In staat van ontreddering
Failliet van het communisme lijkt een kwestie van tijd
ZATERDAG 25 NOVEMBER 1989
EXTRA
Molotow/Von Ribbentrop-akkoord,
waaruit is gebleken dat de Baïtische sta
ten gewoon aan de Sovjetunie zijn uitge
leverd, heeft veel frustraties teweeg ge
bracht. Ik sluit het niet uit dat Rusland
de staten die zo graag onafhankelijkheid
willen uiteindelijk zal loslaten. Ervan
uitgaande dat die staten eigenlijk niet
zonder Russische steun kunnen, dat
wel".
Hoe moet het nu verder met Oosteuro
pa en met het communisme? En hoe lang
duurt het politieke leven van Michail
Gorbatsjov nog? Het enige dat zeker is, is
dat eigenlijk niets zeker is. En dat de con
servatieven onder de Russische partijle
den Gorbatsjov eigenlijk liever zien gaan
dan komen, omdat hij in hun visie bezig
is de Unie van Socialistische Sovjetrepu
blieken te verkwanselen. Door de sterk
toegenomen openheid van de media,
door de economische experimenten, en
door de toenadering tot het Westen.
In het tijdschrift Nasj Sovremennik
voerde Michail Antonov het woord na
mens een stroming Russen die Löwen-
hardt aanduidt als de Nieuwe Slavofie-
len. Terug naar de oude verhoudingen, is
de essentie van hetgeen deze groep voor
staat. De Russen vormen de helft van de
totale bevolking van de Sovjetunie. Maar
vanuit het nationaal-chauvinisme dat
volgens Löwenhardt menige Rus ken
merkt, wordt door de Nieuwe Slavofie-
len beweerd dat Rusland aan het begin
van de 20ste eeuw het enige land ter we
reld was dat beschikte over een gefun
deerde theorie aangaande de economi
sche ontwikkeling van de maatschappij.
Pessimistisch
Voor de Nieuwe Slavofielen belichaamt
het Westen het Kwaad. Een opvatting die
teruggrijpt op de theorie van de filosofen
Solovjov en Boelgakov. Om zijn misprij
zen over Gorbatsjovs Nieuwe Denken
extra aan te zetten voorzag Antonov zijn
artikel van deze, niet mis te verstane kop:
Er is een uitweg! Wanneer en hoe de pe
restrojka aan zijn eind zal komen.
Löwenhardt: "De aanhang van Gor-
batjsov moet vooral onder intellectuelen
worden gezocht. En onder hen is een
groep die roept dat een economisch her
stelplan, dat voorziet in hele ingrijpende
hervormingen en de planeconomie
loslaat, niet werkt als het niet dictatoriaal
wordt opgelegd. En dat is natuurlijk ook
zo. Als je de corruptie wilt uitbannen in
een gemeenschap waarbinnen corruptie
aan de orde van de dag is, als je mensen
weer wil laten werken, dan zul je er niet
omheen kunnen keiharde maatregelen
te treffen. Ik ben buitengewoon pessi
mistisch, ik moet nog zien of het plan van
Abalkin, waartegen nu al volop wordt ge
ageerd, zal slagen. Ik denk dat nog maar
weinigen echt geloven in wat Gorbatsjov
probeert te bewerkstelligen. De prijs die
de Russen moeten betalen voor de her
vormingen komt steeds hoger te liggen".
Daartegenover staat, zo benadrukt Lö
wenhardt, dat Gorbatsjov een geweldig
crisismanager is gebleken. In de afgelo
pen tijd hebben zich aanleidingen ge
noeg voorgedaan om hem terzijde te
schuiven. "Vrijwel maandelijks, maar
Gorbatjsov voelt het telkens haarfijn aan
dat z'n positie in gevaar is. En dat heeft
hem in staat gesteld te overleven. Ik sluit
niet uit dat hij op 'n gegeven moment
snel naar buitengewone volmachten zal
grijpen".
Aan lager wal
Het denken van de doorsnee intellectu
eel wordt meer dan ooit beheerst door
angst. Ruslandkenner Löwenhardt ver
wijst in dat verband naar de officieuze
boeken-top 10 van Moskou. Niet voor
niets gaan er volgens hem tijdschriften
met verhalen van sombere tot zeer som
bere strekking veelvuldig over de toon
bank. "De literatuur wordt in de Sovjet
unie in tijdschriften gepubliceerd. Voor
een belangrijk deel wordt de teneur van
de maatschappelijke discussie erdoor
bepaald".
