De vader van het kunsthart
Het dubbelleven van een schoolbegeleider
Utrechter Dolf Hautvast in Zwitserland opgepakt met koffer (vals) geld
Prof. dr. Willem Kolff: 'Er sterven onnodig veel hartpatiënten'
ZATERDAG 21 APRIL 1990
Prof. dr. Willem Kolff (79) is de vader
van het kunsthart. Kolff, ook
bedenker van de nierdialyse, woont
en werkf al jaren in Amerika waar hij
zich bezighoudt met het ontwikkelen
van kunstorganen. Afgelopen week
was hij even terug in Leiden om de
Federaprijs (oorkonde en
geldbedrag) in ontvangst te nemen.
Maar niet in alle opzichten voelt hij
zich erkend. In de VS laten ze
volgens hem het geld liever naar
defensie vloeien dat het te besteden
aan zijn levenswerk. "Het kunsthart
komt er daardoor helaas niet aan te
pas. Elk jaar sterven er alleen al in de
Verenigde Staten onnodig veel
mensen. Ik hoop van harte dat ze hier
in Nederland verstandiger zullen
zijn".
door Jan Westerlaken
De Amerikaanse markt voor kunsthar
ten is groot, maar de afzet gering. Pro'fr
dr. Willem Kolff, de vader van het kunst
hart, is de eerste om dat eerlijk toe te ge
ven. In meerderheid willen de medici er
in Amerika niet aan, ondanks het feit dat
het kunstorgaan het bloed goed rond
stuwt, er geen sprake is van onaangena
me gevoelens en pijn in de borst en de
menselijke gevoelens (liefde, haat, hu
mor) bewaard blijven. Tandarts Barney
Clark leefde er als eerste mens 112 dagen
mee. Hij bezweek aan complicaties, die
overigens niets met het kunsthart te ma
ken hadden. De Zweed Leif Stenberg
noemde zich 'de gelukkigste man in Eu
ropa', dank zij zijn kunsthart.
Jaarlijks overlijden in Nederland ruim
2000 hartpatiënten. Was er bij hen een
kunsthart geïmplanteerd, dan hadden ze
wellicht het tijdstip gehaald waarop een
donorhart beschikbaar zou zijn geko
men. De realiteit is, dat er maar 133 hart-
donors per jaar zijn. In de Verenigde Sta
ten liggen de cijfers aanzienlijk hoger:
van de 35.000 Amerikanen die acuut een
nieuw hart nodig hebben, sterven er
33.000, omdat er maar 2000 donorharten
worden aangeboden.
Overbruggen
De toepassing van het kunsthart werd
naar de achtergrond verdrongen, omdat
er nieuwe geneesmiddelen op de markt
kwamen die de acceptatie van een do
norhart verbeterden. Prof. Kolff: "Alle
chirurgen gingen meer in dié richting
denken, waardoor het kunsthart wat uit
beeld verdween. Het werd gebruikt om
een periode te overbruggen tot er een ge
schikt donorhart was. Alleen die patiën
ten, die op het punt stonden te overlij
den, kwamen er voor in aanmerking. Wat
de chirurgen met name in Amerika ver
gaten, was dat er niet meer dan 2000 do
norharten per jaar beschikbaar waren.
Maar er waren 35.000 Amerikanen, ook
Dolf Hautvast (43), schoolbegeleider op het Utrechtse Schooladviescentrum, beseft
heel goed dat hij veel uit te leggen heeft. Twee maanden heeft hij vastgezeten in een
van de zwaarst beveiligde gevangenissen van Zwitserland, vlak buiten Genève.
Opgepakt bij een Zwitserse bank met een koffer met anderhalf miljoen dollar, waarvan
drie ton vals bleek te zijn. Gisteren kwam hij op borgtocht vrij, maar hoe was hij daar
verzeild geraakt?.
door Bert van den Hoed
Wat doet een Utrechtse onderwijsdes
kundige in Genève met een koffer dol
lars? Van wie was dat geld afkomstig en
voor wie was het bestemd? Behalve
schoolbegeleider is Hautvast ook voor
zitter van de Stichting Filipijnen Kan
toor Nationaal Democratisch Front, een
organisatie die zegt informatie te willen
verspreiden over de verzetsbeweging in
de Filipijnen. Zijn de herhaaldelijk ge-
uitte beschuldigingen vanuit Manila dat
deze stichting vanuit Utrecht de commu
nistische rebellen financieel steunt dan
toch terecht?
