Niemand beschermde hem'
Dat moedertje heeft klauwen'
'Je moet oppassen datje geen
roddels gaat verwerken'
Verstikte thematiek
WOENSDAG 7 FEBRUARI 1990
PAGINA 23
Lakenhal-conservatrice over kritiek op jaren'60-expositie:
LEIDEN Doris Wintgens,
conservatrice van De Laken
hal en samensteller van de
tentoonstelling 'Kunst, actie
en cultuur in de jaren zestig in
Leiden', is ontstemd over de
kritiek op de tentoonstelling
die Leidenaar Ben Walen
kamp onlangs in deze kolom
men ventileerde. Walenkamp,
een van de sleutelfiguren in
het Leidse kunstleven van de
jaren zestig, typeerde de ex
positie in De Lakenhal als 'een
gemiste kans'. Hierbij een
weerwoord van Wintgens.
door
Cees van Hoore
Leidenaar Ben Walenkamp komt in
de Lakenhaltentoonstelling 'Kunst,
actie en cultuur in Leiden in de ja
ren zestig' als een van de belangrijk
ste figuren uit die periode. In deze
krant uitte hij vorige week scherpe
kritiek op de expositie. Hij vond dat
er door de samenstellers te weinig
onderzoek was verricht en dat ze te
veel waren afgegaan op het geschre
ven woord. Naast krantenartikelen
uit die tijd, had hij interviews willen
zien met mensen als Van Wessem
en Wurfbain, die in de jaren zestig
als directeur de scepter zwaaiden in
De Lakenhal. Bovendien bleef naar
zijn mening de rol van een belang
rijk kunstenaar als Jacques Turk
wel erg onderbelicht. Al met al had
hij sterk de indruk dat de samen
stellers van deze tentoonstelling
geen 'insiders' zijn geweest in het
Leidse kunstleven van de jaren zes
tig.
Conservatrice Doris Wintgens, de
belangrijkste samensteller van de
jaren zestig-tentoonstelling, vindt
deze kritiek van Walenkamp niet te
recht. "Walenkamp heeft het er bij
voorbeeld over dat we geen aan
dacht hebben besteed aan zo'n
Leids café als 'Taberna'. Maar dat
heeft alles te maken met ons uit
gangspunt: wij hebben het gehele
decennium van de jaren zestig wil
len bestrijken, het ging ons om 'de
grote lijn' en daarin past die hele ge
detailleerde aandacht voor zoiets
niet".
"En dan verwijt hij ons ook dat
we te veel zijn af gegaan op het ge
schreven woord. Hij had interviews
met mensen uit die tijd willen zien.
Daar hebben wij nu juist niét voor
gekozen. Je moet oppassen dat je
geen roddels en achterklap in zo'n
tentoonstelling gaat verwerken. Dat
je de meningen gaat weergeven van
mensen die er te nauw bij betrok
ken zijn geweest. Kritiek wordt dan
meestal gegeven door personen die
ruzie hebben gehad of die een per
soonlijke afkeer hadden van het be
leid in die tijd. Wij hebben een ob
jectieve inventarisatie willen ma
ken. Ik zie dan ook' niet in waarom
je een man als Van Wessem aan het
woord had moeten laten. Het ging
ons om een objectieve kijk op de
zaak, om dingen die iedereen kan
nakijken. Daar moet je geen perso
nen meer bij betrekken. De geur en
de kleur van zo'n periode kun je
toch niet meer terughalen. Maar
misschien had Walenkamp wel een
hasjgeur willen ruiken in de Laken
hal".
"Wij zouden ook geen 'insiders' zijn
geweest. Wat mij betreft, klopt dat.
Ik kom uit het diepe zuiden. Maar
dat vind ik nu juist géén probleem.
