'Onder Breznjev verging het ons beter'
Het groeiende gemor over de perestroika en de economische malaise
ZATERDAG 13 JANUARI 1990
EXTRA
PAGINA 33
Van perestroika kun je niet eten. Michail Gorbatsjov mag in het Westen dan ongekend populair zijn, veel Russen die dagelijks in lange
rijen voor bijna lege winkels staan kunnen hem wel schieten. De economische malaise is een prominente plaats toegekend op de
verkiezingsagenda. Op 4 maart gaan de kiezers in de Sovjetunie naar de stembus om de parlementsvertegenwoordigers van de
republieken en gemeenteraadsleden te kiezen. Bij de oppositiegroeperingen worden intussen allerlei voorbereidingen getroffen. Ze
verschillen hartgrondig van mening over eventuele samenwerking met de verfoeide communistische partij, maar over één ding zijn de
kinderen van de perestroika het wel eens: de doodzieke planeconomie moet wat hun betreft zo snel mogelijk onder het mes.
Het gesprek met de Russische
tafelgenoot in een restaurant in de
Arbatstraat, in het hart van Moskou,
stokt plotseling. De gesprekspartner
heeft ontdekt dat zijn landgenoten aan
het belendende tafeltje drie
champagneflessen hebben klaargezet
om te ontkurken. De Moskoviet heeft
ineens geen enkele interesse meer voor
z'n gebakje. Hij moet en zal weten waar
de heren hun drankvoorraad hebben
ingeslagen.
Zonder zich verder nog om de gast uit
Holland te bekommeren, spoedt hij zich
vervolgens naar de uitgang van het
etablissement. Een kwartier later is-ie er
weer. Grijnzend. Met twee forse flessen
champagne. Een Moskoviet aarzelt geen
moment: "Proost dan maar".
Elke dag vormt zich een lange rij voor de
parfumerie van Christian Dior in de
Gorkistraat. Nog maar enkele jaren gele
den kende de doorsnee Rus de prijzige
Franse geurtjes hooguit van z'n dromen.
De hervormingen brachten de parfums
onder het handbereik van de vrijwel ie
dereen. Maar het ontstellende gebrek
aan eerste levensbehoeften bleef, alle
veranderingen ten spijt.
Vele gebruiksgoederen waren vroeger
makkelijker verkrijgbaar. Vladimir Kar-
naukhov, directeur-generaal van de
groothandelsorganisatie Mosgorforg uit
de hoofdstad, omschrijft de economi
sche situatie als "catastrofaal". "Onze in
dustrie is duidelijk niet in staat om tege
moet te komen aan de wensen van de
consument".
Volgens het Russische Staatscomité
voor Statistiek zijn duizend van de
twaalfhonderd huishoudelijke artikelen
schaars. Vlees, zuivel, suiker, groenten
en fruit, zeep, schoenen, sokken en on
dergoed zijn vaak onvindbaar of op de
bon.
Misère
Onder invloed van de economische mi
sère lijken de Russen hun belangstelling
voor de politieke hervormingen in hoog
tempo te verliezen. En dat terwijl het po
litieke leven in veel steden meer bloeit
dan ooit tevoren. Politieke groeperingen
schieten er als paddestoelen uit de
grond.
Yevgeni Krasnikov van Demokratits-
jeski Perestroika (Democratische Perest
roika), een liberale oppositiegroep, schat
dat er alleen al in de Russische hoofdstad
tussen de honderd en de tweehonderd
verschillende politieke groeperingen be
staan. Ze bestrijken het hele politieke
spectrum: van het anarchistische comité
KAC met een handjevol adepten tot de
rechts-nationalistische beweging Pa-
myat, die door het hele land heen duizen
den aanhangers telt. Krasnikov is bezig
de alternatieve beweging, zoals de nieu
we politieke groeperingen in de Sovjet
pers worden genoemd, in kaart te bren
gen. Hij wil een gids van de Russische
oppositie publiceren.
Wat doen al die clubs? Krasnikov be
nadrukt dat ook leden van de communis
tische partij zich hebben aangesloten bij
de nieuwe loten. Maar, erkent hij, de op
positie is getalsmatig nog steeds beschei
den. In Moskou, waar ruim acht miljoen
mensen wonen, trekken demonstraties
zelden meer dan enkele duizenden be
langstellenden.