De Utrechtse advocaat mr. Tomlow
liet deze week verontwaardigd weten dat
zijn cliënt Hautvast niets te maken heeft
met communistische rebellen op de Fili
pijnen, maar slechts de vertrapping van
mensenrechten onder het regime
Aquino aan de kaak wil stellen. "Mijn
cliënt is een nette Nederlander met een
nette baan die woont in een nette wijk";
zei Tomlow.
Maar waarom heeft een nette Neder
lander gecombineerde bankrekeningen
in Zwitserland, van waaruit hij allerlei
onduidelijke financiële transacties ver
richt? En was niet kort geleden vanuit
Manila de beschuldiging verspreid dat
communistische rebellen zijn betrokken
bij de vervalsing van geld en andere mis
dadige praktijken in Westeuropa om de
gewapende opstand op de Filipijnen fi
nancieel te ondersteunen?
Dubbelleven
Vals geld, wapenleveranties, guerrilla
bewegingen. Het zijn begrippen die niet
passen bij de zachtmoedige Dolf Haut
vast. Net een uur terug uit Zwitserland
zegt hij: "Ik ben er behandeld als een
zware crimineel. Wie in Zwitserland
wordt beschuldigd van het in omloop
brengen van vals geld maakt zich schul
dig aan een van de zwaarst denkbare
misdrijven. Er staat 10 tot 15 jaar gevan
genisstraf op. Bovendien moet je daar je
eigen onschuld bewijzen. En dat was ge
zien de aard van mijn werkzaamheden
zeer moeilijk omdat ik in volstrekte ano
nimiteit onder volstrekte geheimhou
ding dat werk doe".
En dan volgt het verhaal waarvan ook
Dolf Hautvast beseft dat het tal van vra
gen zal open laten. Al negen jaar leidt de
Utrechter een dubbelleven, waarin hij
fungeerde als contact-persoon tussen
geldgevers (zoals politieke partijen, vak
bonden, kerken, mensenrechtenorgani
saties enz.) en organisaties of projecten
in de Derde Wereld. Al die jaren zorgt hij
er als anonieme tussenpersoon voor dat
geld, beschikbaar gesteld door donor-or
ganisaties over de hele wereld,'op de
plek van bestemming komt.
Dolf Hautvast was op 22 februari in
Geneve om anderhalf miljoen dollar via
zijn Zwitserse rekening over te maken
naar drie projecten in de Derde Wereld.
Over welke drie projecten het gaat en wie
de opdrachtgever was, wil Hautvast geen
enkele mededeling doen.
"Anonimiteit is in dit werk een kernge
geven", zegt hij. "De geldgever wil onder
geen beding dat bekend wordt dat hij of
zij een organisatie of project financieel
ondersteunt. Dat kan tal van redenen
hebben. Het kan bijvoorbeeld de geldge
ver in conflict brengen met de regering
ter plaatse of een zusterorganisatie een
politieke partij bij voorbeeld in moei
lijkheden brengen. Of, wat ik eigenlijk
belangrijker vind: een gift kan veilig
heidsproblemen veroorzaken voor de
ontvangende organisatie. Of erger nog,
het kan mensen direct in gevaar bren
gen. Om die redenen gaat het om strikt
vertrouwelijke regelingen".
Dolf Hauvast is niet bereid ook maar één
voorbeeld te geven van de talrijke trans
acties die hij in de afgelopen negen jaar
voor zijn rekening nam. Voor de veilig
heid van vooral de ontvanger is absolute
geheimhouding geboden, herhaalt hij
nog eens. "Er is een aantal mensen dat
kan rekenen op het vertrouwen van de
basisorganisaties in ontwikkelingslan
den en dat als intermediair optreedt. Dat
zijn eenlingen, net als ik, van wie de orga
nisaties weten dat ze een betrouwbaar
tussenpersoon zijn".
"Het gaat in bijna alle gevallen om pro
gramma's en organisaties die actief zijn
op emancipatorisch terrein of aan de
kant staan van de oppositie. Vandaar alle
omzichtigheid. Het is heel simpel. Een
organisatie kan geld krijgen voor een
programma, maar kan dit niet openlijk
en rechtstreeks doen en schakelt daar
voor een intermediar in. Veel organisa-
Dolf Hautvast: "Ik kan niet meer vertellen, omdat ik daarmee mensen in ge
vaar zou brengen". (foto gpd>
ties kennen elkaar, er zijn over de hele
wereld contacten. Via elkaar weten ze
dat ik iemand ben die kan worden ge
vraagd dat geld in ontvangst te nemen en
door te sluizen".