Zo kun je die periode objectief over
zien. Je moet er niet te dicht bij
staan. Wij hebben een en ander sec
gepresenteerd. En dan moeten de
bezoekers zelf maar hun gevolg
trekkingen maken. Ons is het niet
gegaan om dat 'weet-je-nog-van-
toen?'-karakter, om een nostalgi
sche terugblik. We zijn wel betrok
ken bij die jaren zestig maar op een
objectieve manier. Overigens is het
natuurlijk onzin dat je als niet-insi-
der zo'n tentoonstelling niet goed
zou kunnen maken. Om een exposi
tie te kunnen maken over de Mid
deleeuwen, hoef je die Middeleeu
wen toch zelf niet te hebben meege
maakt".
"Het meest onheuse aan de kri
tiek van Walenkamp vind ik nog dat
hij ons een en ander persoonlijk had
kunnen zeggen. Hij zegt wel dat we
Doris Wintgens, conservatrice De Lakenhal.
hem er niet bij hebben betrokken,
maar dat is niet waar. En dan die op
merking dat we maar zo weinig heb
ben van een kunstenaar als Jacques
Turk. We hebben echt alles in het
werk gesteld om werk van Turk op
het spoor te komen, maar er was ge
woon niet meer. Er zijn ook geen fo
to's of zo van aangetroffen in de
krantenarchieven. En zelf wilde
Turk er niet meer over praten. Hij
beschouwt het als een afgesloten
periode. Buitenstaanders kunnen
dan wel gemakkelijk opmerken dat
wij niet genoeg onderzoek hebben
verricht, maar ook een diepgaande
speurtocht houdt 'n keer op".
"En nog een klein puntje: ik heb
ook nooit beweerd dat Wurfbain
'hart' zou hebben gehad voor mo
derne kunst. Zeker niet. Maar wel is
duidelijk dat hij voorzichtig met
moderne kunst is begonnen. En
daarbij moet je bedenken dat het
aankoopbudget van de Lakenhal
erg laag was".
'Zaak Kenny' van Van Houweninge
'De zaak Kenny' van Chiem van Houwenin
ge. Regie: Ton Lutz. Mei: Henriëtte Tol, Dirk
Zeelenberg, Jules Hamel, Ben Hulsman,
Bea Meulman, Ad Fernhout, Arthur Boni en
Erik Koningsberger. Gezien op 6 februari in
de Leidse schouwburg.
LEIDEN - Genetische manipula
tie: dat is het thema. Chiem van
Houweninge heeft dit ingewik
kelde vraagstuk in de vorm van
een toneelstuk willen behande
len. Daarvoor heeft hij een ver
haalstructuur nodig, wat meestal
onvermijdelijk tot een zekere ma
te van versimpeling van de pro
blematiek leidt. Het geheel wordt
dan ook gereduceerd tot de vraag:
is Kenny een mens of een dier?
Deze Kenny is namelijk het 'pro-
dukt' van genetische manipula
tie: hij is (met een chimpansee als
draagmoeder) geboren door be
vruchting van de eicel van een
mens met het zaad van het chim
pansee.
De vraagstelling 'mens' of 'aap'
staat centraal in een rechtszitting.
Vaak is een proces een bij uitstek
geschikt middel om op toneel in
drama-vorm argumenten pro en
contra naar voren te brengen. Tot
zover is er niets mis. Een ant
woord op de vraag 'mens' of'aap'
(met alle gevolgen vandien voor
Kenny zelf) mag natuurlijk nie
mand verwachten. Wél een con
flictsituatie waarin de morele im
plicaties van dit en ander soortig
wetenschappelijk onderzoek ter
discussie worden gesteld. Op dit
punt echter heeft Van Houwenin
ge jammerlijk gefaald, het ver
haal heeft de thematiek verstikt.
