De stilte van de gewapende vrede China een jaar na dato achter een muur van zwijgzaamheid ZATERDAG 14 APRIL 1990 PAGINA 31 Nooit eerder gaf China zich zo bloot aan de wereld als vorig jaar tijdens de zogeheten bewogen lente. Geen dag ging er voorbij zonder tv- en filmbeelden vanuit Peking, waar op het Plein van de Hemelse Vrede duizenden studenten hun grieven spuiden over het beleid dat de machthebbers het volk oplegden. Ruim anderhalve maand hielden de studenten de Chinese top in hun greep. In de nacht van 3 op 4 juni kwam van overheidszijde een genadeloze reactie. Het leger hield danig huis op en rond het Plein; een onbekend aantal mensen sneuvelde. Zij die het overleefden, werden met veel machtsvertoon en wapengekletter teruggejaagd achtereen muur van zwijgzaamheid. Maar voor hoe lang? Wat zal bijvoorbeeld de dag van morgen brengen? Ëen jaar geleden, op 15 april om precies te zijn, zette de dood van oud-partijchef Hu Yaobang de studenten immers in beweging. China, een jaar na dato. door Gerard van Putten en Simone van Driel Stefan Landsberger: Wat bres, niks bres. Zelfs Albanië en Cuba overwegen hervormingen. Maar voor China zie ik eerder een isolement". Op het Plein van de Hemelse Vrede heerst thans de stilte van de gewapende vrede. Het is een gekunstelde vorm van orde en rust. gedecreteerd en geregis seerd door het onveranderd communisti sche regime van de Volksrepubliek Chi na. Angst is meer dan ooit de raadgever van een regeringstop, belichaamd door hoogbejaarde heren, die slechts in machtsvertoon het passende antwoord zien op bedreigingen van buitenaf. Militairen paraderen sinds kort als or debewakers voor de Grote Hal van het Volk. in de schaduw waarvan een onbe kend aantal mensen op 4 juni vorig jaar smoorde in het eigen bloed. Uit vrees voor massabetogingen gaf de partijtop politie en leger de opdracht het ter plaat se als Tiananmenplein bekende Plein van de Hemelse Vrede hermetisch af te sluiten voor alle verkeer, daaronder be grepen ook voetgangers. Inmiddels mag er weer worden gewandeld, zij het dat er geen stap kan worden gezet zonder het nadrukkelijke toezicht van strak vanon der de petten glurende politiebeambten. Als vanouds houdt het centrale gezag het dagelijkse leven in China in een ijze ren greep. Buitenlandse verslaggevers worden beschouwd als potentiële hand langers van het imperialisme. Journalis ten uit China, die vorig jaar ongestraft verslag konden doen van de democrati sche beweging in het land. berichten nu weer trouw over de niet aflatende pro- duktiestijging van zeep en lucifers. Verzet Toch sluimert het verzet, betoogde poli ticologe en China-kenner A. Hendriks af gelopen week in Leiden op het China- symposium 'Een bres in de Muur?' Dui zenden soldaten zouden uit het Chinese Volksleger zijn gedeserteerd. Tweehon derd keer hebben arbeiders toestem ming gevraagd voor een demonstratie te gen de drastische loonsverlagingen, ove rigens zonder succes. En de dissidente studentenleidster Chai Ling wist vorige week China te ontvluchten, na tien maanden ondergedoken te hebben geze ten. Zonder steun van de bevolking was haar dat nooit gelukt. Hoe hartverwarmend de strekking van dergelijke berichten ook moge zijn. van een bres in de Chinese Muur is voorals nog geen sprake. Of. zoals sinoloog Stefan Landsberger het op zijn geheel ei gen wijze kernachtig formuleert: "Wat bres. niks bres. Zelfs Albanië en Cuba overwegen hervormingen. Maar voor China zie ik eerder een isolement". Landsberger, in Leiden werkzaam als universitair medewerker aan het docu mentatie- en onderzoekscentrum voor het hedendaagse China, meent in de reeks van getroffen veiligheidsmaatrege len een chronisch tekort aan stressbe stendigheid te herkennen bij de roergan gers van de Volksrepubliek. "Dissiden ten in ballingschap hebben 150 faxen rondgestuurd. Daarin werd de bevolking opgeroepen om op 1 april over het plein te wandelen, ter nagedachtenis aan de gebeurtenissen van vorig jaar. Met recht kan worden opgemerkt dat een aantal van 150 te verwaarlozen is op de totale Chinese bevolking. Op 30 maart, twee dagen voor 1 april, toonde de burgemees ter van Peking