Wieg mensheid mogelijk in Griekenland
'Rekeningrijden zal in zichzelf verzuipen'
'Meten is weten, u kunt het vergeten'
Geschiedenis is (g)een wetenschap
Technisch kan ailes, maar acceptatie is echte probleem
Voyager
fotografeert
zonnestelsel
Paleontologen vinden fossiel met kenmerken mensaap bij Thessaloniki
Giotto na
winterslaap
weer actief
Kernenergie wordt steeds duurder
WOENSDAG 28 FEBRUARI 1990
PAGINA 1
Natuurlijk is het technisch moge
lijk iedere auto te voorzien van een
minuscuul zendertje, waarvan het
signaal op vaste plekken in het we
gennet wordt opgevangen. Moeilij
ker is het dat zendertje ook nog te
voorzien van zoiets als een mag
neetkaart, waarvan bij het passeren
van de tol automatisch een bedrag
wordt afgetrokken en die oplaad
baar is bij pompstation en postkan
toor. Maar technisch mogelijk is (of
wordt) het vast wel. Evenals het fo
tograferen van het kenteken van au
to's die een tol zonder geldige mag
neetkaart passeren en het geauto
matiseerd toezenden van acceptgi
rokaarten aan de houders van deze
kentekens.
Dat is bij het rekeningrijden het
probleem ook niet. Het werkelijke
probleem is de maatschappelijke
acceptatie. Immers: wanneer een
groot deel van autorijdend Neder
land de tolheffing eenvoudig ne
geert, is invoering van het systeem
alleen maar verspilling. Dan wordt
het -net als de gesaboteerde volks
telling in de jaren zeventig- alleen
maar een brok duurbetaalde be
stuurlijke onmacht, gehuld in een
wolk van irritatie.
Droogzwemmen
Het is -zeker als het een Europees
proefproject wordt waarin 'Brussel'
fors bijdraagt- heel verleidelijk om
in de Randstad met dit elektronisch
rekeningrijden te experimenteren.
Het is tenslotte een uniek experi
ment met een technologisch hoog
standje. Met 'droogzwemmen' (zon
der echte tolheffing) kan al in 1992
worden begonnen en ik zie de tech
neuten al verlekkerd kijken. Maar
over de maatschappelijke accepta
tie zegt dit experiment niets.
'Droogzwemmen' met elektro
nisch rekeningrijden is, kortom,
een technisch experiment dat op
houdt waar het werkelijke pro
bleem begint. Natuurlijk zullen er
vele nette Nederlanders zijn die
keurig hun tolkaart opladen en -als
zij dat een keer vergaten- de accept
girokaart ondertekenen en op
sturen. De vraag is echter hoeveel
keurige Nederlanders dat 7?ief zul
len doen. Als de tolheffing de bur
ger veel geld gaat kosten (en dat
gaat het) zal hij heel creatief worden
in het omzeilen en frauderen. Dan is
er een ruime markt voor alternatie
ve signaalgevers en stoorzendertjes.
De techniek is dom en niet onfeil
baar. Het zal dus voorkomen dat er
fouten in de tolafrekening worden
gemaakt en ten onrechte acceptgi
rokaarten worden verstuurd. Het
aantal fouten zal door valse signaal
gevers en andere vormen van elek
tronische fraude toenemen, zelfs als
de techniek wordt geperfection-
neerd. Naar verhouding zal het aan
tal fouten niet groot zijn, maar -met
zoveel miljoen auto's dagelijks op
de weg- getalsmatig wel. Iedere fout
vergroot de irritatie en verkleint de
maatschappelijke acceptatie.
Te meer, omdat de burger die met
de fout wordt geconfronteerd, in dit
lijk en figuurlijk op het spoor tij
dens opgravingen nabij Laetoli in
Tanzania. Tijdens een handbalspel
letje kwam Andrew Hill van de Har-
vard-universiteit te vallen en lag
even oog in oog met versteende
diersporen die onder de losgewoel
de vegetatie te voorschijn waren ge
komen.
