'Armoedeprobleem nog lang niet opgelost'
'Verandering begint bij het gezin'
Industiiepastor Ab Harrewijn op de barricaden
ZATERDAG 19 MEI 1990
PAGINA 19
Van t
correspondent Robert van de Woestijne
AMSTERDAM (GPD) 'Nederland tegen verarming'.
Onder dat motto vraagt de kerkelijke werkgroep 'De ar
me kant van Nederland' van de Raad van Kerken en het
industriepastoraat DISK vandaag op het Haagse malie
veld opnieuw aandacht voor het minder fortuinlijke deel
van Nederland. Dat deel dat aangewezen is op een uitke
ring en nauwelijks perspectieven heeft op een beter le
ven. Voor industriepastor Ab Harrewijn, nauw betrok
ken bij de organisatie, is he|t een 'testcase'. Zijn de in de
loop der jaren veelal murw geslagen uitkeringsgerech
tigden veerkrachtig genoeg om opnieuw de rest van Ne
derland te wijzen op het onrecht in de eigen samenle
ving? En zullen kerkmensen, veelal afkomstig uit de be
ter gesitueerde middengroepen, gehoor geven aan de op
roep tot solidariteit met hun minder bedeelde landgeno
ten? Een interview met een dominee op de barricaden.
Met de nieuwe manifestatie willen
de initiatiefnemers nog meer druk
'uitoefenen op politiek, kerken,
'werknemers- en werkgeversorgani
saties om de armoedeproblematiek
series te nemen. Tijdens de mani
festatie op het Malieveld staan vijf
'onderwerpen centraal: inkomens
verbetering voor de laagste inko
mens, scheppen van zinvolle werk
gelegenheid, vermindering voor de
Regelgeving, emancipatie van vrou-
^wen, migranten, jongeren en oude
xen en het toegankelijk maken van
^sociale voorzieningen voor ieder
een. In de manifestatie is een 'wan
deling tegen de wan-deling' opge
nomen, door de Haagse binnenstad.
"Wat we daar gaan doen op het
Malieveld? Laten zien dat 'De arme
kant van Nederland' een beweging
van zekere omvang is. Want het is
mijn grootste zorg dat de mensen
'die van een uitkering moeten rond
jeomen en geen perspectief op een
beter bestaan hebben op den duur
een vergeten groep in deze samenle
ving worden".
Een vergeten groep i
Omvang.
"Dat kun je wel zeggen, ja. Wij
gaan uit van 900.000 huishoudens
die van een minimum leven. Dat
zijn ongeveer twee miljoen mensen.
t>e helft daarvan heeft absoluut
geen perspectief op werk. En bij
500.000 van die perspectieflozen
gaat het fout. Die slagen er niet in
het hoofd boven water te houden en
maken schulden met allen gevolgen
weer ter discussie. De regering staat
voortdurend onder druk om het mi
nimumloon en dus ook de uitkerin
gen verder te verlagen".
Er wordt toch ook de nodige moei
te gedaan om mensen weer aan het
werk te helpen.
"Daar hebben honderdduizenden
mensen helemaal geen barst aan.
Ouderen en bijstandsvrouwen ko
men niet in aanmerking voor werk
ervaringsplaatsen of arbeidspools.
Ook werkloze scheepsbouwers die
ik begeleid in een werkproject kun
nen het wel vergeten. Het schrijnen
de is dat er nu stemmen opgaan om
dat project te sluiten omdat het niet
genoeg rendement oplevert, terwijl
de mensen die daar bezig zijn weer
zin in het leven hebben. Maar ja, het
levert geen nieuwe arbeidsplaatsen
op. En dat zie je-op veel bredere
schaal. Projecten die niet passen in
DOEN WE GENOEG
TEGEN DE
ARMOEDE
IN NEDERLAND
WEES '5 EERLIJK
Ab Harrewijn: "Mensen zitten thuis achter de geraniu
de bestaande arbeidsmarktfilosofie gerechte programma s. Sociale ver
worden gesloten". nieuwmg wordt geblokkeerd door
j j het economisch herstel. Want als je
Verwacht je iets van sociale ver- de produktiviteit opvoert en dus
nieuwmg? meer machines inschakelt, heb je
"Sociale vernieuwing is nog lang geschoolde mensen nodig die
niet ingevuld, maar biedt wel dege- stressbestendig zijn. Dat werkt als
lijk kansen. De huidige plannen een selectie, waarbij mensen uit de
gaan echter te veel uit van econo- boot vallen. Dat zie je bijvoorbeeld
misch herstel. Er is Sprake van te bij mensen uit Turkije en Marokko
veel nadruk op op werkgelegenheid die we een tiental jaar geleden hier
doen niks. Dat kost tenminste geen geld", (foto gpd>
naar toe haalden om het eenvoudige
werk op te knappen. We hebben ze
nu niet meer nodig. Hun werk is af
geschaft".
