''Als protestant in Polen moet je een held zijn9
'God heeft jood en Palestijn even lief
Lutherse dominee Pawlas in ons land om gemeeiitecontacten te verstevigen
ZATERDAG 28 APRIL 1990
PAGINA 19
LEIDSCHENDAM Ons land wil nog wel eens in een bui
tenlands gidsje bestempeld worden als protestants, of zelfs
calvinistisch. Onzinnige bewering natuurlijk. Wie echter de
Polen een uitgesproken rooms-katholiek volk noemt, mis
zegt daarmee niets. Slechts een uiterst kleine minderheid
staat in Polen als protestant te boek. Een weinig benijdens
waardige positie, weet de lutherse dominee R. J. Pawlas.
"Wie in Polen protestant is, mag je een held noemen".
Het echtpaar Pawlas: "Er is sprake
grote psychologische druk"
Van de pakweg 40 miljoen Polen is
99 procent katholiek. Van de rijke
reformatorische erfenis is niet zo
bar veel meer over: de Evangelisch-
Lutherse Kerk telt niet meer dan
zo'n 70.000 leden, terwijl de Gere
formeerde (oftewel: Hervormde)
Kerk niet verder komt dan ruim
4000 zielen.
Dezer dagen is Pawlas, predikant
in Tomaszów (in de provincie Mazo-
wieckie), samen met zijn echtgeno
te namens beide protestantse kerk
jes in ons land om de warm gekoes
terde contacten met Nederlandse
plaatselijke kerken te verstevigen.
Net als met bijvoorbeeld de DDR,
onderhouden hervormde, gerefor
meerde en lutherse gemeenten in
ons land stevige banden met kerken
aldaar.
Volgens mevrouw A. Honig uit
Leidschendam, lid van de Europa
commissie van de landelijke we-
relddiakonaten, gaat het om 21
plaatselijke contacten, waarvan de
eersten in 1979 zijn gelegd. Pawlas,
enige dagen te gast bij de familie
Honig, haakt daarop in, vertaald
door zijn eega: "Die contacten kwa
men op gang in de tijd dat Solidari
teit ontstond tijdens de staat van
oorlog. In feite stond het daar hele
maal los van, maar daardoor kwam
Polen wel bij de westerse landen in
het vizier".
De protestantse kerken in Polen
zijn politiek niet geëngageerd, ver
telt mevrouw Honig. Pawlas nuan
ceert die uitspraak: "Een klein
beetje". Feit is dat de protestanten
zowel door de machtige RK Kerk
jarenlang de grote tegenstander van
het bewind als door de regering,
gemanipuleerd dreigden te worden.
Zo kregen de protestantse kerken
privileges die aan de RK Kerk wer
den onthouden. "Wij hielden ons
daarom zoveel mogelijk afzijdig van
de politiek".
Arbeidsmoraal
De geschiedenis van het protestan
tisme in Polen is treurig. Was het in
de zestiende eeuw juist bij uitstek
een land waar de reformatoren voet
aan de grond kregen, in latere jaren
werden de protestanten bloedig
vervolgd en velen vluchtten naar
het buitenland. Van echte verdruk
king is allang geen sprake meer, al
dus Pawlas, maar: "De Rooms-Ka-
tholieke Kerk is geen tolerante
kerk. Vrijwel iedereen in Polen
noemt zich katholiek... Dat zegt vol
doende, dat moet problemen ge-
De lutherse predikant signaleert
nu "veel interne problemen" in de
RK Kerk. Met succes had de kerk
jarenlang het oppositiegeluid laten
horen, waarbij de komst van een
Poolse paus een geweldige morele
steun in de rug was. Maar sinds haar
officiële erkenning, een klein jaar
geleden, verkeert de RK Kerk in
een identiteitscrisis. Pawlas: "De
grootste vijand, het communisme,
is bevochten, en nu groeit het in
zicht dat de eigen mensen veran
derd moeten worden. Er wordt nu
gewerkt aan een interne evangelisa
tie".