zich nog heel zeker van z'n zaak. Er zou volgens hem niets gebeu ren. dus hoefden er ook geen speciale veiligheidsvoorzieningen te worden ge troffen. Maar twee dagen later was het Plein afgesloten van de buitenwereld". Isolement Sinds vorig jaar verkeert de top ten op zichte van het volk in een compleet isole ment. Met woorden en -vooral- daden hebben de machtswellustige grijsaards zich volkomen vervreemd van de samen leving. Landsberger, voor het laatst in China in het najaar van 1988. heeft het sterke vermoeden dat de partijtop "als de dood" is voor de dagen die komen gaan. In de hoogste echelons van de Par tij zullen de laatste dagen trouwens al heel wat zuchten van verlichting zijn ge slaakt. Op 1 april was er immers niet veel loos. En al zal de vijfde april in de agenda van menige partijbons zijn omcirkeld als een protestgevoelige dag, het verwachte oproer bleef ook toen uit. Zelden zullen op Qingmingde dag van de Chinese do denherdenking. de doden zo in stilte zijn herdacht als ruim een week geleden. De eerlijkheid gebiedt wel te zeggen dat de alom op het Tiananmenplein aanwezige, tot de tanden bewapende agenten de meest schuchtere uiting van protest bij voorbaat uitsloten. Maar het gezag is nog niet klaar met het volk. Dat wil zeggen: nog meer data lenen zich b;j uitstek voor allerlei uitin gen van lijdelijk c.q. openlijk verzet te gen het vorig jaar gevoerde beleid, ge voelig als Chinezen nu eenmaal zijn vooi tradities en bijzondere dagen. De hele wereld wacht in spanning af wat de dag van morgen in China zal bren gen. Morgen precies een jaar geleden was de dood van de hervormingsgezin de, in ongenade gevallen partijchef Hu Yaobang dan wel niet de opmaat van hel studentenverzet dat op 4 juni met bruut geweld de kop is in gedrukt, de studen ten werden er wel door in beweging ge bracht. Zaterdag 27 april is een andere herden kingsdag die tot acties in wat voor vorm dan ook aanleiding zou kunnen geven. Dan is het precies een jaar geleden dat de omvangrijkste studentendemonstratie werd gehouden. Meer dan 150.000 stu denten drongen toen door een cordon van agenten om vervolgens het Plein van de Hemelse Vrede te bezetten. China-kenner Landsberger: "En op 4 mei kan er ook weer het een en ander ge beuren. Op die dag wordt de eerste pa triottische demonstratie van 4 mei 1919 herdacht. Heel schrijnend is dat {le toen geformuleerde eisen voor een democrati scher beleid en voor meer aandacht voor de wetenschap nog steeds actueel zijn". Naar verwachting worden leger en po litie ten slotte in opperste staat van pa- Militairen als ordebewakers voor de Grote Hal van het Volk, in de scha duw waarvan een onbekend aantal mensen op 4 juni vorig jaar smoorde in het eigen bloed. Uit vrees voor massabetogin gen gaf de par tijtop politie en leger de op dracht het Plein- van de Hemelse Vrede herme tisch af te slui ten voor alle verkeer. Inmid dels mag er weer worden gewandeld en gefietst. <rotoAFP> raatheid gebracht op 20 mei ("vorig jaar werd toen de staat van beleg afgekon digd"), op 4 juni en gedurende de hele maand september. Landsberger: "In die maand worden de Aziatische Spelen ge houden. En dan zullen de camera's volop draaien en zullen er ook veel journalisten zijn in China". Sterfdag Terug naar 15 april 1989. De sterfdag van Hu Yaobang, in januari 1987 afgezet om dat hij naar de zin van de Chinese partij top onvoldoende was opgetreden tegen samenscholingen van studenten. In reac tie op het overlijdensbericht plakten stu denten van de universiteit van Peking muurkranten aan. Hu werd daarin gepre zen, de maatregel van de Partij dat hij als leider het veld had moeten ruimen bekri tiseerd. "Maar eigenlijk broeide het al in het najaar van 1988, toen een begin werd ge maakt met het bezuinigingsbeleid", ana lyseert Landsberger het al lang sluime rende ongenoegen. "Studenten in de Volksrepubliek China, en dan vooral in Peking, zagen zich gaandeweg belem merd in hun mogelijkheden buitens lands te studeren. Een vraag die in die dagen in studentenkringen veelvuldig werd gesteld is: wat voor toekomst heb ben we nog?" De dood van Hu Yaobang grepen de stu denten