Stukje bij beetje haalde men de
bovenlaag weg en stuitte daar tot ie
ders verbazing op de gave, versteen
de afdrukken van menselijke voe
ten. Het spoor, afkomstig van twee
rechtop lopende volwassenen en
een kind, kon over een afstand van
25 meter worden gevolgd.
'Cement'
Deze sporen zijn door een zeldzame
samenloop van omstandigheden tot
op de dag van vandaag bewaard ge
bleven. Het moet toen een droog
seizoen zijn geweest toen een na
bije, en tegenwoordig slapende,
vulkaan, de Sadiman, zijn as over de
omgeving uitstrooide. Het as bevat
te calcium- en natriumcarbonaten
dat, gemengd met water, een soort
cement vormt. Kort na de uitbar
sting begon het te regenen, net vol
doende om het asmengsel nat te ma
ken maar ook weer niet zo sterk dat
alles erdoor zou wegspoelen.
Tijdens dat regentje ploeterden
de drie mensachtigen door het nog
natte 'cement'; het is aan te nemen
dat ze op de vlucht waren voor het
geweld van de vulkaanuitbarsting
en het is ook aannemelijk dat ze er
gedrieën langs liepen inplaats van
elk apart. Zo is het bijna vertederen
de beeld ontstaan van een primitief
gezinnetje dat met zijn sporen onbe
wust een evolutieperiode van meer
dan honderdduizend generaties
wist te overbruggen.
Wie weet hoeveel gezinnetjes of
mensachtige individuën daar nog
langs zijn gelopen toen het 'cement'
al hard was of nog voordat de vul
kaaneruptie optradt.
Voorouder?
De versteende schedeldelen die nu
in Griekenland zijn gevonden zijn
afkomstig van een wezen, Ourano
pithecus, dat bijna zeven miljoen
jaar vóór dat angstige gezinnetje
leefde. In hoeverre Ouranopithecus
systeem volstrekt niet machteloos
staat. Over machteloosheid tegen
over een geautomatiseerd systeem
kan de Nederlandse student met
studiefinanciering meepraten. Het
grote verschil tussen studiefinan
ciering en rekeningrijden is even
wel, dat de overheid niet moet beta
len (en dus alle betaling staakt tot
de computer tevreden is gesteld)
maar innen. Ook de keurigste bur
ger zal in de verleiding komen het
hele systeem verder maar geheel te
negeren als de computer hem fou
tief honderdmaal dezelfde acceptgi
rokaart met bijbehorende aanma
ningen en dwangbevelen toezendt.
Dat helpt: het afdwingen van tolbe-
taling bij massale overtreding van
de spelregels is ondenkbaar.
Spelregels zijn per definitie al
leen te handhaven als zij maat
schappelijk aanvaard worden en de
naleving ervan indien nodig kan
worden afgedwongen. Het een
hangt nauw met het andere samen.
Om alleen de schijn van het met
succes kunnen afdwingen op te
houden, zal het 'technische wonder'
al moeten worden omringd met een
gigantisch leger controleurs, amb
tenaren met opsporingsbevoegd
heid, officieren van Justitie, rech
ters en ombudsmannen. Ook dat le
ger zal uit de opbrengst van de tol
moeten worden betaald.
Dat doet het systeem in zichzelf
verzuipen: tegenover een lagere op
brengst wegens een toenemend ne
geren en frauderen staan dan groei
ende kosten voor controle en bewa
king, uitmondend in steeds hogere
toltarieven, die weer tot massaler
overtreding leiden.
KEES WIESE
mam
i'WÊmÏÏ
PASADENA (AFP/UPI) - De
Amerikaanse ruimtesonde
Voyager, die vorig jaar zomer als
eerste van een door de mens ge
maakt voorwerp de grens van
ons zonnestelsel passeerde,
heeft daar nu van ver daarbuiten
64 foto's van gemaakt.
De beelden, die op de band
zijn opgeslagen, zullen eind
maart naar de aarde worden
overgeseind. Het radiosignaal
dat dit doet heeft vijfeneenhalf
uur nodig om de afstand van
miljarden kilometers naar de
aarde te overbruggen. De beel
den komen in april beschikbaar
voor het publiek.