Nu proberen jullie om door middel
van een manifestatie aandacht te
vragen voor de mensen die buiten de
boot vallen. Is deze manifestatie nu
wel het juiste middel. Is een dergelij
ke happening niet snel weer verge
ten.
"Het gaat erom
inspiratie en kracht krijgen om door
te gaan. Mensen kunnen nu een
maal niet alleen maar plaatselijk be
zig zijn. Dan gaat de fut eruit. Ze
moeten soms even het gevoel heb
ben deel uit te maken van een groter
geheel, anders is het gevaar groot
dat ze de moed opgeven. Omge
keerd geldt natuurlijk wel dat ver
dieping op plaatselijk niveau nood
zakelijk is en blijft".
Er is nogal wat kritiek geweest op
het tijdstip van de manifestatie.
Aanvankelijk was de manifestatie
net voor de verkiezingen gepland,
maar door de val van het kabinet
Lubbers II zijn die verkiezingen al
lang geweest. De manifestatie hangt
nu dus min of meer in de lucht.
"Ik ben het daar niet mee eens.
Het is meer een kwestie van op
bouw. De arme kant van Nederland
is in najaar van 1987 in de Mozes en
Aaronkerk te Amsterdam begon
nen met het opzetten van gespreks
groepen. De mensen om wie het
ging werden zelf aan het woord ge
laten, ongenoegens werden op een
rijtje gezet en verschillende eisen
werden geformuleerd. Een jaar la
ter hebben we dat herhaald. Toen
kwamen er al achthonderd mensen,
vandaar dat de behoefte groeide om
iets groters te organiseren: een ma
nifestatie. Alleen wilden we niet
meer in het najaar omdat dat wat de
planning betreft nogal ongelukkig
uitkwam. Vandaar dat we naar het
voorjaar zijn uitgeweken. En dat
viel inderdaad samen met de ver
kiezingen".
Dus toch?
"Daar was ik persoonlijk niet zo
gelukkkig mee. Niets zo makkelijk
als verdrinken in verkiezingspraat
jes. Nu 'de verkiezingen al lang en
breed achter de rug zijn kunnen we
meteen toetsen wat er zo al van die
beloften terecht is gekomen".
Onvermijdelijk
Wat valt er te verwachten van de
manifestatie. Weer een algemeen ge
formuleerd eisenpakket?
"Dat is onvermijdelijk. Natuur
lijk kunnen we veel preciezer aan
geven wat er nodig is om verschil
lende groepen om hoog te stoten.
Vrouwen in de bijstand met kinde
ren moeten een HBO-scholing kun
nen volgen. Want dan kunnen ze la
ter part-time gaan werken en toch
'voldoende voor hun gezin verdie
nen. Maar zoiets spreekt niet tot de
verbeelding. Werkloze scheepsbou
wers moeten hun uitkering behou
den als hun vrouw erbij gaat wer
ken. Nu wordt er op die uitkering
gekort. Maar ja, ook dat spreekt niet
tot de verbeelding. Je komt dan
toch gauw weer op algemene eisen
als het inlopen van de achterstand
en het toegankelijk maken van de
voorzieningen (onderwijs, gezond
heidszorg) voor de minima".
Waarom zijn de kerken er eigen
lijk bij betrokken. Kunnen de orga
nisaties van uitkeringsgerechtig
den het niet alleen af.
"Uitkeringsgerechtigden hebben
een maatschappelijk draagvlak no
dig om eisen te stellen. En anders
om er is sprake van een groot stuk
onrecht in onze maatschappij. Dat
raakt aan het kerk zijn. Waar kiezen
kerkmensen voor. Willen ze samen
kerk zijn met de r
rand zitten".
dien".
"Armoede is een relatief begrip.
In onze maatschappij lijdt niemand
honger. Maar voor veel uitkerings
gerechtigden is alle crème van het
leven af. Mensen zitten thuis achter
de geraniums en doen niks. Dat
kost tenminste geen geld. Maar ze
raken daardoor wel in een sociaal
isolement".
