naamde spetische shock. Die
kenmerkt zich door hoge koorts,
rillingen, ernstige verlaging van
de bloeddruk en aantasting van
lever, nieren en longen.
Bij een wereldwijd onderzoek
met een antistof (menselijke mo-
noklonale anti-endotoxine),
waaraan het AMC als enige Euro
pees centrum heeft deelgeno
men, is gebleken dat bij toedie
ning ervan - meestal kort na een
buikoperatie - de sterfte bij pa
tiënten met gram-negatieve bac
teriën in de bloedbaan met 39 pro
cent daalt.
In het AMC stelden de onder
zoekers bovendien vast dat die
daling nog forser is, 59 procent,
onder patiënten bij wie tijdens
het toedienen van de antistof en-
dotoxines in het bloed circuleren.
C.H. Wortel van de vakgroep
Hemostase, Thrombose en
Atherosclerose, die het onder
zoek in samenwerking met de in-
tensive-care-afdeling heeft uitge
voerd, noemt de nieuwe ontwik
kelingen van zeer groot belang
voor de behandeling van gram-
negatieve sepsis. Hij verwacht
dat de toch nog zeer hoge sterfte
door het toepassen van deze im-
muuntherapie drastisch zal da
len.
Er bestaan aanwijzingen dat elekt
romagnetische straling met een
heel lage frequentie kanker kan ver
oorzaken. Dit blijkt uit een tweeja
rig onderzoek van het Amerikaanse
Milieu Beschermings Bureau
(EPA). Het Britse vaktijdschrift Na
ture meldt dat zekerheid over het
verband niet bestaat, maar dat de
resultaten van het onderzoek sterk
in die richting wijzen.
Elektromagnetische velden met
een lage frequentie komen bijna
overal voor, zoals in de buurt van
elektriciteitsleidingen, video-af-
speelapparatuur en gewone huis-
houdapparaten.
Een uitgelekte versie van het rap
port van het bureau maakt niet dui
delijk wat de kankerverwekkende
werking van elektromagnetisme is,
maar '"dierproeven en epidemiolo
gische onderzoeken wijzen op een
oorzakelijk verband". Het rapport
is in de Verenigde Staten controver-
siëel. Dat komt vooral omdat het on-
derzoéksbureau op grond van de
onderzoeksresultaten elektromag
netische straling eenzelfde risico-
klassificatie geeft als bijvoorbeeld
DDT, formaldehyde en PCB's.
Volgens de uitgelekte gedeelten
van het rapport komt het sterkste
bewijs voor de vermoede kanker
verwekkende eigenschappen van
elektromagnetisme uit onderzoe
ken onder kinderen met leukemie
en hersentumoren. Daarnaast ba
seert men de resultaten op dertig
onderzoeken onder mensen in be
roepen waarin gewerkt wordt met
elektronica in Europa, Nieuw-Zee-
land en de Verenigde Staten. De on
derzoekers hebben nog geen idee
welke hoeveelheid straling gevaar
inhoudt.
Van onze correspondent
Nico Hylkema
Een Amerikaanse religieu
ze sekte heeft geologen in
het westen van de Verenig
de Staten voor een onver
wacht probleem gesteld en
een van 's lands natuurlijke
schatten in gevaar ge
bracht. De sekte, die door
het leven gaat onder de
naam 'The Church Univer
sal and Triumphant', een
vereniging omschreven als
'New Age-christenen' heb
ben een 144 meter diepe
bron gegraven bij de warme
bronnen van Le Duke ter
voorziening in de waterbe
hoefte met water van 56 gra
den warmte. De Le Duke-
bronnen liggen echter 25 ki
lometer noordelijk van de
Mammoth Hot Springs in
het bekende Yellowstone
Park.
De twee bronnen maken
deel uit van de grootste con
centratie geysers en warme
bronnen in de wereld, vol
gens John Varley, hoofd on
derzoek in Yellowstone.
Niemand weet zeker of de
bronnen van Le Duke en
Mammoth met elkaar in
verbinding staan. Als dat
het geval is, zo waarschu
wen geologen, en de secte
het plan doorzet zo'n dui
zend liter water per minuut
omhoog te pompen, zou de
Mammoth-bron kunnen
uitdrogen.
Het Amerikaanse Con
gres heeft in 1987, uit angst
voor aantasting van een na
tionale natuurlijke schat,
verdere uitvoering van het
project verboden en weten
schappelijk onderzoek ge
ëist. Een onderzoeksgroep
doet nu proeven met het
water uit beide bronnen ter
vergelijking van gehalten
van koolstoffen, chloriden
en sulfaten. Sommige van
de resultaten van het onder
zoek geven inderdaad aan,
dat er verband bestaat tus
sen de twee bronnen. Ze
kerheid daarover is er even
wel niet.
Volgens de onderzoekers
zou er een verbinding kun
nen bestaan tussen de bron
nen, maar de hogere druk
van de bron bij Le Duke zou
doorstroming van water uit
de Mammoth-bron voorko
men. Als de druk in Le Du
ke door de activiteiten van
de sekte de druk in Le Duke
zou verminderen, zou het
water van Mommoth opge
zogen kunnen worden, al
dus de onderzoekers. Ze
zullen in ieder geval een
zeer beperkt gebruik van
thermale water van Le Du
ke aanbevelen.
De sekte die een nieuw
Armageddon ziet aanko
men stelt alles in het werk
om de leden van de sekte
dit nieuw aangekondigde
einde van de wereld te laten
overleven. Ze zijn al eerder
in conflict gekomen met
milieugroepen, zo meldt
New Scientist, door het
bouwen van ondergrondse
bunkers voor ongeveer ze
venhonderd mensen. Een
aantal maanden geleden
lekte in de bunkers opgesla
gen brandstof in het lokale
grondwater. Het zou beken
kunnen bedreigen waar fo
rellen kuitschieten.