De aarde zal te zien zijn als een
heldere, witte lichtpunt, net
zoals een ster, de machtige pla
neet Jupiter, qua omvang groter
dan alle andere planeten bij el
kaar, als een nauwelijks zich-
baar schijfje.
Holografie-
museum heropend
MIDDELBURG (ANP) - Burgmees
ter mr. C. Rutten van Middelburg
heeft vorige week het holografie-
museum in zijn gemeente her
opend. Na een sluitingsperiode van
bijna een halfjaar is het enige muse
um op dit gebied in Nederland met
een uitgebreide collectie opnieuw
voor het publiek toegankelijk.
Volgens een woordvoerder van
de stichting 3D Museum voor Holo
grafie en Stereografie Dennis
Gabor in Middelburg is de perma
nente tentoonstelling met vijftig
hologrammen uitgebreid tot 250.
Hieronder vallen vijfentwintig
meerkleurenhologrammen.
helderder
het evolutiever-
de Homo sapiens.
De paleontologen Luis de Bonis en George Koufos van de gorilla behoren. De mens is zich
universiteit van Thessaloniki hebben onlangs bekend ge- daarvan °P zeker 'moment', enkele
maakt een fossiel te hebben gevonden dat mensaap-achtige g^lêS
kenmerken vertoont en dat mogelijk afkomstig zou kunnen gaan lopen, een langer lichaam te
zijn van een verre voorouder van de eerste mensachtigen krijgen en -vooral- door een sterke
(hominiden). Beide onderzoekers stuitten in september vergroting van het hersenvolume.
1989 in de zogeheten 'Regen-vallei', bijna 50 kilometer ten zorkenpaleon'tologen"aïhem
N oord westen van Thessaloniki, op het tien miljoen jaar ou- tallen jaren naar fossielen van vroe.
de, versteende schedelrestant van een aapachtig wezen; ge hominiden om
met name de beenderen van het gelaat zijn redelijk goed be- beeld te krügen
waard gebleven. loop van
Voetafdrukken
Bijna twintig jaar geleden werden wellicht tientallen miljoenen jaren De oudst bekende rechtop lopende
op dezelfde plaats ook al fossiele teruggaan in de geschiedenis? mensachtigen, Australopithecus
restanten van dit wezen gevonden De nauwste verwanten van de afarensis genoemd, leefden 3,75
maar de vondsten bleven toen be- mens zijn de Primaten waartoe de miljoen geleden. De moderne pa-
perkt tot enkele tanden en een stuk- orang-oetan, de chimpansee en de leontoloog kwam ze in 1976 letter-
je onderkaak. De gelukkigen
toen onderzoekers var
teit van Berkeley in Californië (De
Bonis was daar ook al bij) en zij
meenden toen aan de hand
gebit overeenkomsten te zien met
een mensachtige die veel later (drie
tot vier miljoen jaar geleden)
onder andere de Afrikaanse
nes zwierf: de Australopithecus.
door Ben Apeldoorn
De Berkeley-paleontologen noe
den hun vondst Ouranopithecus
daar is in september 1989 dus
veel completer schedelfossiel
gevonden.
Het opmerkelijke is niet alleen de
ouderdom (tien miljoen jaar) maar
ook de vindplaats Griekenland. Vrij
algemeen wordt namelijk aangeno
men dat de wieg van de mensheid in
het midden en oosten van Afrika
(Tanzania, Kenia en Ethiopië) heeft
gestaan omdat daar de meeste fos
sielen van vroege mensachtigen
zijn en worden gevonden.
Op het spoor
Hoe de Homo sapiens (de 'verstan
dige mens') heeft kunnen ontstaan
en langs welke evolutietak(ken) de
ze ontwikkeling plaatshad is nog
volstrekt onbekend. Hadden de
mensapen en de mens één en dezelf
de gemeenschappelijke voorouder
of ontwikkelden beide zich langs
parallel lopende evolutielijnen die
De 3,7 miljoen
jaar oude
sporen van
mensachtigen in
versteende
vulkaanas in de
Afrikaanse
vlakte van
Laetoli.