Euforie
!Nu gaat het weer beter met de econo
mie. Er is een nieuw kabinet. De
koppeling tussen lonen en uitkerin
gen is hersteld en nu toch weer een
manifestatie tegen de armoede in
Nederland. Dat zullen veel mensen
niet kunnen rijmen.
"Daar maak ik me nu juist grote
zorgen om. In de euforie over het
economisch herstel dreigen toch
grote groepen mensen buiten beeld
te raken. Natuurlijk is het een
'winstpunt voor ons dat de koppe
ling is hersteld en dat het specialis
tengeeltje en de medicijnenknaak
zijn afgeschaft. Maar het lijkt erop
alsof deze regering het daar bij wil
laten. Het houdt niet op bij herstel
van de koppeling. Er moet door de
minima een veel grotere achter
stand ingelopen worden. Boven
dien staat die koppeling steeds
(HE is Hemelvaartsdag)
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Mos-
tert, 11.45 oec studentend, 7 evensong ds V 't
Hof; Marekerk 10 ds Pannekoek Oegstgeest, 5
ds Geluk Rotterdam, HE 9.30 dr Meijers; Mara-
nathak. (L. Morsweg) 10 ds Koolstra; Oecume
nische geloofsgemeenschap De Regenboog
(Merenwijk) 9.30 pastoor V Well1115 pastoor
V Well eerste communie, HE 9.30 ds Hortensi-
us; Bethlehemkerk (Driftstr.) zie Petrak; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 ds V Hunnik, 5 ds
j kerk (Breestr.) 10.30 pasteur Ribs; 'Ste
venshof' (rk kerk Haagse Schouw) 11 mw Vd
Broeke gezinsd, HE 8.30 kand Vd Burg. Acad.
Ziekenhuis 10 10 ds Schokker en oater V
Haasteren. Diakonessenhuis elke za 10.30 rk.
dienst, en 10.30 ds V 't Hof. Endegeest zie
Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie hen/,
gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10 ds Kamphorst
ha dovend; Oude Vest 10 zie Hoogl kerk; Ma-
ranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie
hen/, gem.; verzorgingstehuis Groenhoven 10
student V Wallinga; Merenwijk zie herv. ge
meente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds
Raven, HE 10. Chr. Geref. K. (Steenschuur)
9.30 en 5 ds Den Hertog, HE 9 ds Den Hertog.
/Geref. Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref.
(Gem. in Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30
'en 5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
'10 zie Hoogl kerk. Doopsgez.-Remonstr. Gem.
'(Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10 ds Brüsewitz.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord',
Rijnsburgerweg 124) 10 ds Agtereek. Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30 ev
V Groningen. Evangeliecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra,
woe ev Zijlstra. Pirikstergem. (O. Vest 13) 10
ev V Twillert. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 4.30. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten) elke za 10 tot 11 bijbelstudie.
11 tot 12 predikatie. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30.' Kerk van J. Chr. v.d. Heili
gen der L. Dagen (Brahmsl.) 10, 11 en 12.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singe!) 10. Rooms-Ka-
th. K. Haagweg za 7, zo 10.30, HE 10.30; He
rensingel za 7, zo 9.30 en 11Rijndijk (Ste
venshof) za 7, zo 9.30; Steenschuur za 7, zo
8.30,10,11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerkade za
7 zo 9.30 en 11Lammenschansweg za 7, zo
9 en 10.30; Haarl.straat za 7, zo 10.30 en
12.15; Merenwijk zie hen/, gem.; H. Rijndijk
(zie Zoeterwoude).
ZEIST "Kinderen van acht jaar
zorgen al voor zichzelf en laten
zich niet meer door hun ouders
gezeggen. Mannen lopen weg van
huis erTraken aan de drank ver
slaafd, omdat ze niet onder ogen
kunnen zien dat ze niet voor hun
gezin kunnen zorgen. Het gevolg
is dat de vrouwen steeds zwaarde
re verantwoordelijkheden krij
gen te dragen en er veelal alleen
voor staan".
Met deze woorden schets de An
glicaanse kanunnik dr. Vinay Sa
muel uit Bangalore (India) een
deel van de problematiek in de
sloppenwijken in grote steden.
