Van lampoliehandel
naar wereldconcern
Het eeuwige leven van De Gaulle
Fransen besteden miljoenen aan honderdste geboortedag van vader Vijfde Republiek
Liefdesverdriet, en de honderdste
verjaardag van de Koninklijke Shell
ZATERDAG 16 JUNI 1990
PAGINA 33
De N.V. Koninklijke Nederlandsche Petroleum Maatschappij,
voor 60 procent aandeelhouder van een van 's werelds grootste
ondernemingen de Koninklijke-Shell-groep - is vandaag
precies honderd jaar oud. Het was 16 juni 1890 dat de
oprichtingsakte van de firma met de welluidende naam
'Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van
Petroleumbronnen in Nederlandsch-lndië'voorde notaris
passeerde. Lampolie was het produkt dat de firma op de markt
bracht onder de merknaam Kroonolie of Crown Oil. De fijnere
produkten als benzine werden als onbruikbaar afval verbrand.
Maar die gewoonte zou al spoedig veranderen. Het koloniale
bedrijfje groeide in een eeuw uit tot het grootste olieconcern ter
wereld, met een omzet van meer dan 200 miljard gulden per jaar
en een winst in 1989 van bijna 14 miljard gulden.
door Marien van den Bos
Hoewel de uitgifte van de eerste aande
len 'Koninklijke' in 1890 een groot suc
ces was de inschrijving op 1.300 aande
len van nominaal 1.000 gulden werd
maar liefst 4,5 keer overtekend gingen
er tien moeizame jaren aan vooraf. Al in
1880 stuitte de toentertijd 40-jarige Gro
ninger boerenzoon Aeilko Jans Zijlker
op het fenomeen, dat de olie die op Su
matra op de dessa's dreef, zo'n 60 procent
lampolie bevatte. Hij was toen op inspec
tiereis voor de Oost-Sumatra Tabak
Maatschappij en constateerde dat de
toorts van de mandoer die hem vergezel
de rustig bleef branden, na te zijn ge
drenkt in de aardwas die op de poelen in
de buurt dreef.
Avontuur
Zoals veel jongeren halverwege de vori
ge eeuw was Zijlker naar Indië getrok
ken voor het avontuur. Het verhaal wil
dat liefdesverdriet hem verdreef uit zijn
geboorteplaats Nieuw-Beerta. Terug in
Nederland om geldschieters te vinden
voor de winning van deze oly van aerde
zal hij bovendien te horen krijgen dat hij
niet de enige is die ontdekt heeft dat in
Indië op diverse plaatsen olie naar boven
sijpelt. Maar de winning ervan leidde tot
dan toe tot technische of financiële mis
lukkingen. De interesse in zijn plannen
is hier dan ook nihil.
Maar Zijlker zet door. In Batavia weet
hij vervolgens wel geldschieters te vin
den en met 25.000 gulden is de 'Voor-
loopige Sumatra Petroleum Maatschap
pij' al snel een feit. Met een winnings ver
gunning van de sultan van Langkat
wordt na enig zoeken een 'spuiter' ge
vonden bij het dorpje Telaga Toenggal.
de eerste produktieput van wat later de
'Koninklijke' zal worden. Mede door de
bereidwilligheid van koning Willem III
om de naam 'Koninklijke' te mogen voe
ren, wordt de uitgifte van aandelen in
1890 wel een succes. Lang heeft de
grondvester van het concern niet van
zijn succes kunnen genieten, want een
half jaar later overlijdt hij op weg naai
Batavia in Singapore.
De eerste tien pioniersjaren zijn het J.B
August Kessler, jonkheer Hugo Loudon
Aeilko Jans Zijlker:
avonturier en oprichter.
en de jonge sub-agent van de Nederland
sche Handel-Maatschappij in Penang
Henri Wilhelm August Deterding, die de
schouders er onder zetten. Vooral ondei
de leiding van de latere 'Sir' Henry De
terding, die bij het overlijden van Kes
sler in 1900 de algemene leiding krijgt en
bijna veertig jaar zal behouden, zal hel
concern uitgroeien tot de multinationai
die het nog steeds is.