(foto GPD)
Een reconstructie van de mensachtige Australopithecus Africanus.
(foto GPD)
nu wel of niet dè of een verre voor- hanson, die in 1974 in Ethiopië de
ouder is van de Australopithecinen 3,7 miljoen jaar oude restanten
is nu onderwerp van minutieuze vond van een vrouwelijke hominide
studie. Veel paleontologen hebben en deze 'Lucy' noemde (naar de
zo hun twijfels. 'Persoonlijk houd ik toenmalige tophit van de Beatles:
het op een meer gorilla-achtig type' 'Lucy in the sky with diamonds'),
zegt David Philbeam van de Har- laat zich echter optimistischer uit:
vard-universiteit. 'Wat het ook is, het is een geweldig
Luis de Bonis' collega Donald Jo- belangrijke vondst.'
PARIJS (AP) De ruimtesonde
Giotto van het Europese Ruimtebu
reau (ESA) is na een winterslaap
van vier jaar weer geactiveerd. In
maart 1986 verschafte de Giotto
prachtige beelden van zijn 'ontmoe
ting' met de komeet van Halley.
ESA-wetenschappers hebben
vanuit een NASA-station in Madrid
de Giotto met behulp van een serie
commando's gereactiveerd. Onge
veer tweeëneenhalf uur later had
den de ESA-deskundigen zeker
heid dat de sonde, die zich op een af
stand van maar liefst 100 miljoen ki
lometer van de aarde bevindt, in
derdaad uit zijn winterslaap is ge
wekt. Het is de bedoeling dat de
Giotto, die na de ontmoeting met de
komeet van Halley in een baan om
de zon is gebracht, in juli 1992 zo
dicht mogelijk in de buurt komt van
de komeet van Grigg-Skjellrup, die
een omlooptijd van 5,09 jaar heeft.
Dit is geen walrus met een walkman, het zoogdier is uitgerust met twee zenders die aan de slagtanden ervan zijn
bevestigd. In het kader van een sinds 1972 lopend Russisch/Amerikaanse natuurstudie zijn vorig jaar walrussen
in de Tsjukot Zee tussen de Sovjetunie en Alaska van zenders voorzien.
Omdat walrussen het slot vormen van een voedselketen hopen wetenschappers door het volgen van de beesten
een beeld te krijgen van de conditie van het milieu terplekke.tfoto ANP)
'Twee halen, één betalen'. De
vrije verkoop van 'doe-het-zelf
tests om thuis uit te dokteren of
men al of niet een ziekte onder
de leden heeft, bestempelde
voormalig Tweede-Kamerlid
voor de PvdA, I. Müller-van
Ast, allerminst als een positieve
ontwikkeling. "Naar mijn
smaak leidt het zelf 'doktertje
spelen' tot ongewenste situa
ties".
Müller-van Ast deed deze uitspraak
op het symposium 'Thuis dokteren
met doe-het-zelf tests: zin of onzin'
dat door de Diagnostica Associatie
Nederland in samenwerking met de
Gezondheidsraad in Utrecht werd
georganiseerd. Door de vrije ver
koop van 'thuistests' waarmee door
de consument zelf, zonder tussen
komst van een arts, een diagnose
kan worden gesteld, vreest zij een
toenemende medicalisering binnen
onze samenleving.
door Henk Hellema
Met de vrije verkoop van doe-het-
zelf tests valt het nóg mee. In ons
land is nog slechts een zeer beperkt
aantal van zulke tests vrij bij drogist
en apotheek verkrijgbaar. Het gaat
hierbij om een zwangerschapstest,
een ovulatietest (om het moment
van de eisprong te bepalen) en om
een glucosetest waarmee in urine of
bloed het bloedsuikergehalte kan
worden afgelezen.