Samen met zijn echtgenote nam
hij vorige week deel aan een, gro
tendeels besloten, conferentie
van het evangelisch hulp- en ont
wikkelingsfonds TEAR Fund, ge
vestigd in Driebergen. Zeven
partnerorganisaties van TEAR
Fund uit India, Indonesië, de Fili-
pijnen, Egypte en Kenya, die alle
via gezinshulp in sloppenwijken
in steden in de Derde Wereld wer
ken, waren een week lang bij el
kaar om ervaringen uit te wisse
len.
Opvallend was de mate waarin
de buitenlandse organisaties oog
hadden voor de politieke aspec
ten van hun werk. Terwijl de
'evangelicals' een image hebben
van een nogal voorzichtige en
,vaak behoudende opstelling in
politiek opzicht, lieten de aanwe
zige partners van TEAR Fund
zich hierover duidelijk uit. Met
name de illegaliteit van de slop
penwijken is een belangrijk item
voor hen.
Momenteel zijn de sloppen
veelal onwettig, en is de overheid
niet bereid goede voorzieningen
te treffen op het gebied van bij
voorbeeld water en riolering. Bo-
Christenen actief in sloppenwijken Derde Wereld
vendien worden de sloppenwij
ken in sommige landen van tijd
tot tijd letterlijk weggevaagd.
Voor de bewoners bepaald geen
goede stimulans om te investeren
in verbetering van hun woningen.
Ontluistering
Maar reden genoeg voor organisa
ties als Divya Shanthi (Vrede Met
God) Christian Association in
Bangalore, waarvan Samuel di
recteur is, om zich ook op politiek
terrein in te zetten. Tegelijkertijd
heeft zijn organisatie er bewust
voor gekozen niet alleen op dat
structurele terrein bezig te zijn.
De focus moet volgens Samuel op
het gezin liggen.
Zijn motivatie daartoe wordt
ten dele gevormd in de ontluiste
ring van het gezinsleven, die door
de leefomstandigheden in de
sloppen wordt veroorzaakt. Daar
naast motiveert Samuel die keuze
ook vanuit de bijbel, die het gezin
een centrale plaats toekent. Dat
begint al bij de Oudtestamenti
sche wetgeving, die, hoewel reeds
3500 jaar oud, volgens de kan-
nunik nog steeds waardevolle
principes in zich draagt. "Steun
aan gezinnen is essentieel om
structurele veranderingen te
weeg te kunnen brengen", aldus
Samuel.
"Daarmee zijn naturlijk niet al
le moeilijkheden verdwenen. Als
mensenlevens door het Evangelie
vernieuwd zijn, kunnen ze aange
moedigd worden om leiders in de
plaatselijke gemeenschap te wor
den en zich in te gaan zetten voor
bijvoorbeeld betere wetgeving".
Evangelische hulporganisaties willen bewoners van sloppenwijken, zoals hier in New Delhi tindia) structu
reel helpen. Maar: "We willen niet dat de armen opklimmen naar de middenklasse en God niet kennen". <(ot»
Op kleinere schaal acht Samuel
het van belang dat de kerk de
sloppenbewoners onder wie zij
werkt, ook de kans geeft in hun
eigen levensonderhoud te voor
zien. Het gaat daarbij volgens
hem niet zozeer om volledige on
afhankelijkheid, dat streven be
schouwt hij eerder als een vrucht
van de Verlichting dan als geba
seerd op de bijbel. Praktisch ge
zien betekent het dat Divya Shan-
ti en soortgelijke organisaties ge
zinnen leningen verstrekken zo
dat ze een eigen bedrijfje kunnen
starten of een opleiding volgen.
"De bijbel vraagt ons rentmees
ters te zijn over de schepping,
maar hoe kun je dat als je geen
werk hebt?", aldus Samuel.
Toch is het streven naar econo
mische onafhankelijkheid voor
de arme gezinnen niet gemakke
lijk haalbaar. De deelnemers aan
de conferentie kozen eenduidig
voor het werken met gezinnen en
het verstrekken van leningen. In
sommige gevallen wordt echter
ook hulp gegeven. Dat wekt on
der de sloppenbewoners soms
verwarring: waarom moet de een
wel terug betalen en de ander
niet? Het louter geven van hulp
leidt bovendien niet tot economi
sche zelfstandigheid, vond de so
cioloog/econoom en gastspreker
dr. Kees van der Poort.
