Tocht langs het IJzeren Gordijn
'Dit jaar is beslissend voor de perestrojka'
'Tökés lijdt aan
grootheidswaan'
NABIJ
I REPORTAGE i
MAANDAG 19 FEBRUARI 1990
GEESTELIJK LEVEN
"Er is een ijzeren gordijn
neergelaten over het conti
nent", zei Winston Churchill
in 1946, in een treffende be
schrijving van de keten van
prikkeldraad, uitkijktorens,
muren en gewapende bewa
kers die Europa 43 jaar lang in
tweeën zou delen. Na de om
wenteling in Oost-Europa is
het gordijn weer opgetrokken.
Een reis van noord naar zuid
langs de ideologische breuk
lijn, waar restanten prikkel
draad en beton nog getuigen
van de kille Oost-Westver
houdingen uit het nabije ver
leden.
door
Marcus Aliason/AP
Lutzmannsburg
Johan Pavtits kan zich de dag in de
cember 1948 nog herinneren, toen
het prikkeldraad werd gelegd tus
sen Lutzmannsburg in Oostenrijk
en Zsira in Hongarije. Uit het Hon
gaarse achterland kwamen solda
ten. Ze wisten weinig van de ban
den die de twee dorpen generaties
lang met elkaar verbonden. Ze vroe
gen een boer of ze van hem een tang
konden lenen, om het draad dat een
deel van het IJzeren Gordijn zou
worden in elkaar te draaien.
"De wereld hield hier op. Maar
het was slechts een halve wereld.
De andere helft was daar," zegt Pav
tits, wijzend naar Zsira, 300 meter
naar het oosten. "Nu wordt het prik
keldraad weggehaald en is de we
reld weer heel".
De wereld is weer heel - een re
frein dat steeds weer gehoord zal
worden tijdens de tocht van Trave-
münde in West-Duitsland, waar het
IJzeren Gordijn met wachttorens
en hoge hekken begint, naar Triëst,
waar het eindigt in een roestige,
kniehoge railing.
Het meest levendige beeld van de
Koude Oorlog stond op instorten:
tot zinloze platen onttakelde mu
ren; achteloos weggegooide rollen
prikkeldraad langs de weg in
Tsjechoslowakije; verlaten en met
ketting en hangslot afgesloten
wachttorens.
Platteland, dat ooit stil, verdeeld
en afgelegen was, stond vol met ver
keersopstoppingen van Oostduitse
dagjesmensen op weg naar het wes
ten; tot tranen geroerde dorpsbewo
ners maakten kennis met hun bu
ren; een pont stak voor het eerst
sinds 44 jaar de Elbe over; grens
wachten van Oost en West, die el
kaar al die tijd hadden bespied,
praatten met elkaar alsof ze altijd
Restant van het ijzeren gordijn nabij Bratislava. De bewoners van de flats op de achtergrond konden tot
kort alleen kijken naar Oostenrijk, aan de andere kant van de Donan. (foto epa)
dikke vrienden waren. Het was een
tijd van pure euforie, toen overal
mensen elkaar met open armen be
groetten en politici en militairen
aan weerszijden van het IJzeren
Gordijn toeschouwers werden.
Aan de Oostzee
Het IJzeren Gordijn begint met een
reeks boeien in zee en gaat over in
een rij grenspalen die op het schier
eiland Priwall bij Travemuende aan
wal komt. Hier, luttele weken nadat
Oost-Duitsland zijn grenzen open
de, is voelbaar wat het IJzeren Gor
dijn ooit was: vrijheid tot aan de
grenspalen, met wandelaars die de
december-wind trotseren; daarach
ter prikkeldraad en wachttorens die
onverbiddelijk uit de mist opdoe
men. Dan, tien kilometer naar het
zuiden, het eerste teken van de ver
anderingen: de grenspost Schlutup,
waar het gonst van Trabants, de
Oostduitse auto's met pruttelende
tweetaktmotoren die het meest di
recte symbool van de nieuwe vrijhe
den zijn geworden. In het 1.400 kilo
meter lange scherm van muren,
hekken en uitkijktorens langs de
Duits-Duitse grens komen steeds
meer gaten.