Tot fweemaal toe komt het in
de rechtzaal tot een uitbarsting
die aan de ernst van de zaak al
leen maar afbreuk doet. Nadat
Kenny de eerste keer zijn zelfbe
heersing heeft verloren, proberen
de advocaten dit indicent in hun
argumentatie te betrekken. De
één meent er juist zijn dierlijke af
stamming in te herkennen, ter
wijl de ander Kenny met een kan
jer van een cliché tracht te verde
digen: 'U ziet, Edelachtbare, niets
menselijks is hem vreemd'. Op
zo'n moment is 'De Zaak Kenny'
slechts een lullig verhaaltje ge
worden dat niets meer met de be-
hartenswaardige thematiek van
doen heeft. Bovendien is het een
beschamend soort 'humor' om
Kenny in een officiële verklaring
voor de rechtbank te laten zeg
gen: 'Ik sta hier voor aap'.
Na de tweede uitbarsting in de
rechtszaal lijkt het toneelstuk af
gelopen. Maar neen hoor, er is
nog een mini-scène aan vastge
plakt. Het op de vlucht geslagen
slachtoffer Kenny moet dan in
één zin nog even zijn zelfmoord
rechtvaardigen. Zoiets zou een
auteur een acteur gewoon niet
mogen aandoen. Afgezien daar
van is het een raadsel, dat een
grootheid als Ton Lutz bij zijn re
gie zoiets niet radicaal heeft ge
schrapt.
Wel is bewonderenswaardig
dat een jong acteur als Dirk Zee
lenberg (volgend seizoen staat hij
naast Mary Dresselhuys!) in zo'n
onmogelijke situatie nog op de
been blijft. Die bewondering
geldt trouwens ook voor de mees
te andere spelers die er alles aan
doen om deze mislukte theater-
produktie toch nog zo aanvaard
baar mogelijk over het voetlicht
te krijgen.
WIJNAND ZEILSTRA
Milieiimiiseiim
heeft recht
van bestaan
NOORDOOSTPOLDER (ANP) -
Een nieuw milieumuseum in de
Noordoostpolder heeft bestaans
recht en kan minimaal 250.000 be
zoekers per jaar trekken. Dit blijkt
uit het haalbaarheidsonderzoek dat
in opdracht van de gemeente
Noordoostpolder is uitgevoerd.
Met de bouw van het museum,
dat de naam Milion krijgt, is onge
veer 45 miljoen gulden gemoeid.
Voor dit bedrag zijn volgens het on
derzoek voldoende sponsors en
subsidieverstrekkers aanwezig. Het
bezoekerspotentieel zou een slui
tende exploitatie van het museum
mogelijk maken, dat waarschijnlijk
in 1992 zijn deuren opent. Een parti
culiere instelling gaat het museum
beheren.
Ondanks dat bij de opzet van het
museum gebruik wordt gemaakt
van technieken die de grote Ameri
kaanse themaparken toepassen bij
hun levensechte animaties, is het
niet de bedoeling dat Milion een
pretpark wordt. Educatie staat
voorop bij het toekomstige muse
um dat door de gemeente Noord
oostpolder wordt ^beschreven als
'technisch gezien het modernste
museum van Europa'.
Het toeristisch-recreatieve pro
ject Schokkerland, dat 45 miljoen
gulden kost, moet in de toekomst
het draagvlak van het Milion gaan
versterken. Vakantiebungalows,
een boulevard met winkels en ap
partementen en een golfbaan die tot
de grootste van Europa zal behoren,
vormen de peilers voor een aantrek
kelijk gebied dat ook zijn weerslag
heeft op het Milion. Bij de ontwik
keling van zowel het Milion als
Schokkerland staat het behoud van
de indentiteit en de ;apdschappelij-
ke waarden van het voormalige Zui-
derzee-Schokland voorop.