aan om in petities aan te dringen op een betere beloning van de intelli gentsia en op postuum eerherstel van Hu. De studenten verzochten de rege ring tevens naar aanleiding van het over lijden van Hu de politieke gevangenen amnestie te verlenen. Dat verzoek bleek niet bespreekbaar. Van regeringszijde werd het volgende argument aange voerd: "er zijn geen politieke gevange nen in China, in de gevangenissen zitten wel contra-revolutionairen en contra- rerevolutionairen zijn misdadigers". Twee dagen na de dood van Hu balden studenten hun gevoelens van rouw met de totdantoe min of meer onderhuids ge bleven onvrede tegen de maatschappij samen in de massaliteit van protesttoch- ten door respectievelijk Peking en Shanghai. "Lang leve de democratie. Lang leve de vrijheid. Lang leve de wet", waren de leuzen die werden gescan deerd. Op de avond van de zeventiende april stapten om en nabij 2000 studenten op de fiets richting Plein van de Hemelse Vre de, waar ze zich andermaal groepeerden in een massabetoging. "Al gauw brach ten de studenten eisen in omloop, die ook het volk aanspraken". Openlijk werd geageerd tegen het ne potisme, tegen de vriendjespolitiek bin nen de Partij. In het openbaar zetten de studenten zich af tegen de corruptie van de overheidsambtenaren op landelijk en op locaal niveau. Ook het inflatoire beleid van de rege ring werd scherp aan de kaak gesteld. Deng Xiaoping, China's sterke man, lan ceerde in 1978 een economisch hervor mingsplan met het oogmerk iedere Chi nees in het jaar 2000 te voorzien van een jaarinkomen van 2000 dollar. Dat leek al lemaal leuk en aardig. Maar er zaten ook minder geslaagde kanten aan het toe komstproject: het werkte corruptie in de hand, gierende inflatie en enorme inko mensverschillen. Na de afkondiging van het bezuini gingsplan, in november 1988, volgden vier miljoen bedrijfssluitingen. Het leger werklozen dijde uit tot 15 miljoen. En de sociale onrust in China werd almaar gro ter. Voorlopig heeft China afgerekend met de liberalisering. De Volksrepubliek is bangelijk teruggekeerd naar een vorm van centraal geleide economie. De protestbeweging kon onder derge lijke omstandigheden alleen maar in kracht toenemen. Wat in eerste instantie nog als een studentikoze manifestatie kon worden uitgelegd,'werd een zaak van algemeen belang. Typerend voor de snel veranderende tijdgeest was dat de media radicaal van de ene naar de andere mening zwalkten. Waar bijvoorbeeld in de officiële partijkrant eerst werd ge schreven over een 'betoging van contra revolutionairen', daar werd vervolgens met veel engagement bericht ovqr 'pa triottische studentenacties' en 'gerecht vaardigde demonstraties'. Hongerstaking "De bevolking steunde de demonstre rende studenten op diverse manieren", zegt Landsberger. "Door zich als om stander rondom het Plein op te houden, en door de studenten eten en drinken aan te reiken. De omvang en intensiteit van de demonstraties hebben de Chinese partijtop volkomen verrast. De veilig heidsdienst wist van niets, waardoor de hele top voor schut werd gezet". Om 13 mei besloten 2000 studenten op het Plein in hongerstaking te gaan om hun eisen nog eens extra kracht bij te zet ten. Een besluit dat met gevoel voor sym boliek werd genomen. Volgens de Chi nese traditie worden zelfmoord en drei ging met zelfmoord als dë wapens tegen despoten beschouwd. De gematigde stroming binnen de stu dentenbeweging achtte hongerstaking een te zwaar pressiemiddel. Een week la ter, toen het bewind de staat van beleg af kondigde, gingen er hier en daar stem men op om de hongerstaking te beëindi gen. Anders kon de machthebber wel eens gedwongen worden tot draconische handelingen, vreesden de gematigden. Ze werden overstemd door de radicalen. De onlangs in Hongkong opgedoken Chai Ling, door Landsberger aangeduid als een volstrekt geoogklepte studenten leidster, kreeg het voor het zeggen. De gematigde Wu'er Kaixi werd hardhandig uit de beweging gegooid. Het bloedbad van 4 juni had voorko men kunnen worden, is een stelling die nu bij herhaling wordt geponeerd. Op merkelijk genoeg hield op 4 april de Chi nese premier Li Peng het Volkcongres