Veel mensen, zo legt zijn vrouw
uit, hebben vuile handen gemaakt
in het corrupte systeem. "Met de in
nerlijke vorming van gemeentele
den wordt heel voorzichtig begon
nen. Nu wordt nog tegen de mensen
gezegd dat ze geduldig moeten zijn
en nog niet dat ze moeten verande
ren, eerlijker moeten leren leven".
door
Wim Schrijver
Bij de kleine kerken speelt dat pro
bleem volgens Pawlas veel minder,
omdat hun leden altijd met argus
ogen werden bekeken en zo veel na
drukkelijker aan hun anders-zijn
vorm moesten geven.
"De protestanten staan bekend
als hardwerkende mensen", aldus
Pawlas. Dat dit geen onzin is, blijkt
volgens hem uit het feit dat de nieu
we regering de evangelischen
zoals Pawlas' vrouw steeds vertaalt
regelmatig roemen. "Wij zijn ook
een beetje trotst dat er nu gespro
ken wordt, over de protestantse ar
beidsmoraal en levenshouding".
Zijn vrouw vult daar zelf op aan:
"Dat is door de katholieke kerk
nooit zo toegegeven, maar nu wordt
het officieel gezegd, tot zelfs op de
tv toe".
'Ketter'
Terwijl de RK Kerk volgens Pawlas
in een crisis verkeert nu zij niet lan
ger de rol van de oppositie vervult,
worstelen de protestantse kerken
als minderheid met geheel andere
problemen. "Het is een eenzaam be
staan", aldus mevrouw Pawlas. "Je
bent de enige protestant op de kleu-
OOST-JERUZALEM (GPD) -
"Onder geen beding moeten
Palestijnen gaan denken dat
God het joodse volk meer lief
heeft dan andere volkeren.
God heeft de wereld lief',
meent ds. Nairn Stifan Ateek,
die vorig jaar een boek met
een Palestijnse bevrijdings
theologie publiceerde, Justice
and only Justice. "Een andere
boodschap die ik mijn mede-
Paleslijnen geef is dat ze niet
moeten toegeven aan haatge
voelens".
door
Ad Bloemendaal
De kiem voor het werk werd ge
legd aan het eind van de jaren zes
tig. Toen baarde de bevrijdings
theologie opzien in Latijns-Ame-
rika en onder de Palestijnen op de
Westelijke Jordaanoever en in de
Gazastrook begon het besef te
groeien dat de Israëlische bezet
ting wel eens minder tijdelijk zou
kunnen zijn dan ze aanva "kelijk
dachten. Ateek diende in die tijd
een Anglicaanse gemeente in Is
raël, in de buurt van Nazareth, en
later werkte hij in Haifa. Na een
voortgezette studie in de Verenig
de Staten werd hij in 1984 aange
steld in Oost-Jeruzalem, waar hij
de afgelopen jaien de Palestijnse
opstand op de voet kon volgen.
In zijn boek probeert ds. Ateek
de Palestijnse mede-christenen
duidelijk te maken hoe ze de bij
bel, en met name het Oude Testa
ment, moeten opvatten zonder de
idee te krijgen dat God tegen hen
is. Maar ook: "Haat lost ons pro
bleem niet op. Integendeel, ik
denk dat we het woord van Jezus
dat we onze vijanden lief moeten
hebben als een uitdaging moeten
terschool, de lagere school, de mid
delbare school en tijdens je studie...
Ik was iets exotisch voor de mensen
om mij heen. Mijn vrienden vroe
gen verbaasd: hoe kun je toch pro
testant zijn?"
zien. Maar ik laat ook door het he
le boek heen blijken dat 'houden
van' niet hetzelfde is als 'vergoe
lijken'. We moeten nooit toegeven
aan onrechtvaardigheid".
Misbruik
Begint uw bevrijdingstheologie
bij de bijbel of bij de politiek?