Volgens Hautvast betreft het welis
waar anoniem uitgevoerde, maar niette
min volstrekt controleerbare en legale
transacties. "Er wordt altijd volledige
verantwoording afgelegd over de trans
actie. De donors geven dat geld niet zo
maar. Zij stellen het beschikbaar voor
een concreet programma. En zij kunnen
altijd natrekken dat het geld van A naar
B is overgemaakt".
"De bankrekeningen in Zwisterland
gebruikte ik om van daaruit anoniem
geld te storten naar projecten. Het klinkt
misschien gek, maar in feite maakte ik
daarbij gebruik van hetzelfde bankge
heim dat boeven als Ceausescu en Mar
cos in staat stelde hun geld te witten. Al
leen sta ik precies aan de andere kant".
Vraag
Welke zekerheid heeft Hautvast dat hij
met zyn transacties niet toch gewapende
verzetsorganisaties ondersteunt? "Heel
strikt genomen kun je er nooit helemaal
zeker van zijn dat het niet gebeurt. Maar
nogmaals, dat geld wordt gegeven voor
heel concrete humanitaire doeleinden.
Je weet uit verslagen en rapporten, ook
van andere ondersteunende organisa
ties, of en hoe het wordt uitgevoerd".
Maar is het niet vreemd dat de voorzit
ter van de Stichting Filipijnen Kantoor
in Zwitserland in de weer is met moeilijk
controleerbare financiële transacties?
Juist vanwege de beschuldigingen uit
Manila dat vanuit Utrecht het gewapend
verzet financieel wordt ondersteund?
Hautvast: "Het werk als intermediair
voor de Derde Wereld-organisaties staat
volstrekt los van de Stichting. Dat heeft
helemaal niets met elkaar te maken. Na
mijn arrestatie heeft Interpol een onder
zoek gedaan naar mij, ook in de Filipij-
"Natuurlijk grijpt de militaire voor
lichtingsdienst van de Filipijnen dat on
derzoek aan om opnieuw met die be
schuldigingen te komen. Maar dat is al
voor de vierde keer. Eerst waren het de
kerken die het gewapend verzet zouden
steunen. Toen de Nederlandse Fondsen
organisaties, daarna de mensen die op de
aanplakbiljetten voorkwamen. En nu ik.
Naar die beschuldigingen is al uitge
breid onderzoek gedaan door het Minis
terie van buitenlandse zaken. Daaruit is
gebleken dat ze loos zijn, er is geen spoor
van bewijs".
Raadsman Tomlow verwijst in dit ver
band naar de uitkomsten van het onder
zoek dat de Zwitserse rechter van in
structie de afgelopen acht weken heeft
uitgevoerd en waarbij Interpol en de CIA
zijn ingeschakeld. Tomlow: "De naam
Hautvast is de hele wereld over gegaan
en op geen enkele manier is gebleken dat
hij betrokken is of geweest is bij malver
saties".
"Getuigen-deskundigen hebben vast
gesteld dat het technisch onmogelijk is
dat hij zelf de valse dollarbiljetten tussen
het geld heeft gestopt. De biljetten waren
op zo'n manier gewikkeld dat dit niet
mogelijk was. Dolf heeft het geld ontvan
gen van een intermediair die hij niet ken
de. Ook dat verhaal is door de rechter be
krachtigd. Bovendien is gebleken dat
Dolf op geen enkele manier is betrokken
bij enige illegale activiteiten in de Filipij-
Vrij
"Ik ben volkomen vrij te beslissen of ik
een transactie uitvoer", benadrukt Haut
vast. Dat is voor mij een principieel gege
ven. Ik ben pacifist, heb dienst gewei
gerd en mijn diensttijd als vrijwilliger
doorgebracht op de Filipijnen. Ik heb
nooit te maken gehad met wapens. Het
moet legaal blijven en controleerbaar,
anders breng ik anderen in gevaar. Als ik
ooit ook maar één keer was benaderd
voor een valse transactie, dan had ik de
samenwerking voor eeuwig opgezegd".