De Oegstgeester psycho
therapeut F. Hiddema
schreef naast zijn werk
enkele essays waarin
Nederlandse romans door
een psycho-analytische
bril worden bekeken. Zijn
laatste essay gaat over
Kafka's boek 'Brief an den
Vater'. Hiddema komt
daarin tot de conclusie dat
dit geschrift vol verwijten
aan het adres van Kafka's
vader eigenlijk voor
Kafka's moeder was
bedoeld. Een korte
samenvatting van
Hiddema's essay vindt u op
deze pagina. In dit
interview geeft hij
commentaar op zijn
bevindingen.
door
Cees van Hoore
LEIDEN/OEGSTGEEST - Hidde-
ma is een aimabel mens. Niet ie
mand die met de vuist op tafel zijn
gelijk probeert te halen. Enkele ja
ren geleden schreef hij het essay
'Maarten in de ban van Oedipus' een
verhandeling over het werk van
schrijver Maarten 't Hart. 't Hart wil
de Hiddema's psycho-analytische
beschouwingen echter pas lezen,
nadat hij zijn nieuwe roman af had.
'Maar het klopte wel, wat u schreef,
zei de schrijver achteraf.
Het zijn aardige woorden, woor-
Psychotherapeut F. Hiddema: "Kafka's moeder versterkte het zelfbeeld den die veel schrijvers Maarten 't
•an haar zoon niet. Nooit zei ze tegen hem: kom eens hier, je bent een flinke Hart niet zouden nazeggen. Het is
jongen (foto wim Dijkman» bekend dat de meeste auteurs een
Kafka's 'Brief an den Vater' eigenlijk voor mama bedoeld
psychotherapeut
Hiddema schreef
essay over
Franz Kafka
broertje dood hebben aan 'die ziel
knijpers' die zich met hun werk be
moeien. Hiddema: "Ik weet wel dat
er veel literatoren zijn die het ver
foeilijk vinden dat ik de psycho
analyse loslaat op een literair werk.
Volgens hen mag je romanfiguren
nooit vereenzelvigen met de schrij
ver. Ik ben het daarmee niet eens.
Altijd is er wat van het bewuste of
onderbewuste leven van de schrij
ver terug te vinden in die figuren.
Ook wanneer iets totaal verzonnen
lijkt, hebben we te maken met een
keuze van de auteur, een groten
deels vaak onbewuste keuze, maar
toch een keuze. Wat hij verzint of uit
de werkelijkheid gebruikt, hoort bij
hem".
Hoe reageerde de literatuurwe
tenschap?
"Laten we één ding voorop stel
len: de literatuurwetenschap is
evenals de psycho-analyse geen
echte wetenschap. Je kunt bijvoor
beeld de schoonheid van een werk
nooit objectief meten. Maar afge
zien daarvan, ik gok ook niet zo
hoog. Ik schrijf zo'n boekje vanuit
mijn persoonlijke interesse en daar
mee is de kous af. Ik heb het wel aan
collega's en kennissen laten lezen
en die zeiden: ja, er zit veel waars in.
Dat geloof ik zelf ook. Maar de me
thode die ik heb gehanteerd bij het
analyseren van 'Brief an den Vater'
is natuurlijk maar één manier om
naar literaire teksten te kijken.
Door de psycho-analytische bena
dering kun je natuurlijk niet alles
verklaren. Maar wel veel. Vooral in
het geval van Kafka. Bij hem is het
zo duidelijk dat leven en werk nauw
met elkaar zijn verstrengeld. In zijn
leven zuchtte hij onder de onder
drukking van vader en moeder, was
hij klein, onbetekenend; in het
werk kon hij zijn frustraties kwijt,
kon hij groot zijn, weliswaar groot
als een soort martelaar, maar niette
min groot".
Toch blijf ik er moeite mee hebben
dat u Kafka zo vereenzelvigt met
zijn roman- en verhaalf iguren?
"Dat bezwaar hoor je wel vaker.