Bovendien zijn er scherpe tegenstel-
door Gerdt van Hofslot
*Het oude, in de Sovjetunie vertrouwde beeld van de lange rij wachtenden voor de weer eens bevoorrade winkels. "Al die hervormingen lijken mooi, maar wat
koopje er voor, als de gebruiksgoederen steeds schaarser worden?" (foto gpd>
lingen tussen de oppositie. Eén van de
belangrijkste en grootste Russische op
positiebewegingen is Memorial. Deze
politiek gematigde club staat het harmo
niemodel voor en werd in het najaar van
1988 opgericht door intellectuelen, kun
stenaars, journalisten en politici. Waar
nemers in Moskou betitelen de groep als
een brug tussen de meer radicale opposi
tie en de communistische partij van de
Sovjetunie, de CPSU. Voorzitter was de
eind vorig jaar overleden Andrej Sacha -
rov;een van de leden van de raad van be
stuur is de voormalig partijleider van
Moskou Boris Jeltsin.
Op de oprichtingsbijeenkomst van
Memorial verklaarde mede-voorzitter en
historicus Joeri Afanasjev hi> is ook
vice-voorzitter van de Interregionale
Parlementale Groep, de nieuwbakken
oppositie van 400 afgevaardigden in het
Congres van Volksafgevaardigden —dat
één van de belangrijkste taken van de be
weging is het land zijn verleden terug te
geven. Want het verleden leeft voort in
het heden.'
Vlees in de aanbieding. Een zeldzame gebeurtenis volgens een opgave het
Russische Staatscomité' voor Statistiek. Ook zuivelprodukten, suiker, groen
ten en fruit, zeep, schoenen, sokken en ondergoed zijn vaak onvindbaar of op
de bon. "De perestrojka is een economische catastroijko"
Rehabilitatie
Memorial wil volledige rehabilitatie van
de slachtoffers van de grootscheepse po
litieke zuiveringen. Bij de verkiezingen
zet de groep op haar lijsten een aantal
voormalige politieke gevangenen, die of
ficieel nog steeds niet zijn gerehabili
teerd. In Leningrad staan er bij voor
beeld vijf ex-gevangenen uit de Goelag
op de Memorial-lijst voor de raadsverkie
zingen. Landelijk is er geld ingezameld
om een monument op te richten ter nage
dachtenis van de miljoenen slachtoffers
van Stalin.
In de bescheiden keuken van zijn drie
kamerflat in het centrum van Moskou
zegt literatuuronderzoeker Arseni Ro-
ginsky dat Memorial "een organisatie is
voor het bevechten van totalitarisme.
Het is een historische èn een democrati
sche beweging. Om de toekomst op te
kunnen bouwen, moeten we het verle
den goed kennen. De Russen weten te
weinig over hun verleden".
Wat zijn eigen verleden betreft: Ro-
ginsky zat van 1982 tot begin 1985 in een
werkkamp op grond van zijn politieke
activiteiten. Hij verdween achter het
prikkeldraad tijdens de laatste maanden
van Breznjev, bleef daar gedurende het
korte bewind van Andropov en Tsjer-
nenko, en kwam vrij kort na het aantre
den van Michail Gorbatsjov.
De 43-jarige Moskoviet, lid van de raad
van bestuur van Memorial, ziet West-
Duitsland als een voorbeeld. "Voor zover
ik kan beoordelen, hebben ze daar wel
degelijk geleerd van de Hitler-jaren.
West-Duitsland is nu een modern, demo
cratisch land".
Dat is waar. Maar er is natuurlijk wel
een verschil. In de Bondsrepubliek hoef
je toch niet samen te werken met een
partijapparaat dat in ruim zeventig jaar
miljoenen mensen heeft geliquideerd en
vervolgd? Roginsky staat zwijgend op en
drentelt door zijn keuken heen en weer
naar het aanrecht. Hij drinkt een slokje
water, en schuift weer aan.
Bang
De luchtige toon waarop Roginsky uit
eenzet wat hij van de toekomst verwacht,
staat in schril contrast met zijn grote be
zorgdheid over de ontwikkelingen in zijn
land. "Ik ben bang voor de toekomst.
Maar ik ben nog veel benauwder wan
neer alle macht in de handen blijft van de
partij".
Toch ziet Roginsky niet meteen op
standige massa's de straat op gaan, zoals
in Oost-Europa. "Wat er in Roemenié is
gebeurd, is hier voorlopig uitgesloten.
Ons systeem is liberaler dan het voorma
lige regime van Ceausescu". "Maar",
waarschuwt hij, "de economische puin
hoop maakt de mensen woedend. Steeds
vaker klinkt de roep om de vozdh, een
sterke man die orde op zaken kan stel
len".