ook al voor dat er achteraf bezien alterna tieven voor de interventie van het leger voorhanden waren. Hij haastte zich meteen te verklaren dat het destijds on mogelijk was die op het hoogtepunt van de crisis ten uitvoer te brengen. Li Peng, premier sinds Zhao Ziyang werd afgezet vanwege diens vermeende soepele hou ding ten opzichte van de studenten, liet weten dat het besluit om het leger in te zetten pas viel toen Peking in 'complete anarchie' was geraakt. Flexibeler "Het bloedbad van 4 juni had op twee manieren voorkomen kunnen worden", is ook de stellige overtuiging van sino loog Landsberger. "De top had dat kun nen doen door zich flexibeler op te stel len. De demonstranten vroegen om een dialoog met de machthebbers en om een onderzoek naar corruptie. Welnu, wat zou er fraaier zijn geweest dan het instel len van een prachtige onderzoekscom missie tegen corruptie en koehandel, die twee keer per jaar bijeen had kunnen om een paar koppen te laten rollen?". De studenten, meent Landsberger, hebben de fout gemaakt een onwrikbaar standpunt in te nemen. "In de opgefokte sfeer die werd bepaald door de honger staking zijn ze volledig doorgeslagen. Ze bleven maar vasthouden aan hun eisen. Tot geen concessie waren ze bereid. En dat terwijl het punt eigenlijk al was ge drukt". Met die laatste opmerking doelt de si noloog op de aandacht die de studenten met hun acties all over the world hebben gekregen. Avond aan avond waren ze op de buis. terwijl de Chinese top ontred derd toekeek. De ontvangstplechtigheid die ter gelegenheid van het staatsbezoek van Michail Gorbatsjov was gepland op het Tiananmenplein moest worden ver plaatst naar de luchthaven van Peking. "Dagenlang werd het onvermogen van de Chinese leiders om iets tegen de be zetting van het Plein te ondernemen te kijk gezet voor het oog van de hele we reld. Neem maar aan dat dit heel wat be tekent in het Chinese denken. Het zal door de leiders zijn opgevat als een ge weldige deuk in het prestige". Gezien de diverse ultimata die de Chi nese leiders vergezeld lieten gaan van de bevelen aan de studenten om het Plein te ontruimen, lag het toch wel voor de hand dat er op een gegeven moment zou wor den ingegrepen. "Waarom er na de af kondiging van de staat van beleg zo lang mee is gewacht, daar weten we in het Westen nog altijd het fijne niet van. Ver moed wordt dat het heel veel moeite heeft gekost om de neuzen in dezelfde richting te krijgen. Veelbetekenend in dat verband is dat vele officieren hebben geweigerd om op te treden op het Plein. Meer dan 1000 officieren en soldaten zijn gedeserteerd". Vertrapt De rechten van de mens raakten op de vierde juni vertrapt onder militaire laar zen. Het plein, alsmede de lanen en stra ten eromheen werden schoongeveegd, waarbij mensen om het leven kwamen. Nog steeds is niet duidelijk hoeveel. Een jaar na dato zijn niet meer dan zeven van de eenentwintig voortrekkers van het studentenverzet in handen van de Staat gevallen. Hun staat waarschijnlijk een showproces te wachten, met de doodstraf als uitkomst. Niet dat ze over eenkomstig de veroordeling ook zullen worden geëxecuteerd. Landsberger ver wacht dat ze twee jaar de tijd krijgen om hun berouw te tonen. "Waarna de straf ongetwijfeld zal worden omgezet in le venslang. Want ook in de top zal het be sefleven dat het ten uitvoer brengen van het vonnis de creatie van een nieuwe ver- zetshaard betekent. De zeven zouden dan de martelaars van het verzet wor den". Een jaar na dato wordt bij herhaling een al snel gefabriceerde rolprent ver toond die een voorstelling van zaken geeft, volstrekt afwijkend van wat oog getuigen destijds geëmotioneerd ver haalden. Lijm en schaar hebben weer eens gefungeerd als efficiente werktui gen van de afdeling propaganda van een totalitaire staat. Het begeleidende com mentaar bij de bewuste film is niet an ders dan het officiële verslag van de bur gemeester van Peking. Chen Xitong. In hoeverre hij de waarheid daarbij geweld heeft aangedaan, laat zich raden. Maar zeker is wel dat de hoogste ambtsdrager van de Chinese hoofdstad ten minste een keer een niet correcte lijst van slachtof fers