Hitzacker
50 kilometer ten zuiden van
Luebeck: De scheepstoeter loeit, de
laatste passagiers reppen zich aan
boord. Dan vertrekt de pont voor de
zes minuten durende oversteek van
de Elbe. Schipper Michael Brese
(31) maakt de eerste overtocht sinds
april 1945, toen de pont van zijn
grootvader door Amerikaanse artil
lerie tot zinken werd gebracht.
Zodra hij hoorde dat de grens
open ging, stuurde Brese folders
naar het Oostduitse dorp aan de
overkant: "Sta op 18 november bij
het hek; wij komen u halen".
Honderden Oostduitsers staan
klaar. "Open de poort" roepen ze.
Na enig aarzelen doen de Oostduit
se grenswachten wat van hen ver
langd wordt. Er komen zoveel men
sen aan boord, dat de kiel van de
pont over de bodem sleept.
Philippsthal
Amerikaanse soldaten lopen wacht,
terwijl bulldozers een nieuwe
grensovergang maken. Twee Ame
rikanen lopen er op af, op zoek naar
een stukjes IJzeren Gordijn als sou
venir. De Oostduitsers zijn niet toe
schietelijk en de twee Amerikanen
keren met lege handen terug.
Een Amerikaanse patrouille slen
tert naar de 650 jaar oude brug, die
Philippsthal met Vacha verbindt.
De soldaten staren naar de drom
men mensen die langs een grauwe
wachttoren over de brug komen. De
inwoners van Philippsthal slaan
geen acht op hen, maar Oostduit
sers, die "de vijand" nog nooit van
nabij gezien hebben, lijken gefasci
neerd.
's Ochtends om kwart over tien gaat
een poort in de oude grensafzetting
open en worden de inwoners her
enigd met de buren in het aangren
zende Lindenau. Honderden gaan
achter de fanfare de grens over. Een
Oostduitse grenswacht staat klaar
om paspoorten af te stempelen,
maar wordt opzij geschoven. "Laat
maar", zegt zijn commandant. "Dit
is hopeloos".
De twee dorpen zien er opmerke
lijk eender uit: vakwerkhuizen,
smalle straten, boederijlucht. Maar
35 jaar lang zagen de bewoners nau
welijks iets van elkaar, behalve de
wederzijdse kerktorens, ongeveer
een kilometer van elkaar verwij
derd.
Lindenau
Herbert Angermueller, 65 jaar, ziet
voor het eerst sinds 1944 zijn ge
boortegrond terug. Telkens wan
neer hij begint iets te zeggen, onder
breekt hij zichzelf met een zucht of
een kreet: de oude smidse, zijn oude
slaapkamerraam, de fontein met
het murmelende water dat hem als
jongen in slaap deed vallen. En
daar, in een deuropening - is dat...?
Hij barst in tranen uit en valt in de
armen van Augusta Beyer, zijn
vroegere buurvrouw, die nu 83 is.
Bratislava
De 500.000 inwoners tellende stad
ligt pai aan het IJzeren Gordijn en
ziet er uit alsof zij zojuist bevrijd is.
Posters en spotprenten hangen aan
bijna iedere muur of winkelruit.
Een gebouw met hamer en sikkel is
getooid met 25 protest-spandoeken.
"WIJ ZIJN MET JULLIE" staat ge
kalkt op de leuning van een onvol
tooide brug.
Schoolmeisjes schrijven leuzen
over in hun agenda en giechelen om
een spotprent van de afgezette par
tijleider Milos Jakes. In een cultu
reel centrum luisteren mensen naar
een troep Slowaakse volksmuzi
kanten, terwijl kinderen tekenfilms
kijken op de televisie en knabbelen
aan een gepofte maiskolf van een
vrolijke straatventer. Voor het eerst
in 20 jaar staat er echt
kranten en staan mensen
de rij.
Tot voor kort konden
de flatgebouwen in Bratislava
alleen kijken naar Oostenrijk, aan
de andere kant van de Donau. We-
vas maar een uur rijden, maar
om er heen te mogen reizen was per
missie nodig. Nu kunnen ze gewoon
in de auto stappen en wegrijden.
Hegyeshalom
Aan de Hongaarse grens worden rij
en auto's door bewakers wegge
wuifd en de belastingvrije winkel
doet goede zaken. Vroeger vergde
het passeren van deze grens uren,
omdat auto's moesten worden ge
controleerd op contrabande, zoals
bijbels, westerse tijdschriften of
verstekelingen.