Grote voorbeeld en concurrent is in
die eerste jaren van deze eeuw het mach
tige Standard Oil van de Amerikaan
John D. Rockefeller. Ook de Koninklijke
wil groot worden en al snel zijn enkele
kleinere concurrenten overgenomen:
Moeara Enim en de Dordtsche Petrole
um Maatschappij bijvoorbeeld. Met an
deren wordt samenwerking aangegaan,
zoals de bundeling van de verkoopbelan-
gen op de Aziatische markt van de Ko
ninklijke, de Britse vervoers- en handel-
onderneming Shell en het Franse han
delshuis Rothschild in 'The Asiatic Pe
troleum Company Ltd'.
Deterding wordt hier de manager van
en zetelt vervolgens in Londen. In 1907
fuseren de Koninklijke en Shell in wat
nu de Koninklijke/Shell Groep is gewor
den. De Koninklijke voor 60 procent en
de olievervoerders (oorspronkelijke han
delaren in schelpen en andere exotische
curiosa) van Shell voor 40 procent. Een
verhouding die ook nog steeds geldt
voor de honderden werkmaatschappijen
van de twee moederbedrijven in meer
dan honderd landen.
De komende decennia heeft het groei
ende concern het tij op een geweldige
manier mee. De opkomst van de auto,
het overschakelen van steenkool op
stookolie in de scheepvaart en de ver
warming, de aanleg van wegen met teer
en zelfs de Eerste Wereldoorlog droeg in
belangrijke mate bij aan de groei van de
Groep door de enorme behoefte aan olie
en benzine door de geallieerde legers.
Bovendien voorzag de Groep de krijgs
machten van Tri-Nitro-Tolueen (TNT),
dat de belangrijkste springstof in het
strijdperk zou worden. Wegens zijn per
soonlijke verdiensten wordt de Neder
lander Deterding geridderd tot Knight oj
the British Empire en mag zich vervol
gens 'sir' noemen.
De oliebelangen van het concern wor
den in razend tempo over de wereld uit
gebreid, zowel upstream (exploratie en
winning) als downstream (raffinage en
verkoop). Belangen die voor een deel
weer verloren gaan door revoluties en
nationalisaties in de jaren daarop vol
gend: Rusland, Roemenië, Venezuela,
Mexico, Indonesië. Ook in de Ameri
kaanse thuismarkt van zijn grote concur
rent Rockefeller krijgt Deterding een
vaste voet aan de grond.
Communistenhater
De inbeslagname van de concern-bezit
tingen in de Russische Kaukasus na de
revolutie van 1917 heeft Deterding per
soonlijk nooit kunnen verkroppen en
maakte van hem een fervente commu
nistenhater en trouw bondgenoot van de
Witrussische ballingen in Parijs. Meerde
re historici verklaren hierdoor ook de la
tere sympathie van Deterding voor nazi-
Duitsland. Maar in 1936 stapt hij vrij on
verwacht op als grote man van de olie
maatschappij en overlijdt in 1939.
Nog altijd is het aandeel 'Koninklijke
Olie' veruit het meest verhandelde fonds
op de Amsterdamse effectenbeurs. In de
In de nacht van de achttiende juni
zullen honderdduizend gasten
van de Parijse burgemeester Chi
rac langs de Seinekaden genie
ten van een son et lumièreter ere
van Charles de Gaulle. Het gaat
bij dit spektakel 'minder om de
historie dan om symbolen en
emoties', aldus het officiële pro
gramma. Gaullistenleider Chirac
heeft deze miljoenen verslinden
de operatie opgezet om er aan te
herinneren dat Charles de Gaulle
een eeuw geleden geboren werd.
door Rudolph Bakker
Sinds zijn dood werden politieke klover
rond de herinnering aan de generaal van
lieverlede overbrugd. De Gaulle is a)
lang niet meer de omstreden staatsman
die hij bij leven voor zijn politieke tegen
standers bleef. Hij maakt nu deel uit van
de Franse historie als een samenstel van
'symbolen en emoties'.