"Het is de bedoeling dat gezin
nen door dergelijke ondersteu
nende hulp binnen enkele jaren
economische zelfstandig worden,
maar dat gebeurt vrijwel nooit",
zo concludeerde hij. Uit econo
misch oogpunt gaf Van der Poort
voorkeur aan het verstrekken van
leningen en steun aan de zelforga
nisaties van de armen. "Op dat
terrein is een belangrijke rol voor
de ontwikkelingsorganen wegge
legd", meende hij.
Vanzelfsprekend
Voor de partners van TEAR Fund
is een integratie van hun theolo
gie en hun praktische werk van
zelfsprekend. In de praktijk van
alledag is het echter niet altijd ge
makkelijk bijbelse principes op
een goede manier toe te passen.
Voor Samuel betekent het onder
meer dat de mensen mogen leren
God te beleven in hun dagelijks
leven. "Anders gaan ze 's zondags
een paar uur naar de kerk en bui
ten zijn ze weer even machte
loos".
"Het ervaren van de aanwezig
heid van God is wezenlijk. Maar
ze moeten dat ook buiten de kerk
ervaren. Daarnaast is het belang
rijk dat God in het centrum van
hun leven blijft als ze het mate
rieel beter krijgen. We willen niet
dat de armen opklimmen naar de
middenklasse en God niet ken
nen. Beide processen moeten te
gelijkertijd plaatsvinden".
De organisaties, die voor hun
gezinshulpprogramma's finan
ciële steun van TEAR Fund krij
gen, vinden dat woord en daad by
elkaar horen. Toch brengen ze
een scheiding aan tussen hun so
ciale werk en hun kerkelijke acti
viteiten. "Anders verlaten men
sen de kerk als blijkt dat we niet
in staat zijn hen financieel te hel
pen", aldus de evangelisch-kopti-
sche predikant dr. Sobhi Zakian
Ouida uit het Egyptische Ismai-
lia. "Bovendien mogen mogen
mensen niet het idee krijgen dat
we hen onder druk willen zetten
om christen te worden. Vooral de
moslims zijn daar erg gevoelig
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds Schilt
Leimuiden, 7 prof Vd Broek Ravenswaay, HE
9.3Ó ds Dok Alphen. Geref. Kerk 9.30 ds Wil
schut, 6.30 ds Smink Schoonhoven, HE 9 ds
De Jong Boskoop. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30. Rk Kerk za 7, zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds 't Hooft, 5 zie Maranatha-
kerk, HE 9 drs Wilschut; Kruiskerk 9.30 ds
Jonkman; Opstandingskerk 9.30 ds Omme-
ring, 6.30 dr De Moor Waddinxveen; G. Her
derkerk 10 ds Taselaar, 6.30 zie De Bron, HE 9
ds Mulder; De Bron 9 ds Nieuwenhis, 10.30 dr
Wigmans, 6.30 ds Taselaar, HE 9 ds Taselaar;
Ashram (Marsdiep) 10 ds Baane Nieuwveen;
Oudshoornse kerk 10 ds Ter Bals; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 en 6.30 ds Ouwendijk. Ge
ref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds Boer, 5 ds Wilschut,
HE 9 zie Adventsk; Salv.kerk 9.30 ds De Lange
Aalsmeer, 6.30 zie Opstandingsk, HE 9 ds
Ommering. Geref. K. Vrijg. (school Bospark,
Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds Room, HE 9.30 ds
Room. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 br Kleingeld, 4.30 ds Janssens. Chr. Ge
ref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds Vd
Meij, HE 9.30 ds Vd Meij. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molen-
werfstr. 1) 10 en 6.30 ds Koekkoek. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 ds Vd Vlugt.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54)
10 hr Vd Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht' (Mor-
genstersch. Briljantstr. 1)10. Christengemeen
te 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) geen opgave. Leger des H. (Zonneweg
3) 10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10
streekdienst Waddinxveen. Rk Kerk: Bonifaci-
usk. za 7, zo 9.45 en 11.30; Piusk. za 7, zo 9 en
10.30; De Bron za 7, zo 9.30 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds Exalto, 6 hr
Henzen Leiderdorp, HE 9.30 ds Boer. Geref-
./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen', Schweit-
zerstr.-Bernhardstr.) 10 ds Poot, HE 9 dr De
Jong. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst, HE
9.30 ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds Seton Assen, 6.30 ds Vd Hoef, HE 9.30 ds
Vd Hoef; Salv.kerk 9.30 ds Vd Hoef. 6.30 ds
Haitsma Boskoop, HE 9.30 ds Terlouw; Bethl-
.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds Vd Scheur, 6.30
ds De Graaf Scheveningen, HE 9.30 ds Vd
Scheur. Geref. Kerk 9.30 ds Colenbrander Lin-
schoten, 6.30 ds Zoutman jeugdd, HE 9 ds
Zoutman. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en
4.30 ds Simpelaar, HE 9.30 ds Simpelaar. Ge
ref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-
Luth. Gem. geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Prosman Harmeien, 6.30 ds Ouwendijk Al
phen, HE 9 zie geref kerk; De Stek 9.30 ds V 't
Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds De Jong, 5 ds V 't
Hoff, HE 9 ds Jansen. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
5 ds Oostlng, HE 9.30 ds Oosting. Geref. Gem.