Langs de weg staan borden, waar
op kamers te huur worden aangebo
den, kerkdiensten worden aange
kondigd of openingstijden van win
kels vermeld staan. Aan een boom
is een beeltenis van Christus gespij
kerd en er is weinig meer dat doet
vermoeden dat dit ooit een van de
strengste communistische landen
van Europa was.
Triëst
Volgens de beschrijving van Winst
on Churchill vormde deze Italiaan
se haven aan de Adriatische zee het
zuidelijke einde van het Ijzeren
Gordijn. Triest werd een brand
haard in de Koude Oorlog, toen Joe
goslavië het na de Tweede Wereld
oorlog opeiste. Maar het geschil
werd in 1954 geregeld, Joegoslavië
trad uit het Sovjet-blok en de grens
in Triest is nauwelijks afgezet met
hekken. Duizenden Joegoslaven
reizen naar Triest om er te werken
of winkelen en talrijke inwoners
van Triest bezitten een zomerhuis
op het Joegoslavische schiereiland
Istrie.
De Europese breuklijn eindigt bij
Muggia, de Venetiaanse wijk van
Triëst. Een Italiaanse douanebe
ambte verwondert zich over de vele
bezoekers, die komen kijken naar
het uiteinde van het IJzeren Gor
dijn. "IJzeren Gordijn? Er is hier
geen IJzeren Gordijn".
Gorbatsjov en de stap-voor-stap benadering
MOSKOU onrust in Tad
zjikistan, Azerbeidzjan, Ar
menië, de Baltische repu
blieken. Nieuwe politieke,
vaak nationalistische, partij
en duiken op in de Oekraïne,
in de republiek Rusland. De
communistische partij een
vat vol tegenstellingen, de
bevolking steeds moedelo
zer, de winkels steeds leger.
Partijleider en president Mi
chael Gorbatsjov laat echter
weten dat het hem voor de
wind gaat. En dat hij, alle po
litieke hervormingen ten
spijt, niet van plan is zijn
dubbelfunctie op te geven.
door
Hans Geleijnse
Hij schenkt ons een half uur om de
balans op te maken twee weken na
het geruchtmakende plenum van
het centraal comité van de commu
nistische partij. Sjisjlin is stafmede
werker op de afdeling internationa
le politiek van het centraal comité.
Hij reist vrijwel altijd met Gor
batsjov mee, ziet en spreekt de grote
leider volgens eigen zeggen gemid
deld een keer per week.
Dat plenum, zegt Sjisjlin, was een
groot succes voor Gorbatsjov.
Diens platform voor een 'menselijk
en democratisch socialisme', dat
onder meer voorstelt de leidende
rol van de partij uit de grondwet te
schrappen, werd met een stem te
gen (van de radicale hervormer Bo
ris Jeltsin) aangenomen. Ook de
conservatieve houwdegens in de
partij steunden het dus. Sjisjlin:
"Veel van hen zoeken hun toekomst
in het verleden. Dat is niet goed
voor je eigen toekomst. De conser
vatieven hebben zich met hun stem
gedrag nu aan de kant van Gor
batsjov geschaard".
De overwinning van Gorbatsjov,
diens sterke positie nu, schrijft
Sjisjlin toe aan het compromis dat
de partijleider wist te bevechten.
Radicalen als Jeltsin en de histori
cus Afanasjev wilden veel verder
gaan, in een Oosteuropees tempo
richting parlementaire democratie
hollen. Ook Sjisjlin zegt dat de her
vormingen sneller moeten, zicht
baar moeten worden voor de gewo
ne bevolking omdat perestrojka an
ders niet overleeft. "Maar het kan
niet met de grote sprongen die men
sen als Jeltsin willen. Het moet ge
stadig, stap voor stap. Dat is de be
nadering van Gorbatsjov".
Democratisering
In die strategie past, dat de discus
sies over een meerpartijensysteem
en gelijke rechten voor verschillen
de vormen van eigendom (waarvoor
een wetsontwerp in behandeling is
bij het parlement, de opperste sov
jet) gepaard gaan met democratise
ring van de partij zelf. Sjisjlin ziet
dat, ondanks conservatieve tegen
stand, onontkoombaar gebeuren.