De media puilen uit van de herinnerin
gen, alsof er in de afgelopen jaren al niet
bijna evenveel boeken over De Gaulle
verschenen zijn als over Napoleon. Toch
bleef Charles de Gaulle voor zijn tijdge
noten een raadsel. De meeste van die
tijdgenoten zijn er nog. En ze praten zon
der uitzondering over de grote man als
over een traag bewegend standbeeld.
Anecdotes
De boeken over de vader van de Vijfde
Republiek staan bol van beroemde uit
spraken. "De Fransen zijn allemaal uils
kuikens" behoort tot het soort opmer
kingen die de generaal ten onrechte,
maar onuitroeibaar worden toegeschre
ven. En er is de anecdote van zijn ordon
nansen die zich in een belendend bureau
alleen wanen en op een gegeven moment
"weg met de klootzakken" roepen, waar
op de Gaulle bij hen binnen treedt en
droog opmerkt: 'Dat is geen gering pro
gram'.
Tijdens een pauze in het eindeloze to
neelstuk Le soulier de Satan van Claudel
treffen de eerste minister Pompidou en
de staatschef elkaar in de schouwburg
urinoir. Pompidou kijkt de Gaulle aan en
zegt: "Een mooi stuk, mon General". Op
zijn beurt, zo wil het nooit op waarheid
gecontroleerde verhaal, zou De Gaulle
hebben geroepen: 'Kijk voor je, Pompi
dou'.
De Gaulle
Charles de Gaulle werd in 1890 in Lille
geboren. Zijn vader gaf les in filosofie,
wiskunde en literatuur. De familie was
streng katholiek. Dat gold ook voor De
Gaulle's latere echtgenote Yvonne Vend-
roux. Die niet alleen afstamde van een
Nederlandse voorvader die Van Droog
heette, maar ook van een echte Paus,
voorzover zo iets mogelijk is. Charles
volgde met brille de militaire opleiding
en vocht mee in de Eerste Wereldoorlog,
waarbij hij driemaal gewond en in een
maal Duitse gevangenschap raakte waar
uit hij viermaal probeerde te ontsnappen
al liep dat op niets uit: hij was te lang en
werd overal gezien.
Pétain
In 1925 werd kapitein De Gaulle gedeta
cheerd op het hoofdkwartier van maar
schalk Pétain, de held van Verdun. De
Gaulle heeft dan nog een diepe eerbied
voor de latere vazal van het Hitlerregime
in Vichy. Hij vernoemt zelfs zijn eerste
zoon naar de kleine maarschalk.
Reeds geruime tijd voordat Frankrijk
opnieuw door de Duitsers werd overval
len, had De Gaulle propaganda gemaakt
voor het tankwapen als het enige middel
om een moderne oorlog te winnen. Adolf
Hitler had het boek van De Gaulle in zijn
kast staan, dat over dat thema handelde.
Generaal Guderian viel naderhand vol
gens de leerstellingen van De Gaulle met
zijn tanks Noord-Frankrijk binnen. De
enige echte veldslagen die De Gaulle ooit
voerde, hadden toen plaats. HU verloor
ze met zijn tanks allemaal. De
laatste bij Abbeville, tussen 17 en 20 mei
'40. Voor Abbeville hanneste hij zelfs zo
dom met zijn tanks, dat over die periode
nu een apart boek verschenen is dat zelfs
van admiraal Philippe nog geen tegen
spraak ondervond.
Het mythologische leven van de gene
raal valt volgens de biografen in drie be
langrijke fasen uiteen. Er is de fase waar
in hij vanuit Londen vocht voor het her
stel van Frankrijks aanzien na de neder
laag van 1940. In de tweede fase leefde hij
gedurende lange jaren teruggetrokken in
Colombey-les-deux-Eglises. Hij dacht er
na over een staatsvorm die het land beter
zou dienen. Toen de laatste regeerders
van de Vierde Republiek het onafhanke
lijkheidsstreven van de Algerijnen niet
langer de baas konden, riepen ze De
Gaulle te hulp en stichtte hij de Vijfde
Republiek. De turbulente regeringspe
riode van Charles de Gaulle, die daarbij
steunde op de speciaal bij premier Debré
'bestelde' Grondwet, duurde tot 27 april
'69. De studentenopstand in de meida
gen van '68 had het aanzien van De Gaul
le een stevige knauw gegeven, al werd
zijn party na kamerontbinding en ver
vroegde verkiezingen in juni '68 met een
absolute meerderheid herkozen.