Gaat het om meer dan het uitzoe
ken van passende bijbelteksten
bij een bestaande politieke opvat
ting?
"Wat mij betreft is het begon
nen met geloof, want ik ben geen
politicus. Ik ben nooit lid geweest
van enige politieke beweging en
ik ben nooit politiek actief ge
weest. Maar sinds 1967 heeft het
conflict in dit gebied een gods
dienstige kant. Religie heeft na
tuurlijk altijd een rol gespeeld,
maar na 1967 veel intensiever.
Sinds die tijd zijn veel fundamen
talistische christenen in het Wes
ten en natuurlijk ook veel joden,
zowel binnen Israël als daarbui
ten, het conflict gaan beschrijven
in religieuze termen".
"Daarom vond ik het belang
rijk om theologisch te gaan na
denken over het misbruik van de
godsdienst in de wereld van de
politiek. Ik zou nooit een gods
dienstige discussie zijn aange
gaan met joden en fundamenta
listische christenen als ze niet
hun godsdienstige opvattingen
zouden hebben misbruikt voor
politieke doeleinden. Want ik
vind dat het conflict in dit deel
van de wereld in belangrijke mate
'Een goede Pool is katholiek', is
een gezegde dat volgens Pawlas
diepgeworteld is in de Poolse sa
menleving. "Onze generatie heeft
geen vervolging meegemaakt en of
ficieel is er ook geen discriminatie
een politiek probleem is. Maar nu
ze er een godsdienstig probleem
op basis van confessie, maar er is
wel een grote psychologische druk.
Er wordt van ons bijvoorbeeld ge
zegd dat wij geen kerk zijn, maar
een sekte. En er zou voor ons maar
één weg zijn: terug te keren in de
van hebben gemaakt, voel ik me
geroepen te reageren om mensen
moederkerk". Zijn vrouw vertelt
dat zij al als klein kind door klasge
nootjes als een 'ketter' werd nage
roepen.
Pawlas, ook als jeugdpredikant
werkzaam, maakt duidelijk dat het
versterken van de onderlinge con
tacten van de jongeren prioriteit
heeft. "Gemengde huwelijken met
katholieken vormen in zekere zin
een bedreiging voor de protestantse
kerken, want een katholiek moet bij
zijn huwelijk beloven dat hij even
tuele kinderen katholiek zal laten
dopen en zal opvoeden", aldus me
vrouw Pawlas. Daarom worden ie
der jaar tijdens de vakanties kam
pen georganiseerd, waar jongeren
uit heel Polen komen. De Pawlas
hebben elkaar zo ook ontmoet...
Gevraagd naar de relatie met de
Nederlandse gemeenten, hoeft
Pawlas niet lang na te denken. "Dat
betekent heel veel voor ons. Het is
alleen al in psychologisch opzicht
goed te weten dat er in Holland
mensen zijn, die het zelfde geloven,
om ons geven en ons helpen". Met
de BRD bestaan er wat ongecoördi
neerde contacten. "Het is goed dat
er ook regelmatig auto's met een
Nederlands kenteken voor onze
kerk staan. Want voor een Pool is ie
dere Duitser lid van de evangeli
sche kerk".
De contacten met Nederland ge
ven de betrokken gemeenten im
pulsen. "Gemeenteleden worden
actiever, gaan weer in hun eigen
mogelijkheden geloven. Wij zijn
weer iemand", aldus Pawlas. Hij
vervolgt: "De katholieken vomen
de meerderheid (hij maakt een
breed gebaar), hebben hun eigen
paus die bovendien overal heen
gaat (opnieuw een wijds gebaar),
maar wij hebben Holland!"
te helpen die grote moeite hebben
met wat joden en bepaalde chris
tenen beweren en hun interpreta
tie van de gebeurtenissen in het
licht van de bijbel".
U spreekt over Palestijnse be
vrijdingstheologie. Dat riekt ook
enigszins naar het partijdig ma
ken van God, in dit geval voor de
Palestijnse zaak.