"Het besluit is genomen om het
28ste partijcongres te vervroegen
naar juni dit jaar. Daar zullen de be
langrijke besluiten vallen. De eerste
stap is gezet met het voorstel om de
afgevaardigden direct te laten kie
zen door de leden. Formeel moet die
nieuwe kiesprocedure nog worden
goedgekeurd door de komende ver
gadering van het centraal comité.
Dat zal zeker gebeuren. Het con
gres, het hoogste orgaan van onze
partij, zal daardoor radicaal van sa
menstelling zijn", verzekert hij.
Toch lijkt de conservatieve weer
stand sterk. Het bleek tijdens het
laatste plenum niet mogelijk hen uit
de partijtop weg te werken. Jegor
Ligatsjov, het conservatieve uit
hangbord, blijft andere dingen roe
pen, over de Duitse hereniging, pri-
ve-bezit, dan eerste man Gor
batsjov. Sjisjlin: "Ik zei u al, het par
tijcongres is vervroegd, daar wor
den besluiten genomen (doelend op
vervanging van het politbureau
door een partijpresidium, red). Nu
al een wijziging in de top van de par
tij was niet nodig".
Over Ligatsjov: "Hij zegt geen
conservatief te zijn, maar is natuur
lijk ook geen liberaal. Maar ik moet
zeggen, hij is rechtstreeks en op
recht. En wat zijn andere standpun
ten betreft: zeker, er is verschil van
mening met Gorbatsjov. Over de
Duitse eenwording bijvoorbeeld.
Ligatsjov is, hoe zal ik het zeggen,
andert met de dag. Maar handha
ving van het oude machtsmonopo
lie zou rechtstreeks naar een cata
strofe hebben geleid. De partij kan
Ommezwaai
Sjisjlin geeft ook nog een andere re
den waarom mensen als Ligatsjov,
die door de progressieve media als
"obstakels voor de Perestrojka"
worden gebrandmerkt, nog op hun
stoelen zitten. "Zonder Ligatsjov en
de zijnen zou de partij in de greep
van de radicalen komen. Feitelijk
benadelen zij de Perestrojka veel
meer. Hun gedrag en radicale leu
zen kunnen makkelijk tot destabili
satie leiden".
Er moet immers hoe dan ook een
reusachtige nommezwaai worden
gemaakt. Het leninistische eenpar-
tijsysteem zal worden afgeschaft.
Sjisjlin: "Feitelijk bestaat het al niet
meer. In veel republieken zijn al
nieuwe politieke partijen".
"Natuurlijk, het moet allemaal
nog geformaliseerd worden. Maar
ik verzeker u, wij zullen hier bin
nenkort tientallen politieke partijen
hebben, sociaal-democratische, li
berale, christen-democratische. Ik
hoop echter, dat de communisti
sche in vrije concurrentie haar lei
dende positie kan behouden. Voor
spellen kan ik niets, de situatie ver-
En Gorbatsjov. Sjisjlin: "Zonder
hem kan het ook, maar op dit mo
ment, in deze cruciale fase van de
Perestrojka, is hij onmisbaar. Geen
misverstanden: Gorbatsjov zal par
tijleider en president blijven, ook na
het congres. Ik weet dat dit in ande
re socialistische landen nu niet
meer zo is, maar elk land heeft zijn
eigen specifieke kenmerken. In on
ze verhoudingen is het gewoon no
dig om deze functies in een persoon
te combineren. Wij hebben onze ei
gen spelregels".
Sterk
Tenzij hij de druk niet meer aankan.
Niet onvoorstelbaar, gelet op de na
tionale en internationale problemen
waarmee hij wordt geconfronteerd.
Sjisjlin: "Laat ik u dit zeggen: Gor
batsjov is gezond, hij is sterk. En hij
heeft absoluut niet de neiging om in
paniek te raken. Dat gebeurt nooit.
Dit jaar is beslissend voor de Pe
restrojka, het zal antwoord geven
op vele vrajgen. Gorbatsjov staat
sterk, voelt zich goed en ziet een uit
weg".
Verdwenen Papp zit in Frankrijk
LEIDEN Dominee Laszló Tökés, ongewild de held van de
Roemeense revolutie, is niets anders dan een 'grootheidswaan-
zinnige'. Althans, dat meent de gevluchte ex-bisschop van de
Hongaarstalige gereformeerde kerk in Roemenië, Laszló Papp
(74). Ook heeft hij geen goed woord over voor de opstand, die
volgens hem onterecht was.