Maar ik ga ervan uit dat het leven
van de mens al vanaf zijn jeugd in
grote lijnen vastligt. In die tijd ont
vangt hij indrukken die voor de rest
van zijn leven bepalend zijn. Zijn
geest, of ziel, is dan erg ontvankelijk
voor allerlei zaken. Net zo zacht als
een laagje was waarin een stempel
wordt gedrukt dat later altijd te zien
zal blijven zijn. De mens wordt
maar eenmaal 'gebakken' en nog
eens overbakken is er niet bij. Daar
uit volgt dat ik ook niet geloof aan
de vrije wil van de mens. Als psy
chotherapeut kun je hooguit trach
ten kleine gedragsveranderingen
bij mensen te bewerkstelligen, klei
ne veranderingen die soms grote ge
volgen kunnen hebben. Zo kun je
iemand er bijvoorbeeld vanaf bren
gen om zelfmoord te plegen, een
kleine bijsturing geven die een
groot gevolg heeft".
"Als je ervan uitgaat dat een leven
in grote lijnen inderdaad vastligt,
dat alle dingen die iemand doet
gedetermineerd zijn dan mag je ook
concluderen dat een literair werk
onlosmakelijk is verbonden met het
karakter van een auteur. Van die
OEGSTGEEST/LEIDEN - Een
van de grote schrijvers van deze
eeuw, Franz Kafka, werd in 1883 ge
boren in Praag, waar hij vrijwel zijn
hele leven bleef wonen en vlerken.
Hij overleed in 1924 aan chronische
longtuberculose. In zijn werk
dringt hij diep door in de onbewus
te roerselen van de ziel. Hij was een
man met een groot psychologisch
inzicht.
Zijn werk toont sterke autobio
grafische trekken. Dit geldt in het
bijzonder voore de beroemde brief
die hij aan zijn vader schreef. Hij
deed dit naar aanleiding van de ern
stige bezwaren die zijn vader had te
gen zijn verbintenis met een vrouw,
van wie vader vond dat ze niet ge
schikt was voor hem.
Kafka verwijt zijn vader met na
me dat hij er de oorzaak van is, dat
zijn zoon als man heeft gefaald en
geen gezin heeft kunnen stichten.
De brief die hij aan zijn vader
schrijft, beschouwt hij als een afre
kening.
Alvorens nader op de brief in te
gaan is het zinvol kort stil te ètaan
bij Kafka's gezinssituatie, omdat
die van grote invloed is geweest op
zijn karakterontwikkeling en zijn
moeilijkheden.
Patriarch
Franz werd geboren als oudste van
6 kinderen, in een middenstandsge-
zin. Twee van zijn broertjes stierven
op jonge leeftijd. Enkele jaren later
werden drie zusjes geboren. Kaf
ka's vader was een kerngezonde,
autoritaire man, die als een patri
arch het gezin overheerste. Hij
schreeuwde veel en verdroeg niet
de geringste uitingen van zijn kin
deren.
Kafka's moeder was een intelli
gente, stille vrouw, die haar man
overal en altijd terzijde stond. Franz
en zijn zusjes werden veelvuldig
aan kinderjuffrouwen overgelaten.
De sfeer in het gezin was koel. Kaf
ka zegt dat hij zich er een vreemde
voelde. Het gezin had duidelijk een
patriarchale structuur, zoals dat in
midden-Europa in die tijd veelal het
geval was. Kafka kenmerkte de ge
zinsverhoudingen in een brief aan
zijn vriendin als volgt: 'Mijn moeder
is de liefhebbende slavin van mijn
vader en mijn vader is haar liefheb
bende tiran'.
In de brief aan zijn vader probeert
Kafka duidelijk te maken, dat zijn
moeilijkheden om in het leven zijn
weg te vinden, het gevolg waren van
het brute, autoritaire gedrag van
zijn vader. Mijns inziens overschat
Kafka echter de directe invloed van
de rol van zijn vader voor zijn karak
terontwikkeling en onderschat hij
die van zijn moeder. Vaders rol was
vooral indirect. Omdat hij zijn
vrouw helemaal voor zichzelf opeis
te, stond zij voortdurend onder
spanning en kon zij de kinderen
geen aandacht geven.