Al negen jaar lang gaat Dolf Hautvast
geregeld met koffertjes met geld naar
Geneve. Over hoe dat allemaal precies in
zijn werk ging wil Hautvast niets kwijt.
Ook niet over de hoeveelheden geld die
door zijn handen gingen. Wel zegt hij: "Ik
heb al die jaren zonder één incident dit
werk kunnen doen. Ik stond goed be
kend bij de bank, was een belangrijke
klant. Uit de getuigenverhoren bleek dat
het ook voor het bankpersoneel een gro
te schok was toen bleek dat tien procent
van het geld vals was. Door de politie
werd ik onmiddellijk als een zware cri
mineel behandeld, alles werd me afgeno
men en ik kwam in een isoleercel terecht
waarin ik twaalf dagen heb gezeten. Je
bent alle oriëntatie kwijt, hebt geen en
kel besef meer van tijd. Een verschrik
king".
Na twaalf dagen werd hij overgebracht
naar een cel met andere gevangenen.
Dolf Hautvast was toen vrijwel perma
nent met Zwitsere precisie verhoord.
"De eerste dagen denk je vooral aan je
verantwoordelijkheden op je werk en
aan je gezin. Op een gegeven moment
ben ik in paniek geraakt toen ik besefte
wat er boven mijn hoofd hing. Je weet
datje part noch deel hebt aan de situatie
en toch ben je niet in staatje onschuld te
bewijzen. Ik kon mijn getuigen niet op
roepen; dat is de clou van het werk dat ik
had gedaan. Een nachtmerrie".
Dan emotioneel: "Die geheimhouding
is niet zomaar voor de grap. In de afgelo
pen drie jaar zijn vijf van mijn vrienden
om het leven gekomen in Derde Wereld
landen, alleen maar vanwege hun actieve
betrokkenheid bij vakbondswerk of
landbouwcoöperaties. Daar worden
mensen voor doodgeschoten. Het gaat
om leven en dood. Om die reden kunnen
de Derde Wereldorganisaties ook nooit
hun nek voor me uitsteken en was ik
bang onschuldig te woren veroordeeld".
De plotselinge vrijlating op basis van
het onderzoek van de Zwitserse rechter
kwam uiteindelijk toch nog als verras
sing. "Ik had me er al op ingesteld dat het
minstens een halfjaar zou duren voordat
alles duidelijk zou zijn. Ik ben op borg
tocht vrijgelaten, zoals dat gebruikelijk
is met buitenlanders in Zwitserland.
Want ik moet beschikbaar blijven voor
,getuigenverklaringen".
"De rechter werd helemaal gek van
mij. Het is me wel honderd keer ge
vraagd: noem de organisaties en u kunt
gaan. Maar ik mocht en kon het niet ver
tellen. Uiteindelijk heeft de rechter dat
geaccepteerd. Ik denk ook omdat kwam
vast te staan dat ik helemaal geen geld
heb en alleen mijn inkomen geniet als
schoolbegeleider. Ze moesten er even
$an wennen dat ze geen valsemunter
voor zich hadden, maar iemand die
werkte voor de Derde Wereld".
Uit het onderzoek van de Zwitserse
justitie kwam naar voren dat het valse
geld of is ingevoegd op de Amerikaanse
bank waarvan het afkomstig was, ofwel
onderweg tussen Amerika en Genève.
Hautvast: "Maar dit geval staat niet op
zichzelf. Er zijn indicaties dat in meer ge
vallen vanuit Amerika vals geld naar de
Derde Wereld is gegaan".
Argwaan
Het is voor Hautvast duidelijk dat dit het
einde betekent van zijn werkzaamheden
als 'Derde Wereld-geldloper'. Zijn anoni
miteit is immers doorbroken. "Niemand
wist hiervan", zegt hij. "Alleen een zeer
beperkt aantal intimi was globaal op de
hoogte. Ik snap best dat er argwaan ont
staat als ik dit verhaal vertel. Maar ik kan
niet meer zeggen, omdat ik daarmee
mensen in gevaar zou brengen"
nu nog, die direct moesten worden ge
opereerd, omdat hun hart het elke mi
nuut kon begeven. Het kunsthart is een
goed, zij het tijdelijk, alternatief. Helaas
wordt het niet op zo'n grote schaal toege
past. Kortom, elk jaar sterven er in de
Verenigde Staten onnodig veel mensen.