Papp, die na de revolutie spoor
loos verdween, doet deze uitspra
ken in een interview met het
Franse protestantse weekblad
'Le Christianisme au XXe Siecle'.
Terwijl anderen op vergelijkbare
posten schuld hebben beleden,
beklaagt de 'vriend van Ceauses-
cu' zich in een verklaring over
zijn reputatie als collaborateur,
die hij mede te danken zegt te
hebben aan "mijn vele gerefor
meerde, maar niet christelijke
broeders".
De ex-bisschop blijkt een veilig
heenkomen te hebben gezocht bij
zijn zoon Stéfan, die predikant is
in het Franse l'Eral en Moselle.
Op 1 januari legde Papp zijn bis
schopsambt na 22 jaar neer, nadat
"mijn leven bedreigd werd", bij
de bestorming van zijn woning
door woedende gelovigen.
Volgens Papp was de menigte
"verblind" door lieden, die onder
het mom van 'christelijke vrij
heid' er een "een onbezonnen
vrijdenkendheid" op nahielden
en hem "onverdiend" voor 'des
poot' uitmaakten. Papp gebruikt
tegen degenen die hem afschilde
ren als een 'machtsknecht', de
woorden van Jezus aan het kruis:
'Vader, vergeef het hun, want zij
weten niet wat zij doen'.
Vrijheid
De ex-bisschop blijft erbij dat hij
al die jaren tijdens het bewind
Ceausescu de juiste koers heeft
gevaren en als een goede herder
over zijn kudde heeft gewaakt en
wel "onder buitengewone om
standigheden". Hij beroept zich
tevens op Calvijn, die volgens
hem op grond van hoofdstuk 13
van het bijbelboek Romeinen
leert, dat de overheid gehoor
zaamd dient te worden, zolang
Gods orde niet wordt bedreigd.
Papp: "Als de overheid kerk
diensten verbiedt, dan kan men
niet anders doen dan de staat on
gehoorzaam zijn. Maar aangezien
het regime ons volledige vrijheid
gaf om samen te komen, viel er
niets te zeggen". Volgens hem
kon Ceausescu ook niets anders
doen dan de sterke religieuze ge
voelens van de bevolking respec
teren. De kerken in Roemenië
verkeren, in vergelijk met andere
Oosteuropese landen, dan ook in
de beste staat, aldus Papp.
Iemand die onder zulke om
standigheden de burgerlijke èn
de kerkelijke overheden niet res
pecteert, toont geen christelijke
levenshouding, zo is zijn overtui
ging. Papp doelt daarmee op Tö
kés, die volgens hem altijd al een
dwarsligger is geweest, die zich
boven anderen en de wetten wil-
Pensioen
Na een intervie
hucht in het uiterste noordwes
ten. Tökés weigerde, omdat
Papp's optreden volgens hem in
strijd was met de kerkorde. Vol
gens Papp was dat helemaal niet
het geval, maar "Tökés houdt niet
van gehoorzamen".
Tökés hield zich volgens Papp
te veel bezig met politiek en
werkte zich met zijn uitspraken
onnodig in de nesten. "Het is heel
goed dat een dominee zijn zaakjes
weet, maar het is voor een predi
kant niet wenselijk dat hij een di
recte rol in deze problemen
speelt".
Papp besloot tot overplaatsing
naar "een vredige gemeente", om
de rust in de gemeente van Ti-
misoara te herstellen. Daarbij
heeft hij, naar eigen zeggen, per
uitzondering een beroep gedaan
op de autoriteiten. Het optreden
van de geheime politie tegen Tö
kés leidde echter tot de demon
straties die het begin vormden
van de revolutie en dus ook de val
van Papp.
Papp is stellig van plan om te
rug te keren naar Roemenië om
daar zijn bezittingen te claimen,
evenals zijn pensioensrechten.
Hij is dan wel "vrijwillig" als bis
schop afgetreden, maar zijn ambt
als predikant wil hij blijven ver
vullen.
nierview op ae nongaar- Bij velen leeft sterk het vermoe.
sie, waarin Tokes de Roe- den dat Papp officieel te boek
J?^rTstond a^s aSent van óe Securitate.