Kafka's moeilijkheden zijn type
rend voor een stoornis in de vroeg
ste moeder-kind relatie van de eer
ste twee levensjaren, waarin het
kind nog geheel van de moeder af
hankelijk is. Dit geldt vooral voor
zijn 'onvoorstelbare eenzaamheid'
en 'beweginsloze melancholie',
maar ook in belangrijke mate voor
zijn gevoel van vervreemding, faal
angst, achterdocht, hypochondrie,
r zijn
schuldgevoel e:
eetstoornissen.
Wellicht heeft Kafka zelf ook wel
beseft dat zijn moeder een belang
rijke rol speelde bij dat ontstaan van
zijn moeilijkheden. Het kan haast
niet toevallig zijn, dat hij de brief
niet rechtstreeks aan zijn vader gaf
maar aan zijn moeder overhandigde
met het verzoek hem door te geven
aan zijn vader. Zijn moeder weiger
de dit echter en gaf hem de brief te
rug. Volgens de Kafkakenner Ver
beek zou ze de brief wel gelezen
hebben.
Bondgenoot
Wanneer we de brief aan zijn va
der met bovenstaande weten
schap nader onder ogen zien, dan
blijkt dat achter de grove kritiek
op zijn vader een een veel funda
mentelere kritiek op moeder op
doemt. Hij verwijt haar een ern
stig tekort aan moederlijke zorg
en liefde. Dit heeft hem meer
kwaad gedaan dan het gedrag van
zijn vader. Zijn vriendin Felice
merkt op: "Franz' moeder houdt
veel van hem, maar ze heeft er niet
het flauwste idee van wie haar zoon
is en welke behoefte hij heeft". Dus,
niet alleen het beslag dat vader op
haar legde en de druk die hij op het
gezin uitoefende, maar ook vooral
moeders onvermogen tot invoelen
van wat er in haar zoon omging,
hadden een funeste uitwerking.
Zijn moeder kon, door haar
angst voor haar man, nooit een
bondgenoot van Franz zijn in de
strijd die hij, zoals trouwens iede
re jongen, tegen zijn vader moest
voeren om op eigen benen te leren
staan. Zij kon het niet voor hem
opnemen en liet hem ook, toen hij
de volwassen leeftijd had bereikt,
in de steek. Omdat zijn zelfgevoel
zich onvoldoende kon ontwikke
len, was Franz niet in staat bevre
digende relaties aan te gaan met
vrouwen. Hij durfde zich niet over
te geven en te hechten uit angst
voor de eenzaamheid als ze hem
zouden verlaten.
Omdat de brief aan zijn vader
mijns inziens eerder als een brief
aan zijn moeder beschouwd kan
worden, heb ik mijn boek, waarin
ik uitvoerig op de genoemde ma
terie inga, dan ook zo genoemd.
Kafka's brief aan zijn vader heeft,
naast een persoonlijk, ook een uni
verseel karakter. Kafka's ouders
kunnen als voorbeeld dienen voor
vele ouders in de patriarchale Eu
ropese samenleving in die tijd.
Waarschijnlijk zouden heel wat
zonen hun vaders en moeders een
soortgelijke brief kunnen schrijven
als ze daartoe de mogelijkheden
hadden.
In de patriarchale maatschappij
speelt de moeder de hoofdrol bij de
karakterontwikkeling van de kin
deren, omdat zij degene is met wie
het jonge kind de eerste, vaak be
slissende, banden legt. Wanneer de
moeder zich sterk afhankelijk voelt
van de vader en zijn belangen voor
laat gaan en als zij, op grond van
haar opvoeding, moeite heeft in het
omgaan met gevoelens, is er grote
kans dat de zonen min of meer op
Franz Kafka gaan lijken wat hun le
vensmoeilijkheden betreft.