Gorbatsjov is hieraan medeschuldig,
meent de literatuuronderzoeker. "De
Russen houden niet van hem. Hij praat te
veel, terwijl de problemen almaar verer
geren. Ons grootste probleem is het
voedselgebrek. Als we genoeg vlees krij
gen, heeft de perestroika een kans. Zo
niet, dan komen er opstanden. Burgers
zullen worden neergeschoten door het
leger. Dan komt er een dictatuur. Van
wie? Dat doet er niet toe. Het kan het le
ger zijn, of de KGB of de partij, of die or
ganisaties samen".
De harde woorden aan het adres van
Gorbatsjov ten spijt, stelt Roginsky vast
dat er in feite geen alternatief is voor de
Russische partijleider. En, eerlijk is eer
lijk, de Sovjet-leider is tenslotte de archi
tect van de perestroika. door Roginsky
omschreven als "een situatie waarin nie
mand meer wordt gearresteerd wegens
politieke vergrijpen".
Prachtig hoor, die perestroika, vindt
ook Sergej Skripnikov. Volop vrijheid,
alleen is er niets te koop in de winkels,
stelt hij cynisch vast. De dertigjarige za
kenman hij is bezig een joint-venture
met Maleisië op te zetten met het oog
merk tropisch fruit te importeren
Hij zit in de Moskouse leiding van de
radicaalste oppositiegroep van de Sov
jetunie, Demokratitsjeski Sojoez (Demo
cratische Unie). Dit gezelschap moet
niets hebben van oppositie binnen het
systeem. Skripnikov: "We bouwen ons
eigen huis. We laten ons niet opslokken
door de partij. Die geeft hooguit wat
kruimeltjes weg om het belangrijkste
deel van haar macht te behouden. Onze
leuze is: arbeiders, vernietig de comités
niet, maar richt je eigen comités op".
Manipulator
Net zoals Roginsky is Skripnikov geen
fan van Gorbatsjov. Een behendig mani
pulator, meent hij. "Gorbatsjov begrijpt
dat hij het partijapparaat moet hervor
men, wil de CPSU overleven. Hoe? Door
voortdurend te balanceren tussen glas
nost en de angst van de bevolking voor
lige Tsaristische Rusland.
Vanwaar die aandacht van de veilig
heidsdienst? Skripnikov: "Ze zijn niet
bang voor ons, wij zijn niet machtig.
Maar we hebben radicale ideeën. Of be
ter gezegd: gezond verstand- ideeën. De
autoriteiten vrezen dat die overslaan op
de bevolking". In grote lijnen komt het
denkgoed van de Democratische Unie
neer op vrijheid van meningsuiting, het
beëindigen van de leidende rol van de
CP en de onmiddellijke invoering van
het winstprincipe.
Opvallend is dat noch Skripnikov,
noch Roginsky, noch Krasnikov zich
druk maakt om de KGB. Geen van hen
gelooft iets van het hervormingsgezinde
image dat de huidige KGB-chef Vladi
mir Krjoetskov de organisatie probeert
aan te meten door het geven van inter
views en persconferenties en het houden
van recepties. Krasnikov: "Onze tele
foons worden nog steeds afgeluisterd. Er
verandert niets. Maar de mensen zijn niet
bang meer om er iets over te zeggen". Ro
ginsky: "De KGB is muisstil en wacht op
orders. Ze zijn bang voor hun hachje. Het
is ze niet ontgaan hoe het met de Securi-
tate in Roemenië is afgelopen".
Het Staatsveiligheidscomité zelf ge
troost zich veel moeite opener over te ko
men. Sinds kort is er zelfs een pers
woordvoerder in de persoon van de 27-ja-
rige kolonel Igor Prelin. Maar wie hem in
Moskou belt (telefoonnummer 2244848),
krijgt voortdurend te horen dat Prelin
wegens "zeer drukke werkzaamheden"
afwezig is.
Angstvallig
Ondertussen blijven de dossiers van de
KGB nog immer angstvallig in de lade.
achter slot en grendel. "Als er een coup
komt, gaan al die laden weer open," ver
moedt een journaliste in Moskou. Ze zegt
dat er hardnekkige geruchten gaan in de
hoofdstad dat er veel KGB'ers zijn ont
slagen.