Al zijn vijf kinderen wonen al ja
ren buiten Roemenië, wat alge
meen gezien wordt als een blijk
van waardering van het regime
voor zijn loyaliteit.
Verrader
Dominee J. Cziria, gereformeerd
predikant in Rijnsburg, heeft veel
goede contacten in Roemenie en
bezocht kort geleden het land.
Volgens hem is er niets te veel ge
zegd wanneer Papp een "grote
het aller- verrader" wordt genoemd. De ex-
bisschop ging in de afbraak van
zijn kerk zelfs verder dan het regi-
bepaalde. Zo verbood Papp
'Kijk uit voor
ogenschijnlijk
goede ideeën'
LEIDEN - Het
grootste belang om als rk gelovi
gen het geloof goed te kennen
te luisteren naar de officiële v
kondiging van de kerk. Daarbij is volgens Cziria de middagdi
het zaak om goed uit te kijken sten, terwijl andere kerkgenoot-
schijnbaar goede ideeën, schappen die wel konden hou
den.
want juist die zijn ontzettend
leidend.
Dit benadrukte mgr. H. J. A.
Bomers, bisschop van Haarlem,
tijdens een lezing voor de R.K.
Jongerengroep Leiden ov
rismatische vernieuwing'.
vraagd konden wat hem betrof nemlijk,
"verkeerde oecumenische vierin
gen" diensten waarbij de eu
charistie en het avondmaal zijn
gecombineerd gerekend
Dr. H. G. van de Graaf (Rotter
dam), vice-voorzitter van de syno
de van de Hervormde Kerk, be
zocht ook onlangs Roemenië en
'cha- noemt het verhaal van Papp zeer
gevaarlijk. "Het klinkt heel aan-
Papp is voor de
kerk net zo'n dictator geweest, als
Ceausescu voor het land".
"Papp denkt nog helemaal in
het oude systeem. Zo noemt hij
den bij die categorie schijnbaar het interview van Tökés i
goede ideeën.
Naar aanleiding
de
lijke tafelvieringen heeft verbo- dat hij een slecht geweten heeft",
den, schreef Bomers vorige Van de Graaf noemt een paar
maand in zijn bisdomblad dat pa- dingen van Papp op, die hem zo
rochies die de toegestane oecu- in het hoofd schieten: onder zijn
menische grenzen overschrijden, leiding is de synode nooit bijéén
uiteindelijk rekening moeten gekomen, hij stuurde veel domi-
houden met maatregelen op
grond het van het kerkelijk wet
boek.
Bomers heeft inmiddels de pa
rochies in zijn bisdom,,die heb
ben meegewerkt aan combi-vie
ringen, benaderd voor een ge
sprek. "Tegen goede oecumene,
zoals gezamenlijk lezen en bid
den, is geen enkel bezwaar, maar
er zijn te wezenlijke verschillen
tussen de eucharistie en het
avondmaal", aldus de bisschop.
Tijdens zijn spreekbeurt bena
drukte Bomers dat het in het oe
cumenische gesprek naast een
heid evenzeer om Christus bedoe
lingen dient te gaan, die de RK
nees die hem niet welgezind
ren naar kleine dorpjes en was
een enthousiast helper van Ceau
sescu. "De kerken moesten bij
voorbeeld hun archieven inleve
ren. Daartoe gaf Papp een veror
dening, nog voor het bevel van
Ceausescu was gekomen".
"Heel vervelende onzin" noemt
Van de Graaf in dit verband de
verwijten richting de Hervormde
Kerk, dat zij zich te kritiekloos
heeft opgesteld. Ook de kritiek
dat hij persoonlijk een tegenstan
der zou zijn van Tökés wijst hij
volledig van de hand. "Mijn
vrouw en ik zijn in 1968 echt niet
voor ons plezier in Roemenié
Kerk naspreekt. Hij ontkende dat gaan studeren. Wij wilden meele
de praktijk inhield dat i
dereen moet terugkeren naar de
RK Kerk. "Wij moeten proberen
in het geloofsgesprek elkaar te
overtuigen".
niet betweterig op
stellen. Je kunt waarachtig niet
zeggen dat er niets gedaan is. Ga
anders maar bij de
Roemenié informeren".
Gorbatsjov: nooit in paniek.
(foto AP)