F. HIDDEMA
- De schrijver Franz Kafka
vooronderstelling ben ik bij Kafka
uitgegaan. En ik ben tot de slotsom
gekomen dat hij heeft gewerkt
vanuit een onbewuste, destructieve
agressie die vooral gericht was te
gen zijn moeder, een moeder die de
slavin was van haar man en die haar
zoon niet tegen die patriarch in be
scherming heeft genomen. Die
agressie is ontstaan door een tekort
aan liefde. Kafka kreeg te weinig
liefde van zijn moeder. Ze versterk
te ook zijn zelfbeeld niet. Nooit zei
ze tegen hem: kom eens hier, je bent
een flinke jongen".
Ergens schrijft Kafka: 'Dat moe
dertje heeft klauwen'. In uw boekje
concludeert u dan: zie je wel, dat
Kafka iets tegen zijn moeder had.
Maar u vertelt er niet bij dat Kafka
die opmerking maakte over de stad
Praag. Vindt u zo'n interpretatie
niet wat te ver gaan?
"Nee, want bij Kafka zijn veel din
gen meerduidig op te vatten. En
zo'n opmerking komt natuurlijk
niet zomaar uit de lucht vallen. De
vergelijking die hij hier trekt is nu
niet zo gewoontjes, dat van die moe
der met klauwtjes leefde in hem.
Praag was eigenlijk één grote wieg
voor hem. Een wieg die hij, behou
dens enkele kleine reisjes, nooit
heeft willen verlaten".
Uit uw boek komt naar voren dat
'Brief an den Vater' te beschouwen
is als een beschuldiging van Kafka
aan het adres van zijn moeder. Die
moeder zou hem affectief gezien heb
ben verwaarloosd. Waarom zou ze
dat hebben gedaan?
"Ik heb daar in mijn boek allerlei
bewijzen voor aangedragen, uit
spraken van Kafka zelf, zowel in
zijn brieven als in zijn dagboeken.
Je ziet zo'n affectieve verwaarlozing
overigens wel vaker bij het oudste
kind. In die tijd was het zo dat je
hoorde te trouwen. Uit het het aan
gaan van een huwelijk kwam dan
vaak een kind. Of dat kind gewenst
was, is een tweede. Het kwam ge
woon. Zo'n oudste kind is vaak een
soort proefkonijn. Misschien is dat
ook bij Franz Kafka het geval ge
weest en heeft zijn moeder hem ei
genlijk niet willen hebben".
"In het midden-Europa van die
tijd werd het kind opgevoed in een
patriarchale structuur. Vader was
de baas, hij is een soort oude-testa-
mentische, wrekende god. Bij de
moeder zoekt het kind affectie en
bescherming. Als het kind die niet
bij de moeder vindt, komt het in de
problemen. Dan krijg het last van
die eenzaamheid die je ook bij Kaf
ka aantreft".
Hoe stond Kafka zelf eigenlijk te
genover de psycho-analyse?
"Hij kende het werk van Freud
wel, maar de therapeutische wer
king van de psycho-analyse onder
kende hij niet. Maar dat zie je wel
meer bij schrijvers: veronderstel
eens dat ze hun problemen en frus
traties met behulp van de psycho
analyse zouden kwijtraken, zouden
ze dan ook niet de bron van hun
schrijverschap kwijt zijn?".
Foto-opdrachten
AMSTERDAM (ANP) - Het be
stuur van de Stichting Amsterdams
Fonds voor de Kunst heeft aan vijf
fotografen voor in totaal 93.500 gul
den een opdracht voor een docu
mentaire verleend.
Michèle Talens heeft de opdracht
gekregen buitenlandse vrouwen
vast te leggen die zich nog niet ge
heel hebben aangepast aan de Ne
derlandse cultuur. Aan Ad Nuis is
gevraagd de Amsterdamse politie te
fotograferen, Jeroen Dietz mag por
tretten maken van bezoekers en
standhouders van beurzen in de
RAI en Philip Mechanicus kreeg de
opdracht om een serie te maken van
bekende Amsterdammers in relatie
tot hun interieur. Hans Singels ten
slotte gaat vastleggen hoe de ziekte
Aids de hoofdstad heeft veranderd.