De inhoud van ten minste twee essays
weerspiegelen de mening van de Russi
sche intelligentsia, zegt Löwenhardt
ook. Auteur Andranik Migranjan pleit in
De Lange Weg naar het Europese huis
voor een sterke man, terwijl het science
fiction-achtige werk De deserteur van
Aleksandr Kabakov een angstaanjagen
de toekomstvisie geeft van een aan lager
wal geraakt Sovjetrijk na 1992. Gor
batsjov is daarin na een bloedige burger
oorlog weggewerkt, de communistische
partij van het politieke toneel verdwe
nen. In plaats daarvan neemt een rechtse
militaire dictatuur de macht over. Mos
kou is totaal ontredderd. Linkse commu
nisten geven de toon aan in Siberië, in
Toerkestan heersen islamitische funda
mentalisten, in de Kaukasus de christen
democraten en in de Baïtische staten ka
tholieke radicalen. Dit alles gevangen in
een geflopte economie, die de rantsoene
ringsbon als enig betalingsmiddel toe
staat. De misère wordt gecompleteerd
door een voortdurend stakend arbeiders-
volk dat z'n woede koelt op vroegere
communisten, joden en intellectuelen.
Met De deserteur heeft Kabakov veel
overhoop gehaald. Het belang van het
essay is naar de mening van Löwenhardt
daarom zo groot omdat het appelleert
aan het fatalisme en de wanhoop die be
zit hebben genomen van de meer gelet
terden onder de Russen. Menigeen heeft
De deserteur gelezen als het schrikbeeld
dat bepaald geen denkbeeld hoeft te zijn.
Reactie
Löwenhardt sluit wat dat betreft ook
niets uit. "Het is inderdaad heel goed mo
gelijk dat op de perestrojka een autoritai
re reactie komt van Russische nationalis
ten. Het is niet denkbeeldig dat het leven
dan nog onprettiger wordt dan ten tijde
van Brezjnev. Een dergelijke toestand
zal denk ik wel van tijdelijke aard zijn, al
weetje niet hoe lang in dit geval tijdelijk
zal zijn. Afgezien daarvan kun je mensen,
die er aan gewend zijn geraakt om m alle
openheid te spreken, niet eeuwig het
zwijgen opleggen".
De Sovjet-maatschappij is een en al wanorde. En in navolging daarvan
zijn ook alle andere Oosteuropese landen in staat van ontreddering. De
economie ligt op z'n gat, en de hervormingen die partijleider Gorbatsjov
een jaar of vier geleden op gang bracht hebben daarin geen verandering
gebracht. Het failliet van het communisme lijkt een kwestie van tijd. In het
verval van de ideologie wordt het Oostblok meegesleurd naar een
toekomst waarvan niets vaststaat. Ook de Leidse Sovjet-kenner dr. John
Löwenhardt weet niet exact waar het naartoe gaat met het
hervormingsproces. Maar dat het Rijk van de Armoe moeilijke tijden
tegemoet gaat, staat voor hem vast.
door Gerard van Putten
Eens hield het communisme de belofte
in mensen gemeenschappelijk op te stu
wen in de vaart der volkeren. Het heeft
allemaal niet zo mogen zijn. Valse schijn
houdt op harde werkelijkheid te zijn. Het
IJzeren Gordijn is opgehaald, de Berlijn-
se Muur op vitale plaatsen geslecht.
Openheid heeft de plaats ingenomen van
de zwijgzaamheid, die moest voorkomen
dat de klassevijand in het Westen wist
wat er precies gaande was en wat er leef
de in het Oostblok.
Hoe lang is het nu helemaal geleden
dat de kapitalistische markt-economie
werd verafschuwd en de eigen plan-eco
nomie gepropageerd als zaligmakend?
De realiteit van het hedendaagse bestaan
in het Oostblok is dat er steeds meer
stemmen opgaan om produktie en han
del te funderen op het particulier initia
tief, nu onomstotelijk is komen vast te
staan dat geen door de overheid bedacht
plan in de verste verte haalbaar bleek in
de praktijk.