Referendum
Zijn politieke einde kwam in april 1969,
toen een referendum uitschreef om de
Fransen hun goedkeuring te vragen voor
het moderniseren van de Senaat en een
groter zelfbeschikkingsrecht voor de de
partementen. Van die kiezers antwoord
de 53 procent non. Het ging de kiezers
helemaal niet om de Senaat of de depar
tementen. Ze hadden genoeg van de le
vende mythe.
De Gaulle begreep de wenk. Hij trad
meteen af. Opnieuw trok hij zich met zijn
trouwe Yvonne in de eenzaamheid van
Colombey-les-deux-Eglises terug. Op 9
november '70 stierf de generaal in de
werkkamer van 'La Boisserie' in Colom
bey-les-deux-Eglises. Hij werd tachtig
jaar.
De herinneringsfeesten komen deze
maand niet alleen van de kant der gaul
listen. Ook de socialistische regering en
president Mitterrand, bij diens leven De
Gaulle's grootste critikaster, bestaan er
plannen om Frankrijks laatste mythe te
herdenken. De socialisten willen ze al
leen niet aan de gaullisten laten weten.
Want zo werkt dat in de Franse politiek.
Het contrast is groot, en het symboliseert feitelijk de spectaculaire groei van
Koninklijke Shell. Hierboven het eigentijdse hoofdkantoor in Amsterdam,
hiernaast de nu primitief aandoende winning van aardolie in Soeban in
1915. foto's GPD)
eerste jaren van deze eeuw was het aan
deel wel heel populair. Zo betaalde de
Koninklijke in het recordjaar 1906 een
jaar voor de fusie met Shell niet min
der dan 73 procent aan dividend uit en
ook in latere jaren waren uitkeringen van
tussen de 25 en 40 procent niet ongebrui
kelijk. De algehele malaise in de jaren
dertig brengt hierin natuurlijk ook voor
Shell een terugslag en het dividend zakt
naar 6 procent.
De Tweede Wereldoorlog betekent
voor het concern aan de ene kant grote
verwoestingen van installaties en sche
pen, aan de andere kant een belangrijke
groei vanwege de oorlogsinspanningen
in met name de Verenigde Staten. Ook
nu nog is het geïnvesteerde vermogen
voor ongeveer een derde in Noord Ame
rika geconcentreerd naast een derde
in Europa en een derde in de rest van de
wereld.
Hoewel in 1928 al een fabriek voor stik-
stof-kunstmest in gebruik wordt geno
men in IJmuiden zal met name de sector
petrochemie na de oorlog een grote
vlucht nemen binnen het concern. Een
van de eerste successen wordt het syn
thetische wasmiddel Teepol, maar in
Pernis is al spoedig een PVC-fabriek in
aanbouw en inmiddels is de honderdjari
ge ook een van de grootste (petro-) che
mische fabrikanten ter wereld.
Gasbel
Naast olie en chemie voegt zich daar en
kele jaren later een derde poot onder het
concern bij: aardgas. Na de hele wereld
afgezworven te hebben op zoek naar het
'zwarte goud' blijkt in 1959 in de Gro
ningse voortuin een enorme gasbel te lig
gen. In de daarop volgende jaren wordt
ook in de Noordzee behoorlijk wat olie
en gas aangeboord.
De beide oliecrises in 1973 en 1980-
1981 deden het concern flink op z'n
grondvesten trillen, maar echte drama's
leveren de Arabieren niet meer op voor
de multinational. Met zo'n 130.000 werk
nemers in meer dan 100 landen en een
omzet van meer dan 200 miljard gulden
behoort het Nederlands-Britse concern
op de honderdste verjaardag van de Ne
derlandse inbreng tot de allergrootste
privé-ondernemingen ter wereld. Op het
gebied van olie en aanverwante artikelen
is het met een neuslengte verschil op
Exxon de grootste ter wereld. De lamp
olie waar Zijlker 100 jaar geleden mee be
gon wordt inmiddels niet meer door het
concern geleverd.