„Ze hebben al ongekende
schade aan het milieu toe
gebracht," aldus Joan An-
zelmo van de National Park
Service in New Scientist.
De activiteiten van de sekte
zijn overigens legaal: men
heeft grote stukken grond
aangekocht in het gebied.
De sekte telt ongeveer ze
venhonderd leden.
EINDREDACTIE HANS S0NDERS
De aantrekkelijkheid van het
voetbalspel zou aanzienlijk ver
hoogd worden door, in analogie
met de spelregels van basket
ball, de aanvallende partij te ver
plichten binnen twee minuten
een doelpoging te ondernemen.
De voorgestelde besterftijd van
twee tot vijf dagen voor lams
bout, zoals aangegeven door
Courtine in een recept van graaf
de Croze, is te lang?
(Peter Verheij, RUL)
In het kader van het milieube
leidsplan is krachtige stimulatie
van overschakeling op LPG een
zeer simpele en niet minder ef
fectieve maatregel.
(J.A. Hoek, Univ. van A'dam)
Het verschijnen van tal van nieu
we publiekstijdschriften logen
straft de bewering dat televisie
reclame een nadelige invloed
heeft op het uitgeven van derge
lijke bladen. Met meer recht kan
worden gesteld, dat het (nog)
verschijnen van menig (opninie-
)weekblad mede is te danken
aan de jaarlijkse bijdrage uit de
opbrengsten van televisierecla
me.
De transfers van zeer talentvolle
profvoetballers naar het buiten
land zou moeten worden verbo
den door deze transacties onder
te brengen bij de wet op de be
scherming van nationale kunst
schatten.
Het (her)invoeren van de Grego
riaanse mis zou kunnen bevor
deren dat minder mensen voor
het zingen de kerk verlaten.
(A.W.A. Lensing, Univ. v. A'dam)
De zitplaatsen in het Amster
damse Concertgebouw zijn ook
na de verbouwing in het kader
van het 100-jarig bestaan ge
stoeld op de gemiddelde lengte
van de mens van een eeuw gele
den.
Bij teamsport is een gelijkspel
als uitslag een volstrekt nutte
loos resultaat; reglementair dient
dit te worden voorkomen.
(J. Gerritsen, Univ. v. A'dam)
LEIDEN De vakgroep Sociaal-
Wetenschappelijke Informatica van
de Rijksuniversiteit Leiden zal
deelnemen aan een vijfjarig Euro
pees onderzoeksproject. Het pro
ject Imagine (Integrated Multi-
Agent Interactive Environment)
heeft een budget van ongeveer 23
miljoen gulden en wordt voor de
helft gefinancierd door het Esprit-
programma van de Europese Ge
meenschap. Het Leidse aandeel in
het project bedraagt ongeveer
800.000 gulden.
De andere deelnemers zijn Sie
mens (Duitsland), Steria (Frank
rijk), Plessey (Groot Brittanië), Im
perial College (Groot Britanië) en
University of Keele (Groot Brota-
nië).
Doel van het Imagine-project is
de ontwikkeling van een computer
omgeving waarin diverse compu
terprogramma's enerzijds betrek
kelijk zelfstandig kunnen functio
neren en anderzijds goed en snel
met elkaar kunnen communiceren.
Deze computerprogramma's wor
den agenten genoemd. Zij kunnen
eventueel op verschillende compu
ters draaien, maar toch gezamenlijk
taken uitvoeren. Met behulp van de
te ontwikkelen computer-omge
ving zal het mogelijk zijn de samen
werking tussen de computerpro
gramma's te verbeteren waardoor
betere resultaten worden verkre
gen.
De computer-omgeving kan wor
den gebruikt op zeer uiteenlopende
terreinen, van kantoor-automatise
ring tot luchtverkeersleiding, lan
delijke transport-netwerken en
communicatie-systemen. Centraal
staat daarbij steeds dat in het bij
zonder vooruitgang wordt geboekt
in situaties waarin diverse compu
terprogramma's zeer regelmatig ge
gevens moeten uitwisselen.
Lichtgevoelig condoom
DEN HAAG (GPD) - Condoomfa
brikant London International
maakt een condoom waarmee we in
de toekomst, zo lijkt het, alleen nog
in het donker 'veilig kunnen vrijen'.
Deze grootste condoomfirma van
Groot-Brittannië test namelijk een
condoom dat sneller oplost als het
aan licht wordt blootgesteld.
De fabrikant wil met het nieuwe
voorbehoedsmiddel een bijdrage le
veren aan de verbetering van het
milieu.
De bestaande condooms verteren
op den duur ook wel, maar niet snel
genoeg. London International wil
nu met dit nieuwe condoom de lo
zing van rubber in zee terugdrin
gen.
Van ónze correspondent Ben Apeldoorn
Ongeveer 65 miljoen jaar geleden, vele tientallen miljoenen jaren voordat de eerste mens-
achtigen op deze planeet verschenen, kwam een vrij plotseling einde aan het bestaan van
enkele heel belangrijke levensvormen. De bekendste daarvan waren de dinosauriërs.
Duizenden, soms kolossaal grote versteende fossielen liggen overal op de wereld ver
spreid en op sommige plaatsen, zoals in de Amerikaanse staat Montana, is zelfs sprake van
hele massagraven. Ze getuigen van een imposant, bijna heroïsch tijdperk dat ongeveer 150
miljoen jaar duurde.