9.30 en 6, HE 9.30. Volle Evang.gemeente
'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9 en 6.30 ds Al-
blas, HE 9.30 ds Alblas. Geref. Kerk 10.30 mr
Vreugdenhil Koudekerk, 5 hr Buitenhuis
Utrecht open deurd, HE 10 ds Huisman gez
dienst. Rk Kerk: dorp za 7. zo 10.30, HE 10.30;
Anker za 7, zo 11Rijndijk zo 9, HE 9.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 5 ds Rothfusz,
HE 10 ds Verbeek. Geref. Kerk ('Hoeksteen')
10 ds Hofland gez dienst. Chr. Geref. Kerk 10
en 4.30 ds V Dijken, HE 9 ds V Dijken. Rk Kerk:
Mart. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 10 en
11.30, woe 7.30, HE 10.
'HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerkza 7, zo
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds Zoetweij, 6 ds De Graaf, HE 10
zie Open Hof; Ontm.kerk 10 hr Piet gezinsd,
6.30 ds Sloof, HE 10 ds Sloof. Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 9.30 ds Ribberink Rijnsburg, HE
9.30 ds De Graaf. Rk Kerk za 7, zo 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Stam, 6 ds Vd Berg, HE 10 ds Vroegindeweij;
O. Kerk 10 ds Visser, 6 ds Stam; Ichthusk. 10
ds Vroegindeweij, 6 ds Christ jeugdd dovend,
HE 10 ds Christ; Pniëlk"9.30 ds Ten Voorde, 6
ds Visser, HE 9.30 ds Sjollema; Maranatha-
kerk (Rijnsoever) 1010 ds Volk, 6 ds Sjollema.
Overduin 2.15 ds Vd Beid. Herv. Gem. 'De
Rank' (Helmbergweg 10) 10 ds Nicolai Leiden.
Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds Mink. 5 ds Vd
Horst, HE 9.30 ds Mink; Triumfatork. 9.30 ds V
Breevoort. Geref. K. Vrijg. 9.30, 17.30 ds
Grötz, HE 9.30 ds Heida. Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 9.30 ds Bruins, 7 ds Zwarts.
Chr. Geref. K. 10 en 5, HE 9.30. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 hr Walbers Franeker. Soefi
(Zuidduinweg) elke 1e en 3e zondag, 4. Mari
nevliegkamp Valkenburg 9.30 pater Busker-
molen.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 2
ds De Jong en ds Tielkemeijer (intrede) HE 9
zie geref kerk. Geref. Kerk 10 ds Mak Heem
stede jeugdd, HE 9 ds Tielkemeijer.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds Vd Bom; Scheppingsk. 9
en 10.30 ds Visser, HE 9 ds Doesburg. Ley-
thenrode HE 10 ds De Leeuw. Elis.-ziekenhuis
10 rector Vijftigschild. Geref. Gemeente Leiden
eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds Boog
aard. HE 10 ds Boogaard. Bapt.gem. (wijkgeb.
Zijlkw.) 10 hr Grootveld, 7 hr De Vries. Rk Kerk
za 7, zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds V Veenen
Haren, HE 9.30 ds Schilt. Geref. Kerk 9.30 en 7
ds Vd Kooi, HE 9.30 ds Vd Kooi. Rk Kerk za 7,
zo 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Verdijk;
Pauluskerk 10 ds De Gelder ha. Geref. Kerk 10
ds Boswijk, 7 jeugdd, HE 9 ds Verdijk. Geref. K.
Vrijg. (Prinsessestr. 1) 10.45 en 4.30 ds Geer-
sing, HE 10 ds Geersing. Ned. Geref. Kerk
(Salvatgri) 9 ds Brink, 5. Chr. Geref. Kerk 10 en
4.30 ds V Dijken, 10 ds V Dijken. Geref. Gem.