"Ik geloof niet dat God partij
dig is. Wij moeten partij kiezen
voor God, dat is veel belangrijker.
Maar ik ben er wel van overtuigd
dat God altijd de kant kiest van de
onderdrukten en dat is de kern
van de bevrijdingstheologie. Het
betekent niet dat God de ene
groep meer steunt dan de andere,
maar wel dat volgens de bijbel
God altijd de verdrukten en de ar
men steunt. God staat aan de kant
van rechtvaardigheid en is tegen
onrechtvaardigheid".
"Het probleem is dat veel joden
zich als verdrukt beschouwen,
wegens de massamoord in de
Tweede Wereldoorlog. Ze zien
zichzelf niet als onderdrukkers
hebben dus niet het gevoel dat ze
iets verkeerds hebben gedaan ten
opzichte van de Palestijnen. Ze
menen dat dit hele gebied hun
door God is toegewezen. Dat is
een dwaling en daarom zeg ik op
grond van de bijbel en de theolo
gie: dit is niet de boodschap van
de Schrift".
Uitverkoren
Uw Palestijnse gemeenteleden le
zen in de bijbel over de joden als
Leiden
Piotrków
LEIDEN Eén van de gemeen
tecontacten die bestaan tussen
Polen en Nederland, is die van
de evangelisch-lutherse ge
meente in Leiden en een zuster
kerk in Piotrków (provincie
Trybunalskie).
Volgens ds. J. Mostert, voor
ganger in Leiden, is het contact
vooral schriftelijk. Eens in de
twee jaar brengen delegaties
over en weer een bezoek. "En op
feestdagen lezen wij zoveel mo
gelijk dezelfde stukken en zin
gen, voor zover dat mogelijk is,
dezelfde liederen".
Hoewel diverse gemeentele
den ook individueel per brief
contact onderhouden, blijkt het
volgens Mostert moeilijk te zijn
om de hele streekgemeente
warm te laten lopen voor de
sinds 1980 bestaande band met
Polen. "Dat lukt het beste als er
hier Polen op bezoek zijn", zo is
zijn ervaring.
De praktijk wijst uit dat voor
al de Polen het contact als verrij
kend ervaren, aldus Mostert.
"Wat hier opvalt is dat de kerke
lijke situatie daar vijftig jaar bij
ons achterloopt. Bijvoorbeeld
de relatie met de Rooms-Katho-
lieke Kerk. Of de wijze van zin
gen daar, dat gaat ontzettend
langzaam. Alsof je een gemengd
koor van Urk hoort".
het uitverkoren volk. Dat lijkt me
de taak van een predikant in een
Arabische wijkgemeente niet te
vergemakkelijken.
"Dat zou inderdaad heel moei
lijk zijn, als we niet ook het Nieu
we Testament hadden. Het pro
bleem met veel westerse christe
nen en joden is dat ze uitsluitend
kijken naar het Oude Testament.
Als je het daarbij laat zou je kun
nen concluderen dat dit hele land
door God aan de joden is gege
ven. Maar in het Nieuwe Testa
ment is het selectieve universeel
geworden. Ik zou geen christen
zijn als ik me zou beperken tot het
Oude Testament en het zou voor
mij extra moeilijk zijn een Pales
tijns christen te zijn. Het Nieuwe
Testament geeft een andere defi
nitie van uitverkorenheid en
daarom kan ik als Palestijn chris
ten zijn en dat vernauwde Gods
beeld bestrijden. God heeft een
bedoeling met de hele mensheid.
Hij heeft niet met iedereen andere
plannen".
Met Kerstmis was il de gastheer
van de Zuidafrikaanse aartsbis
schop Desmond Tutu. Heeft u sa
men vergelijkingen gemaakt tus
sen de toestand hier en Zuid-Afri-
ka?