KGB of niet, de oppositie is niet meer
te stuiten. Alle aandacht is nu gericht op
de verkiezingen op 4 maart. Dan worden
de parlementen van de 15 republieken
gekozen, en de gemeenteraden. Rogins
ky is er al druk voor in de weer. Tijdens
het interview bellen er vertegenwoordi
gers van Memorial uit Perm in de Oeral
en uit Leningrad.
"Op het platteland is de partij vaak nog
oppermachtig. In veel gebieden zullen ze
zonder problemen de meerderheid ha
len. We hopen er actieve minderheden
op te richten. In Moskou en Leningrad
wordt het een hard gevecht. Daar heb
ben we veel betere kansen".
Democratische Unie boycot de verkie
zingen. Skripnikov: "Het is belachelijk
te denken dat omdat de bevolking mag
kiezen voor de plaatselijke Sovjets, ze
ook daadwerkelijk macht krijgt. De ver
kiezingen zijn zeker niet zonder beteke
nis, maar ze zullen geen echte democra
tie opleveren. Integendeel, de partij kan
haar positie versterken. Door de verkie
zingen moeten verstokte partijleden het
veld ruimen. Hun plek wordt voor een
deel ingenomen door jonge partijleden.
Het establishment wordt door dit nieu
we bloed flexibeler en kan langer overle-
Arseni Roginsky kan weinig sympa
thie opbrengen voor de escapades van de
Democratische Unie. Hij noemt de groep
'hysterisch'. Hooguit een handige blik
semafleider. Roginsky verduidelijkt
nogmaals dat Memorial geen radicale
groep is, maar een 'liberale' beweging.
Alleen: hoeveel geduld hebben de
Russen nog? Want wanneer er niets
wordt bereikt langs de weg der geleide
lijkheid? Als Gorbatsjov het veld moet
ruimen of een stap naar rechts doet? Ro
ginsky komt er ook niet echt uit. "Als
Gorbatsjov probeert de oppositie te wur
gen, of wanneer rechtse krachten probe
ren hem uit te schakelen, dan moet het
Westen de Sovjetunie de rug toekeren",
reageert hij.
Peinzend staart Roginsky in een glas
thee. Een glimlach krult zich om zijn lip
pen wanneer hij toevoegt: "We dromen
wel eens dat Gorbatsjov opstaat, zijn par
tijspeldje afdoet en dat aan zijn grote
conservatieve tegenspeler in het Polit
buro Jegor Ligatsjov geeft met de woor
den: ik stop ermee, zoek het verder zelf
maar uit".
een staatsgreep
Gorbatsjov zit nu
positie. Rechts vai
staatsbureaucratie
i de conservatieven,
in een comfortabele
hem staat de logge
t het oude partij ka
der, links de hervormers".
Vooral op economisch gebied schiet
de Sovjet-leider ernstig tekort, zegt
Skripnikov. "Hij is huiverig voor de
overgang naar een vrije markteconomie,
omdat hij bang is dat de bevolking de ge
volgen zoals een prijsexplosie en een nog
groter gebrek aan goederen niet accep
teert. Dus probeert hij op twee stoelen te
gelijk te zitten. Aan de ene kant blijft de
centraal geleide planeconomie intact,
aan de andere kant wordt schichtig aan
gestuurd op een markteconomie. Ge
volg: structureel verandert er niets, maar
de tekorten nemen toe. We hadden het de
afgelopen twee jaar slechter dan onder
Breznjev. De perestroika is economisch
gezien een catastrojka".
Radicaal
Vanwege haar standpunten wordt De
mocratische Unie door de Russische au
toriteiten gezien als een uiterst radicale
groepering. De tweeduizend aanhangers
van de Unie die in zo'n vijftig steden ac
tief zijn, mogen zich verheugen in de spe
ciale aandacht van de KGB. In april nam
een KGB-eenheid de drukpers van de
beweging in beslag. Nu wordt het week
blad van de Unie in een oplage van 25.000
exemplaren op een geheime plek in een
van de BaltisChe staten gedrukt.
Skripnikov werd 12 maart vorig jaar
opgepakt bij een demonstratie waarbij
de omverwerping van de Russische mo
narchie werd herdacht. Bij die gelegen
heid wapperden er in de Sovjet-metro
pool voor het eerst sinds vele jaren weer
wit-blauw-rode vlaggen
"De Russen houden niet van Gorbatsjov. Hij praat te veel, terwijl de proble
men almaar verergeren. Ons grootste probleem is het voedselgebrek. Alleen
als we genoeg vlees krijgen, heeft de perestroika een kans. Zo niet, dan komen
er opstanden". (Archieffoto,