Meer dan 30.000. Met een kunsthart zou
den zij voorlopig in leven kunnen wor
den gehouden tot dat hart van een donor
Maar Amerika lijkt er vooralsnog wei
nig voor te voelen om de toepassing van
het kunsthart te stimuleren. Prof. Kolff
heeft daar wel een verklaring voor. De
Verenigde Staten, zegt hij, trekken .gi
gantische bedragen uit om een zo sterk
mogelijk leger op de been te houden.
Geld voor andere zaken, zoals het 'pus
hen' van het kunsthart, is er niet. Daar
komt nog eens bij dat het enige commer
ciële hart dat in Amerika op de markt
was, verboden is. De fabrikant die het
maakte, verstrekte onvoldoende infor
matie aan de 'Food and Drug Admini
stration', een controlerend orgaan in de
VS.
Vernieuwd
Het kunsthart waarop Kolff het patent
heeft, bestaat uit twee stukjes: een linker
en een rechter gedeelte, die op hun beurt
weer worden gescheiden door een dun
vlies. Op die manier worden de boezems
(waarin het bloed vanuit het lichaam te
rug stroomt) en de kamers (zij persen het
bloed weer het lichaam in) gevormd. Het
kunsthart ziet eruit als een doorzichtig
stukje plastic waaruit wat slangetjes ste
ken, de 'aderen'. Buiten het lichaam
wordt het 'orgaan' op gang gehouden.
Met lucht of mechanisch. De maximale
capaciteit van het kunsthart is zeven liter
bloed per minuut. Een hoeveelheid die
voldoende is om een volwassene naar be
horen te laten functioneren.
Op dit moment lopen er, wereldwijd
gezien, "ongeveer twintig mensen rond
met een kunsthart. De meesten van hen
in Parijs. Allemaal wachten zij op een ge
schikte donor om uiteindelijk een ruil-
hart ingeplant te krijgen.
Klinisch gezien zou het kunsthart zo
kunnen worden ingevoerd, stelt Kolff.
Alleen, het gebeurt (nog) niet. "By de
ontwikkeling van de kunstnier heb ik
.veel stèun van de Nierstichting gehad.
Steun die ik nu krijg van de Nederlandse
Hartstichting. De Amerikaanse hartclub
geeft die maar mondjesmaat. De Hart
stichting stuurt studenten naar Amerika
om mij te assisteren bij het maken van
het kunsthart. Dat heeft er mede toe ge
leid dat we een hele nieuwe manier heb
ben ontwikkeld: vacuümvorming. De
hartkleppen, die voorkomen dat het
bloed bij het uitpompen naar het hart te
rug stroomt, lekken niet of nauwelijks.
De mechanische kleppen die de chirur
Prof. dr. Willem Kolff: "Ik hoop dat men in Nederland verstandiger met kunstharten omgaat dan in de Verenigde
Staten". (foto Ellen Martens)
gen erin zetten, lekken toch altijd nog in
zes tot tien procent van alle ingrepen.
Het mooie van deze kunsthartjes is dat ze
mooi kunnen worden ingebracht op de
plaats van het weggenomen zieke hart".
Merkwaardig
Het doet op z'n minst merkwaardig aan
dat Amerika op dit terrein een achter
stand dreigt op te lopen. Oostenrijk en
Duitsland beschikken inmiddels over
gebruiksklare kunstharten. Omdat het in
de Verenigde Staten niet lijkt te lukken,
probeert prof. Kolff de universiteiten
van Groningen en Twente er nu toe aan
te sporen om aan een kunsthart te gaan
werken.
Duur is het kunsthart niet. Kolff zegt
dat het voor een billijke prijs kan worden
vervaardigd in zijn Amerikaanse labora
torium. "Het deel dat in de borstholte
moet, kan ik voor driehonderd dollar
produceren. Maar daar komt nog eens
een bedrag van dertienduizend dollar bij
om dat hart te kunnen laten kloppen.
Hoe het ook zij, in Amerika komt het
kunsthart er niet aan te pas. Er gaat te
veel naar defensie en de controlerende
instanties zijn legio. Ik hoop van harte
dat men in Nederland verstandiger is
dan in de VS".