"Natuurlijk. En aartsbisschop
begreep heel snel hoezeer de situ
atie hier lijkt op die in Zuid-Afri-
ka. De Israëlis met wie Tutu heeft
gesproken, zoals minister van
godsdienstzaken Zvulun Ham
mer, probeerden daarentegen uit
te leggen dat er geen overeen
komsten zijn. Het ligt heel gevoe
lig. De overeenkomsten liggen op
het gebied van de strijd voor vrij
heid en onafhankelijkheid. Een
van de meest opvallende verschil
len is natuurlijk dat in Zuid-Afri-
ka de meeste mensen christenen
zijn, terwijl de Palestijnen over
wegend tot de islam behoren".
Ds. Ateek uit Jeruzalem wil Vernauwd Godsbeeld' bestrijden
V
I.
Ateek: "Ik geloof niet dat God partijdig is". (foto gpd)
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Kool
stra, 11.45 oec studentend; Marekerk 10 dr
Meijers, 5 ds Kunz Waddlnxveen; Maranathak.
(L. Morsweg) 10 ds V Hunnik; Oecumenische
geloofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 en 1115 ds Hortensius; Bethlehem-
kerk (Driftstr.) geen dienst; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds Bovenberg, 5 ds Nau-
ta; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds Schouten;
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pasteur Ribs;
'Stevenshof' (rk kerk Haagse Schouw) 11 kand
Vd Burg. Acad. Ziekenhuis 10.15 ds V Beinum
en pater V Haasteren. Diakonessenhuis elke
za 10.30 rk. dienst, en 10.30 ds V 't Hof. Ende
geest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk
zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) geen
dienst; Oude Vest geen opgave; Maranathak.
zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
verzorgingstehuis Groenhoven 10 hr V Wallin-
ga; Merenwijk zie herv. gemeente. Geref. K.
Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds Houtman. Chr. Ge
ref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds Born. Geref.
Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in
Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pie-
terskerkstr.) 10.30 mw De Vos-Weigand. Bap
tistengemeente (aula 'Nieuweroord', Rijnsbur-
gerweg 124) 10 ds Agtereek doopdienst.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 ev
Meulenberg, 10.30 ev Sussenbach. Evange-
liecentrum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk
Lammermarkt) 10 ev Zijlstra. Pinkstergem. (O.
Vest 13) 10 hr Eikerbout. Leger des Heils (hoek
Vestestr./Groenesteeg) 10 en 4.30. Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Ze
vendedag-adventisten ('De Ontmoeting',
Noordhofland V.schoten)elke za 10 tot 11 bij
belstudie, 11 tot 12 predikatie. Christelijke We
tenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 10,11 en
12. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) 10. Rooms-
Kath. K. Haagweg za 7, zo 10.30; Herensingel
za 7, zo 9.30 en 11Rijndijk (Stevenshof) za 7,
zo 9.30; Steenschuur za 7, zo 8.30, 10, 11.30,
6 en 7 (lof); Boshuizerkade za 7, zo 9.30 en 11
Lammenschansweg za 7, zo 9 en 10.30; Haarl-
straat za 7, zo 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
Soefistichting (Plantage 16) 11 mw Maurer.
ABBENES: Herv. Gem. 9.30.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds Tase-
laar, 7 ds Zoetewij Berkel. Geref. Kerk 10 ds
Dijkstra Oegstgeest, 6.30 ds De Goede Waar
der. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 prof V Gen-
deren Apeldoorn. Rk Kerk za 7, zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds Ter Laak, 6.30 ds 't Hooft;
Kruiskerk 10 ds 't Hooft; Opstandingskerk 10
ds Broeijer Utrecht; G. Herderkerk 10 ds Bo-
gers, 6.30 zie Bron; De Bron 9 ds Moll, 10.30
ds Nieuwenhuis, 6.30 ds Nieuwenhuis open
deurdienst; Ashram (Marsdiep) 10 dr Wig
mans; Oudshoornse kerk 10 ds Ter Bals;
Sionskerk (Meteoorlaan) 930 ds V 't Hof Wou-
brugge, 6.30 ds Ouwendijk. Driehoorne 7 ds
Ter Bals. Rijnoord 8.45 ds Nieuwenhuis Geref.