heeft geproduceerd. Landsberger: "In eerste instantie kwam van de over heid het verhaal dat er uitsluitend solda ten waren omgekomen, driehonderd om precies te zijn. Dat deed wel erg vreemd aan omdat de militairen gewapend wa ren en de studenten niet". Geweld Het gegoochel met cijfers leidde tot een rapportage van ruim 200 doden, van wie 36 in leven student. Landsberger kent nog een opgave: "Er zouden 12 soldaten zijn gelyncht en verder 300 argeloze om standers omgekomen". Waar er diverse lezingen bestaan over de gebeurtenissen in de nacht van 3 op 4 juni, daar staat het in elk geval vast dat het geweld menigeen heeft aangezet tot een vlucht achter een muur van zwijg zaamheid. Hoe staat de Volksrepubliek ervoor, een jaar na de geruchtmakende lente? Zeker op duizenden kilometers afstand zou het tamelijk belachelijk zijn om wat voor uit spraak dan ook te doen over de (nabije) toekomst van China, die van buitenaf bo vendien nog nauwelijks is te beïnvloe den. Wat wel valt te voorspellen, aldus drs. J.A. Schmidt van de Erasmusuni- versiteit in Rotterdam, is dat China in de jaren negentig nieuwe sociale onrust wacht als drastische economische her vormingen uitblijven. Wil Deng zijn plan om iedere Chinese burger in het jaar 2000 een jaarinkomen van 2000 dollar te garanderen inderdaad overeind houden, dan zullen in de visie van Schmidt economische hervormin gen onontkoombaar zi jn. De gemiddelde levensstandaard van de Chinees ligt vol gens voorzichtige schattingen op dit mo ment tussen de 300 en 500 dollar. In door snee moet de bevolking het in Zambia met hetzelfde inkomen doen. In 1949, het jaar waarin de Volksrepubliek China werd gesticht, bewoog de levensstan daard zich in de buurt van 150 dollar per persoon, ofwel het huidige inkomen van de gemiddelde Zaïrees. De eenvoudige conclusie van drs. Schmidt: "Dat is dus de groei van China in veertig jaar: van Zaïre naar Zambia". Buitenland De vraag is in hoeverre China het buiten land nodig heeft om de economie gezond te maken. De grenzen werden in 1978 opengesteld om felbegeerde Westerse valuta en technologie binnen te krijgen, noodzakelijk voor het welslagen van het hervormingsplan van Deng. Na 4 juni vo rig jaar besloten veel landen de contac ten en contracten te verbreken, dan wel te bevriezen. Ook ontwikkelingslanden deden daaraan mee. Grenada, Liberia en Belize bijvoorbeeld toonden zich plotse ling meer geïnteresseerd in betrekkin gen met Taiwan. De Wereldbank ver strekt geen economische leningen meer, behalve voor de hulp aan slachtoffers van een aardbeving. Ook in niet-materieel opzicht wordt het Chinese volk kort gehouden door Deng Xiaoping, Li Peng en hun gevolg. Repressieve maatregelen die van kracht waren ten tijde van de staat van beleg (Landsberger: "Volgens de machtsheb bers met instemming van hei volk afge kondigd. omdat het Volkscongres die maatregel goedkeurde"), werden na de opheffing ervan tot wet verheven. Wie nu bijvoorbeeld een flesje aan scherven gooit, kan rekenen op een fikse sanctie. Heeft te maken met de mogelijkheid om te spelen met de naam Xiaoping. Xiao betekent klein en ping fles. Een flesje ka pot gooien zou derhalve kunnen worden opgevat als een symbolische tackle van Deng Xiaoping. Naijleffect Nooit eerder gaf de Chinese samenleving zich zo bloot aan de buitenwereld als vo rig jaar. Inmiddels heeft het wapenge kletter op 4 juni vrijwel iedere burger monddood gemaakt. Wat dat betreft heeft het bloedbad bijna een jaar na dato een duidelijk naijleffect, ook op mensen die zich op duizenden kilometers van het Tatort bevinden. In Nederland verblij vende Chinese studenten weigeren be leefd, doch dringend hun kijk te geven op het China van nu. Een jaar na de be wogen lente wordt zelfs de waarborg van anonimiteit geen afdoende bescherming geacht om lucht te geven aan bepaalde gevoelens. De arm van de geheime poli tie kan, volgens zeggen, heel ver reiken. "Bovendien zijn er nog altijd de familie leden in het vaderland, aan wie we moe ten denken". Niets heeft zoiets macabers als de stilte van de gewapende vrede.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1990 | | pagina 31