Eén van de meest merkwaardige za
ken die prof. Kolff is opgevallen, is dat
als iemand aan hartzwakte dreigt te ster
ven, hij naar lucht hapt. Diens longen vol
vocht zitten, de nieren niet meer werken
en de lever onder die omstandigheden
zwaar te lijden heeft. "Wordt bij zo'n pa
tiënt een kunsthart ingeplant, dan zie je
die bijverschijnselen binnen twee tot
drie dagen verdwijnen. Al die zwakke en
beroerde toestanden verbeteren. Het is
werkelijk wonderlijk hoe snel iemand
dan beter wordt. Bovendien wordt het li
chaam conditioneel beter. Zo'n patiënt
kan de ingreep voor een harttransplanta
tie beter verwerken dan iemand bij wie
het doodzieke hart eruit wordt gehaald
en direct wordt vervangen door een
transplantaat".
Afstoten
Een ander voordeel van het kunsthart is
dat het lichaam van de ontvanger dit niet
afstoot. Het kunsthart is geen vreemd ei
wit, zegt prof. Kolff. Het lichaam rea
geert pas als er vreemde eiwitten, zoals
een donorhart, in terecht komen.
Het moment van fabricage van een
kunsthart dat zonder aandrijving buiten
het lichaam op gang kan worden gehou
den, lijkt aanstaande. "Daar wordt in elk
geval aan gewerkt", vertelt prof. Kolff.
"Om een kunstmatig gevormd hart kan
een spier worden gewikkeld die zich
door middel van prikkels kan sa
mentrekken en ontspannen. Experimen
ten in deze vorm hebben aangetoond dat
een spier uit de rug hiervoor kan worden
gebruikt. Na een week of drie gaat die
spier zich als een soort hartspier gedra
gen".
"Bedenk wel", waarschuwt prof.
Kolff, "dat deze methode slechts als een
soort hulppomp kan worden aangewend
en niet als een totaal hart. In Parijs is wel i
eens een kunsthart ingeplant dat door
middel van een spier uit het eigen li-;
chaam werd aangedreven".
Hij zegt ooit eens een contract te heb
ben gehad om te werken aan de totstand
koming van een anatomisch hart dat
voor twintig jaar energie bevatte. Het is i
nooit tot de voltooiing ervan gekomen.1
"Omdat", zo is de uitleg van de oud-;
hoogleraar, "de mensen bang zijn voor;
kernenergie. Ik denk dat er niemand on-
der de dekens durft te kruipen met een
hart dat op deze manier wordt aangedre-
Kolff durft een voorspelling aan, die
nu nogal boud klinkt: in het jaar 2004 zal
de eerste marathonloper worden gedis-
kwalificeerd met een kunsthart. Een ge
woon hart heeft een limiet, legt hij uit,1
een kunsthart niet. Dat blijft kloppen.
Normaal leven
Mensen met een kunsthart kunnen een
normaal leven leiden, benadrukt prof.
Kolff. Zelfs met een aandrijfsysteem bui-
ten het lichaam. "Het wordt allerwegen
geaccepteerd dat we iemand die zijn nek
gebroken heeft niet dood laten gaan. Ie
dereen vindt dat gewoon en er is nie
mand die eraan denkt om de uitkering
van die persoon stop te zetten en hem of
haar maar dood te laten gaan. Het hart is
het symbool van de liefde, het leven en
de woonplaats van de ziel. Maar ook als
het symbool voor mensen, om te aan
vaarden dat het leven waarde heeft als je
je eigen hart niet meer hebt. Alleen wil
de medische wereld niet aan die gedach
te. Weet je wat met een kunsthart tot de
mogelijkheden behoort? Je kunt het in
de borstholte plaatsen en het eigen zieke
hart laten genezen. Mocht genezing uit
blijven, dan kun je dat zieke hart er als
nog uithalen of het kunsthart als het ei
gen hart zelf de bloedcirculatie op gang
laten houden. En het kunsthart kun je
zelfs bij een donorhart handhaven tot het
lichaam het transplantaat heeft geaccep
teerd".
Het kunsthart kost een schijntje als
daar het bedrag van een operatieve in
greep met alles wat erbij hoort wordt uit
geschakeld. "In het laatste geval praatje
over opkalefateren en intensive care van
de patiënt hetgeen duizenden guldens
vergt. Je moet er wel tegenover stellen
wat de kosten zijn als je het niet doet.
Dan krijg je het verhaal dat er in Neder
land meer dan tweeduizend mensen zijn
die door middel van een kunsthart of een
transplantaat in leven kunnen worden
gehouden. Maar je kunt van een landje
als Nederland natuurlijk niet verwach
ten dat er zoveel transplantaten beschik
baar komen".