Kerk Mar.kerk 10 en 6.30 ds Wilschut; Salv-
.kerk 10 ds Boer, 6.30 ds Ommering. Geref. K.
Vrijg. (school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds
Room. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds Janssens ha, 4.30 ds Mudde Breuke-
len. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 en
4 3C ds Vd Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr.
240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1)10
en 6.30 ds Koekkoek. Bapt.gem. Noord
(school Kalkovenw. 62) 10 ev Vd Steen. Volle-
evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr
Visser. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) 10. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) geen dienst. Leger des H. (Zonneweg 3)
10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10
ds Duinker. Rk Kerk: Bonifaciusk. za 7, zo 9.45
en 11.30; Piusk. za 7, zo 9 en 10.30; De Bron
za 7, zo 9.30 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds Den
Dikken. Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoek
steen', Schweitzerstr.-Bernhardstrgeen op
gave. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
V Estrik Moerkapele, 6.30 ds Vd Hoef; Salv-
.kerk 10 ds Terlouw, 6.30 ds Vd Scheur; Belhl-
.kerk (Nieuwerbrug) 10 kand Zorge Ouderkerk,
630 ds Terlouw. Geref. Kerk 10 ds Zoutman,
6.30 ds Elderman. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.)
9.30 en 4.30 ds Scholte. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem.
geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Haitsma, 6.30 ds Moll Alphen; De Stek 9.30 ds
De Jong. Geref. Kerk 9.30, 5 ds De Jong. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds Oosting. Geref. Gem.
9.30 ds Sonnevelt, 6 ds V Aalst. Volle Evang-
gemeente 'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83) geen
opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 kand
Verhage Breda, 6.30 ds Alblas. Geref. Kerk 9
ds Huisman, 5 ds Vd Lugt Koudekerk. Rk Kerk:
dorp za 7, zo 10 en 11.30; Anker za 7, zo 10.30;
Rijndijk zo 9.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds Verbeek. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds Hofland ha. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 ds V Langevelde. Rk Kerk:
Mart. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 10 en
11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds Mackaay Lei
den. Rk Kerk za 7, zo 9.15.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds Koldewijn. Rk
Kerk za 7, zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN' Herv. Gem.
Dorpsk. 10 prof Vd Beek Valkenburg. 6 ds
Wuister Schiedam jeugdd; Ontm.kerk 10 ds Vd
Bank Ede, 6.30 ds Kattenberg Leiden. Herv.
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds V Breevoort.
Rk Kerk za 7, zo 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10ds
Vd Berg, 6 ds Christ; O. Kerk 10 ds Ten Voor
de, 6 ds Hovius; Ichthusk. 10 ds Sjollema, 6 ds
Vroegindeweij; Pniëlk. 9.30 ds Vroegindeweij,
6 ds Ten Voorde; Maranathakerk (Rijnsoever)
10 ds Christ, 6 ds Visser. Overduin 2.15 ds Vd
Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (Helmbergweg 10)
10 ds Westera-Franke. Geref. Kerk Vr.kerk 10
ds Mink jeugdd, 5 ds Vd Horst; Triumfatbrk. 10
ds Vd Horst, 5 ds Mink. Geref. K. Vrijg. 9.30 en
5.30 ds Heida. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer
mavo) 10. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd
Beid. Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang-
.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 en 8. Soefi (Zuidduinweg)
elke 1e en 3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Lapré, 7 ds Huisman Hazerswoude. Geref.
Kerk 10 ds Vd Lugt, 7 zie herv kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Sierat, 630 ds Hemstede;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds Stegeman. Ley-
thenrode 10 ds De Leeuw. Elis.-ziekenhuis
9.30 ds Brommet. Geref. Gemeente Leiden eo
(kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 eri 4,30. Bapt.gem.
(wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk za 7, zo 10 en
11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds Germans
Sassenheim, 7 zie Rijnsaterwoude. Geref.
Kerk 9.30 ds Vd Kooi, 7 oec dienst in Rijnsater
woude. Rk Kork za 7, zo 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds De Gel
der; Pauluskerk 10 ds Verdijk, 7 ds De Gelder
vespere. Geref. Kerk 10 ds V Veen Soest. Ge
ref. K. Vrijg. (Prinsessestr. 1) 10.45 ds Geer-
sing, 4.30 ds Grutter. Ned. Geref. Kerk (Salva-
tori) 10.45 ds Brink, 7 ds Schuurman Den
Haag. Chr. Geref, Kerk 10 en 4.30 ds V Dijken.
Geref. Gem. 10 en 4. Evangeliegemeente
(Heereweg 52a) 9.45 hr Berger. Rk Kerk: Agat-
hakerk za 7, zo 10 en 11,30; Poelpolder za 7,
zo 10.30; Mariakerk za 7, zo 9 en 10.15; Engel-
bew. za 7. zo 10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds Terlouw-
Sterk Bodegraven, 6.30 ds V Mourik. Geref.
Kerk 9.30 ds Vd Weg, 5 ds Vd Weg. Chr. Geref.
Kerk 9.30, 7 ds Boiten Schiedam. Remonstr.
Gem. 10 hr De Graaf Bierbrauwer. Evang.
gem. (ver.gebouw 'De Rank', Regthuysplein)
12 nam. Rk Kerk za 7, zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds De Graaft,
6.30 ds Vd Pol Niglevegt. Geref. Kerk 9.30 ds
Zoutman-Blanksm Bodegraven, 5 jeugdd ds
Baane. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 930 prof Graaf
land, 7 hr Vd Kamp Beverwijk jeugdd. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30 ds V Roekei. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30. Rk Kerk za 7, zo 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 dr Fernhout Al
phen, 7 ds Schouten Kockengen.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Ruitenburg oec gast-
dienst, 5 ds Vd Bergh; Hoofdstr. (Zee) 10 ds
Makkenze Voorhout, 5 ds Elgersma; De Rank
(Golfbaan) 10 ds Vd Zwet. Geref. Kerk Buurt
kerk (Hoofdstr.) 10 ds Kuiper; Vinkenl. (Bin
nen) 10 ds Elgersma, 7 ds Slofstra. Kapel W.
v.d. Bergh-stichting 11 hr Vd Bos Katwijk. 'Sole
Mio' 9 mw De Peuter. Evang. centrum 'De Ark'
(picképl. 1) 10 hr Vd Duin, 7, Ned. Prot. Bond
(aula O.Zeew.) 10.30 ds Bloemendaal Delft.
Rk Kerk Zee za 7, zo 10.30; Binnen za 7, zo
9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 hr Rus
Zeist jeugdd; De Zilk 10 ds Vd Meij. Rk Kerk
Victork. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9 en
10.30; De Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds De Bruin SoW-dienst; Pauluskerk
10 ds Nauta; Gemeentecentrum (Lijtw.) 7 hr
Schot. Geref. Kerk 10 mw Rozema. Geref.
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 10.15 en
4.30 ds Arntzen. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen
trum) 8.45 en 4 ds Janse. Van Wijckerslooth 4
ds De Bruin. Endegeest 10 ds Friederich. Vol-
le-evangeliegem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk
Will.kerk za 7, zo 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7, zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30, 6.30 gezamenlijke jeugdd. Geref. K. 9.30
ds Biewinga Sassenheim, 5 zie herv kerk. Re
monstr. Gem. 10 mw Went Bloemendaal. Rk
Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk. Mar. Pres.
za 7, zo 10.30; Petrus-B. za 7, zo 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds Vd
Hoeven, 7 oec dienst in Woudse Dom. Chr.