Maar zeker in de Verenigde Sta
ten lijkt door de ontwikkelingen op
medisch-technisch gebied een (aan
zienlijk) aantal tests rijp te zijn voor
de markt. De verwachting is dat
binnen niet al te lange tijd in de VS
thuistests voor de bepaling van het
serum-cholesterol, van alcohol, van
geneesmiddelen en van tal van voe
dingsstoffen zullen wórden geïntro
duceerd. naast die voor het aanto
nen van verschillende (bacteriële)
infecties. Ahe zijn gebaseerd op de
toepassing van monoklonale anti
stoffen of op DNA-probes.
In een wat verder verschiet zul
len, zo wordt aangenomen, ook
tests voor het vaststellen van erfelij
ke afwijkingen, voor het aantonen
van aandoeningen als nierziekten
en astma, en voor de vroege opspo
ring van allerlei vormen van kanker
voor de consumentenmarkt worden
ontwikkeld. In de VS is overigens
reeds een 'doe-het-zelf test op de
markt waarmee minieme spoortjes
bloed in de ontlasting kunnen wor
den opgespoord wat een mogelijke
aanwijzing kan zijn voor kanker van
de dikke darm.
Er lijkt wellicht een positieve kant
aan deze ontwikkeling te zitten. Met
het algemeen beschikbaar komen
"Newton hoef je niet te lezen; je
hoeft alleen maar kennis te nemen
van de wetten die hij heeft ontdekt.
Maar wil je weten wat Fernand
Braudel heeft ontdekt, en hij gaat
zo'n beetje als de grootste heden
daagse geschiedkundige door het
leven, dan zul je zijn werk van A tot
Z moeten lezen".
Is geschiedenis een wetenschap?
P.H.H. de Vries, geschiedfilosoof
aan de universiteit in Leiden, geeft
in eerste instantie een negatief ant
woord op de door hemzelf opgewor
pen vraag. Want aan de geschiede
nis kun je niet of nauwelijks formu
les ontlenen als de wet van behoud
van energie of de stelling van pyt-
hagoras. En dat is toch een kenmerk
van wetenschap: het aan de hand
van feitelijke waarnemingen formu
leren van objectieve theoriën, die je
altijd en overal kunt toepasssen en
toetsen.
De medicus die, bijvoorbeeld,
een kankerpatiënt examineert is op
zoek naar een herkenbaar ziekte
beeld, dat op iedereen toepasbaar
is. De natuurkundige die een water
druppel onderzoekt, heeft geen be
langstelling voor die druppel maar
is alleen geinteresseerd in de eigen
van dergelijke tests zou tegemoet
worden gekomen aan de toenemen
de mondigheid van de mensen.
Maar is dat wel zo? Is de gemiddel
de Nederlander in staat zelf via
thuistests een diagnose te stellen?
Diverse sprekers op het symposi
um, onder wie dr. C. Spreeuwen-
berg, hoofdredacteur van het art
senblad Medisch Contact, hadden
daar hun twijfels over. Spreeuwen-
berg: "Ook artsen hebben vaak nog
moeite om een juiste diagnose te
stellen".
Thuisdiagnostica moeten duide
lijke instructies bevatten, ze moe
ten eenvoudig uit te voeren en mak
kelijk af te lezen zijn, de uitslag
schappen - in de veronderstelling
dat die voor elke waterdruppel gel
den.
Geschiedvorsers storten zich op
het verleden, niet om een universele
waarheid te vinden, maar in de
hoop een enigszins juist beeld van
een gebeurtenis of situatie te (kun
nen) schetsen. Daarbij zijn ze in het
nadeel ten opzichte van natuurwe
tenschappers, omdat ze dat verle
den niet kunnen nabootsen. Strikt
genomen beschikken ze zelfs niet
over feiten.
Dus moet de historicus, ook al
hanteert hij wetenschappelijk ver
antwoorde methodes en maakt hij
volop gebruik van andere weten
schappen die hem ter beschikking
staan, een beetje fantaseren. "Toch
kun je een geschiedkundige ner-1
gens zo mee beledigen als door te
zeggen dat hij een aardige histori
sche roman heeft geschreven", zegt
Klein.