10 en 4, HE 10. Evangeliegemeente (Heere-
weg 52a) 9.45 hr Vd Laak, 9.45 hr V Duyven-
bode. Rk Kerk: Agathakerk za 7, zo 10 en
11.30, HE 10; Poelpolder za 7, zo 10.30. HE
10.30; Mariakerk za 7, zo 9 en 10.15, HE 9,
10.15; Engelbew. za 7, zo 10.30, HE 10.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 hr Goedhart
Nieuwkoop, 6.30 ds Fredrikse Woerden, HE
9.30 ds V Mourik. Geref. Kerk 9.30 ds Vd Weg,
HE 9.30 ds Vd Weg-Rullmann. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 2.15. Remonstr. Gem. 10 streek
dienst Waddinxveen. Evang. gem. (ver.ge-
bouw 'De Rank', Regthuysplein) 12 nam. Rk
Kerk za 7, zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds De graaff,
6.30 ds Driebergen, He 9.30 ds De Graaff. Ge
ref. Kerk 9.30 ds De Graaff, 6.30 ds Driebergen
Katwijk, HE 9.30 ds De Graaff. Rk Kerk za 7, zo
9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds Ger
mans Sassenheim, 7 ds De Gelder Lisse, HE
ds V Niel Rijnsburg. Geref. Kerk 9.30 en 6.30,
HE 9.30. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds V
Roekei, HE 9.30 ds V Roekei. Rk Kerk za 7, zo
10, HE 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds Geuze, 7
kand Meeuwse Zeist, HE 9.30 ds Geuze. Ge
ref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 ds Schouten hr
Schreuder, 7 ds Schouten ha, HE 9.30 hr
Schreuder.
NOORDWIJK: Hen/. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee, 5 ds Vd Bergh, 7
ds Kuiper; Hoofdstr. (Zee) 10 en 5 ds Ruiten
burg, HE 9.30 ds Kuiper; De Rank (Golfbaan)
10 ds Boer Benthuizen, HE 10 ds Vd Bergh.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Kuiper,
7ds Ruitenburg; Vinkenl. (Binnen) 10ds Roos-
jen Amsterdam, HE 10 ds Vd Lee. Kapel W.
v.d. Bergh-stichting 11 hr De Ridder Sassen
heim. 'Sole Mio' 9 ds Vd Lee. Evang. centrum
'De Ark' (picképl. 1) 10 hr Adelmund, 7 hr V
Duin. Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30 ds
Verheus Haarlem. Rk Kerk Zee za 7, zo 10.30,
HE 10.30; Binnen za 7, zo 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Vd
Meij, HE 9 ds Vd Meij; De Zilk geen dienst. Rk
Kerk Victork. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9
en 10.30; De Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Verse-
put; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds Ster-
ringa Winterswijk, 7 ds Vegter. Geref. Kerk 10
ds Veenstra, HE 9.30 ds Veenstra SoW-dienst.
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr" Schilderschool)
9.30 ds Tiekstra, 4.30 ds Wendt, HE 9.30. Ned.
Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en 4. Van
Wijckerslooth 4 hr Schot. Endegeest 10 ds
Friederich. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7, zo 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7, zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds Heijting, HE 9.30 ds Heijting, Geref. K.
9.30 ds Cziria Rijnsburg, 6.30 ds Wattel Hoofd
dorp, HE 9.30 zie herv kerk. Remonstr. Gem.
geen dienst. Rk Kerk za 7. zo 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
za 7, zo 10.30; Petrus-B. za 7, zo 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds Vd
Hoeven, 7 kand Rodenburg Katwijk, HE 9.30
ds Vd Hoeven. Chr. Geref. K. 9.30 en 2.
RIJNSBURG: Hen/, üem. Laurentiuskerk 9.30
ds Wagter, 5 hr Karstens Leiden; Bethelkerk
9.30 ds Batelaan Voorschoten. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds Verschoor, 5 ds Ribberink;
Immanuelkerk 9 en 10.30 ds Ribberink, 5 ds
Koster Maasdijk, HE 8.30 en 10 ds Ribberink;
Maranathakerk 9.30 ds Vd Horst Katwijk, 5 ds
Verschoor. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds
Grutter, HE 10 ds Grutter. Chr. Geref. K. 10 ds
V Langevelde Broek op Langendijk, 7
i. Rk Kerk zo 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk z
Kerk 9.30 en 7 ds Biewinga ha, HE zie herv
kerk. Chr. Geref. K. 10 ds V Langevelde, 5 ds
Westerink Den Helder, HE 10 ds Vd Weele
Huizen. Prot. Bond (Jul.laan 17) geen dienst.
Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11HE 9.30 en 11
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds De Leeuw
Maam, 6.30 ds V 't Hof Woubrugge. Geref.
Kerk 9.30 ds Wattel Hoofddorp, 6.30 ds Den
Heeten Hoofddorp, HE 9.30 ds De Reus. Rk
Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12; kerk Langeraar
9.30 e
1.30,
HE 9.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr Vermuelen,
6.30 prof dr Vd Beek. Geref. Kerk 9.30 ds El-
gersma Noordwijk, 6.30 hr De Ridder Sassen
heim, HE 9 dr Vermeulen. Geref. K. Vrijg. 10 en
4 ds Wilschut. HE 9 ds Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Blanken, 7 ds De Zwart; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds Ledegang, HE 10 ds
Schaap; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekkade)
9.30 ds Arkeraats Hardinxveld, 4.30 ds Wulls-
leger Den Haag, HE 9.30 ds Schipaanboord
Waddinxveen. Hulp en Heil-kerk ('Schaken-
bos', Leidschendam) 10 ds Verheule, HE 10 ds
Honig. Geref. Kerk 10 ds De Zwart, Geref. K.
Vrijg. (Bachlaan) 9 ds Geersing, 4.30, HE 10 ds
van Engeland (British school in The Nether
lands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse
dienst. Aula-basisgemeenschap (in 'Onder
dak') geen opgave.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 en 5
ds Kunz ha, HE 9 30 ds Kunz; Hoeksteen 9.30
en 6.30 ds Schipaanboord ha; Bethelk. 9.30 en
5 ds Goossen ha, HE 9.30 ds Goossen; Reho-
both-school 9.30 ds Verhaar Nieuwerkerk;
Imm.kerk 9.30 en 7 ds V Houwelingen, HE 9.30
ds Bongers gez dienst. Geref. Kerk Kruisk.
10.15 en 5 ds Bongers ha; Ontm.kerk 9.30 ds
De Moor. Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en
2.45 ds Hoogendoorn, HE 8.30 ds Hoogen-
doorn. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds Vd
Want, HE 9.30 ds Vd Want. Oud-Geref. Gem.
(Mercuriusweg 29) 10 en 6.30. Remonstr.
Gem. 10 dr Cosseé.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds Hovius Katwijk, HE 10 ds V
Dis; Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds Visser,
HE 10 ds Janse de Jonge; Messiask. 10 ds
Hellendoorn, HE 10 ds Vd Zwaag Den Haag;
Dorpscentrum 9.30 ds V Dis. Geref. Kerk Zijl
laan 10 zie Messiask, 7 ds Wigboldus Voor
burg, HE 10 zie Messiask. Ned. Prot. Bond
(Kerkdam) 10.30 prof Anne vd Meiden Amstel
veen. RK Kerk Jozef za 7. zo 9.30 en 11Will,
za 7. zo 9.30 en 11, HE 10.30; GH za 6, zo
10.30.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds V 't Hof.
6.30 ds Koelewijn Krimpen, HE zie geref kerk.
Geref. Kerk 9.30 ds Vd Kooi Leimuiden. 6.30
ds Aalders, HE 9.30 ds Aalders gez dienst.
Ned. Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20) geen
dienst. Rk Kerk zo 10 30
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 kand Berg
man Katwijk. HE 9.30 ds De Haan. Geref. Kerk
9.30 drs Wielsma Uithoorn, 7 hr Schreuder, HE
9.30 zie herv kerk.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 9.40 ds Riet
veld, HE 9 ds Wolthaus. Rk Kerk St. Jan za
7.30, ZO 9.30, woe 7.40, HE 9.30; Chr.
Dienaark. za 7, zo 10 en 12, HE 10. Meerburg-
kerk H. Rijndijk za 7, zo 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 kand Oos-
terom Nieuwpoori, 6.30 ds Kielder Vianen, HE
9.30 ds V 't Hof Woubrugge. Geref. Kerk 9.30
ds Zoutman Bodegraven, 6.30 dr Fernhout Al
phen, HE 9.30 ds Buikema. Remonstr. Gem.
10 streekdienst Waddinxveen.