Geref. K. 9.30, 2.15 ds De Boer Harderwijk.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds Pannekoek Oegstgeest. 5 ds V Niel; Bethel-
kerk 9.30 ds V Niel. Geref. Kerk Petrakerk 9.30
ds Verschoor. 5 ds Ribberink; Immanuelkerk 9
en 10.30 ds Ribberink, 5 ds Czir.a; Maranatha
kerk 9.30 ds Cziria, 5 ds Verschoor. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds V Nieuwkoop. Chr.
Geref. K. 930, 5 ds Schoonderwoerd Soest.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 ds Vd
Vlugt Harderwijk. Rk Kerk zo 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds
Schipper, 7 ds Germans. Geref. Kerk 9.30 ds
bras, 7 ds Germans. Chr. Geref: K. 10 en 5 ds
Hogenbirk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10
mw Luikinga Haarlem. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds V Mourik
Nieuwkoop, 6.30 ds Smaling Rijnsburg. Geref.
Kerk 9.30 ds Buikema Zwammerdam, 6.30 ds
De Reus. Rk Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12;
Kerk Langeraar za 7, zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv, Gem. 8.30 en 4 ds Hei-
da. Geref. Kerk 9.30 drs Oegema, 6.30 prof Vd
Beek. Gerei. K. Vrijg. 8.30 ds Geelhoed, 4 ds
Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10. Rk Kerk za 7. zo 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds De Zwart; De Ontmoeting (Noordhofland)
10 ds Schaap; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoek
kade) 9.30 ds Groenendijk Sommelsdi|k, 4.30
ds De Koeyer Wilnis. Hulp en Heil-kerk ('Scha-
kenbos', Leidschendam) 10 ds Ter Horst. Ge
ref. Kerk 10 ds Blanken, 7 ds Schaap. Gerei. K.
Vrijg, (Bachlaan) 9 en 4.30 ds Geersing. Rk
Kerk Laur.kerk za 7, zo 11.30; M. Godskerk. za
7, zo 10. Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aula-basisgemeenschap (in
'Onderdak') geen dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 en
5; Hoeksteen 9.30 en 6.30; Bethelk. 930 en 5;
Rehoboth-school 9.30; Imm.kerk 10 en 5. Ge
ref. Kerk Kruisk. 10.15 en 5; Ontm.kerk 9.30.
Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2.45 ds
Hoogendoorn. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5.
Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en
6.30. Remonstr. Gem. 10.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds Vd Schoot
Voorschoten. Rk Kerk za 7, zo 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds Volk; Kievietk. ('Samen op
weg') 10 ds Janse de Jonge; Messiask. 10 ds
Hellendoorn; Dorpscentrum 9.30ds V Dis. Ge
ref. Kerk Zijllaan 10 en 7 mw Beeuwker-van
Ede. Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds Foc-
kema Andrea. RK Kerk Jozef za 7. zo 9.30 en
11Will, za 7, zo 9.30 en 11GH za 6. zo 10.30.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds Ouwen-
dijk Alphen, 6.30 ds V 't Hof. Geref. Kerk 9.30
ds Aalders, 6.30 mw Vd Meeberg Zwammer
dam. Ned. Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20)
10.30 dr Meijering Alphen. Rk Kerk zo 10.30.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds Boer
Benthuizen, 7 zie geref kerk. Geref. Kerk 9.30
ds De Haan. 7 ds Haitsma Boskoop.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 mw Schreu-
der. Rk Kerk St. Jan za 7.30, zo 9.30; Chr
Dienaark. za 7, zo 10. Meerburgkerk H Rijndijk
za 7, zo 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds Omme
ring Alphen, 6.30 ds Jonkman Alphen. Geref.
Kerk 10 ds De Reus Ter Aar, 6.30 drs Buike
ma. Remonstr. Gem. 10 ds Thiema Boskoop.