Historici pretenderen wel dege
lijk wetenschapper te zijn en dus
waarheden met betrekking tot het
verleden te verkondigen. "Het is
van belang dat vast te stellen, want
die pretentie loont", aldus Klein.
moet slechts voor één uitleg vatbaar
zijn, en zij moeten betrouwbaar zijn.
Op al die punten schort nog wel het
een en ander, zo werd door menig
spreker in Utrecht betoogd.
Vooral de problematiek met be
trekking tot de betrouwbaarheid,
de gevoeligheid (bij hoeveel men
sen is de testuitslag ten onrechte ne
gatief) en de specificiteit (bij hoe
veel mensen is de test vals-positief)
van 'doe-het-zelf tests maakte de
Amsterdamse hoogleraar in de Kli
nische Chemie, prof. dr. H.J. van
der Helm, huiverig de verkoop er
van aan de vrije markt over te laten.
"Meten is weten? U kunt het verge
ten," zo hield hij zijn gehoor voor.
"Er gaan miljarden om in de weten
schap; alles wordt onderzocht. Des
kundigen krijgen steeds meer auto
riteit. Theoretische kennis, overal
inzetbaar, is steeds belangrijker.
Wil je in deze eeuw een beetje bij
blijven, moet je van de wieg tot het
graf blijven leren".
Maar is geschiedenis nu een we
tenschap? Ja luidt het antwoord
van Klein, dat niemand meer zal
verrassen. Want in een cruciaal op
zicht voldoet geschiedenis wel: er is
duidelijk vooruitgang. Geschiede
nis is als de restauratie van een inge
storte wereld. "We leggen nieuwe
fundamenten, we vinden goede ste
nen en gooien de oude, slechte weg.
Je kan met steeds meer zekerheid
zeggen hoe het er uit moet hebben
gezien. Dus ja, geschiedenis is een
wetenschap".
Volgende vraag: is geschiedfilo
soof een vak?
WIM FORTUYN
(P.H.H. Klein gaf de eerste twee le
zingen in de reeks 'voortgang en voor
uitgang in de wetenschap', iedere don
derdag om 20.30 in het centrale voor-
zicr.ingengebouw van de Rijksuniver
siteit Leiden. De serie loopt t/m 17
mei).
Stroom uit nieuwe Nederlandse
kerncentrales zal duurder zijn dan
stroom op basis van kolen of gas.
Dat staat in een studie van de Orga
nisatie voor Economische Samen
werking en Ontwikkeling (OESO)
over de kosten van elektriciteitsop
wekking.
In andere landen verliest kern
energie al steeds meer van het kos
tenvoordeel dat in eerdere studies
was berekend. Toen werd er name
lijk van uitgegaan dat de totale kos
ten van kernenergie lager zouden
zijn dan de brandstofkosten van
gas- of kolencentrales. Als daar dan
nog de kosten van de bouw van de
kolencentrales zelf bij opgeteld
worden, geeft dit een aanzienlijk
voordeel voor kernenergie.
De verwachte kosten voor kern-
stroom zijn echter gestegen en die
voor kolenstroom gedaald. Daar
komt nog bij dat volgens de OESO-
studie de elektriciteitsbedrijven en
de overheden van optimistische
aannamen uitgaan voor kernener
gie.
Een tweede voorbeeld daarvan
vormt het veronderstelde rende
ment op geïnvesteerd vermogen.
De afgelopen jaren is een rende
ment van negen tot zestien procent
gehaald in de meeste OESO-landen.
Toch wordt er bij de berekening van
stroomkosten van uitgegaan dat in
vesteerders in zouden stemmen
met een rendement van slechts vijf
procent.
Berekeningen met een rende
ment van tien procent geven als uit
komst dat kernenergie bijna overal
duurder wordt dan stroom uit ko
len, behalve in België en Frankrijk
omdat daar de bouw van kolence-
trales veel duurder zou zijn dan in
Nederland.
KEES WIESE