De hervormingsprocessen die het
eerst in de Sovjetunie op gang kwamen
op het uit nood geboren initiatief van
partijleider Michail Gorbatsjov, verlei
den sommigen tot de vaststelling dat het
communisme failliet is. Een op z'n minst
voorbarige en daarom aanvechtbare con
clusie, valt met name in kringen van ou
dere Westerse communisten bij herha
ling te beluisteren. Veeleer is het volgens
hen zo dat het systeem, zoals dat onder
het mom van communisme in gestreng
heid is toegepast, in het Oostblok bank
roet is. En de machthebbers in de betrok
ken landen beweren nu dat er destijds
niet alert is gereageerd op de economi
sche gevolgen van de oliecrisis.
Laatste kans
Dr. John Löwenhardt, wetenschappelijk
medewerker van het Documentatiebu-
reau voor Oosteuropees Recht aan de
Leidse universiteit, weigert opvattingen
als deze serieus te nemen. "Voor de ka
meraden op leeftijd was het communis
me een geloof en is het communisme dat
nog altijd. Die vinden datje de ideologie
niet zomaar kunt laten varen, omdat je
dan feitelijk voor niets hebt geleefd.
Mensen als de Franse communistenlei
der Georges Marchais en de enige nog
overgebleven stalinist in Nederland,
Wim Klinkenberg, hebben zich altijd be
wust afgesloten voor informatie die-
indruiste tegen hun overtuiging. Aan
hun oordeel hecht ik dan ook geen enke
le waarde".
Voorzover Löwenhardt het kan beoor
delen, is het communistische stelsel van
de Sovjetunie onderhand toe aan z'n
laatste kans. De Sovjetunie was het rijk
van de armoe. En het is de tragiek van
Michail Gorbatsjov dat dit nog steeds zo
is, zijn politieke en vooral economische
hervormingen ten spijt. De partijleider
moet vier jaar na invoering van de pe
restrojka vaststellen dat de Sovjet-maat
schappij zich niet zomaar laat hervór-
Applaus en waardering ontvangt 'Gor-
bi' vooral vanuit het buitenland, bin
nenslands zwelt het gemor over zijn eco
nomische politiek aan. Die heeft in de
schappen van supermarkten nog geen
appel of ei extra opgeleverd. Integen
deel, nog steeds ook moet er in lange rij
en gewacht worden op de onveranderd
schaars beschikbare eerste levensbe
hoeften.
"Op topniveau is er de afgelopen jaren
een volledige zuivering geweest. In het
Politburo zitten geen figuren meer, die in
het Brezjnev-tijdperk een vooraanstaan
de positie innamen. Maar in het midden
kader ligt dat anders. Ik ben er dan ook
heilig van overtuigd dat het beleid van
Gorbatsjov voortdurend wordt gesabo
teerd. al weet ik niet op welke schaal. Ik
zal zijn naam niet noemen, maar van een
gezaghebbend zegsman heb ik wel ver
nomen dat vorig jaar tegen Kerstmis zo
maar negentig wagons vol consumptie
goederen zijn tegengehouden. Om te
voorkomen dat het de mensen onder
Gorbatsjov beter zal gaan".
Beter betalen
Corrupte bestuurders, de stelselmatige
tegenwerking van overheidsdienaren, de
structurele bureaucratie, machtsmis
bruik en andere dubieuze handelingen
die de inflatie slechts bevorderden, zie
daar een opsomming van remmende fac
toren die de Sovjet-economie mede heb
ben gebruskeerd. Maar al wat'vroeger
remmend werkte doordat menigeen het
eigen belang tersluiks liet prevaleren bo
ven het belang van de staat, vreet ook nu
nog in op de samenleving. Arbeiders la
ten zich niet of nauwelijks motiveren tot
de prestaties waarom de staat als het wa
re schreeuwt.
Löwenhardt: "Ergens kan ik me dat
nog indenken ook. Je kunt de instelling
van arbeiders veranderen door ze beter
te betalen. Dat is ook gebeurd. In het ho
ge noorden, in Vorkoeta, schijnen de
mijnwerkers op het ogenblik 1200 roebel
per maand te krijgen voor het ongezonde
werk dat ze ondergronds doen. Zesmaal
het gemiddelde salaris als compensatie
voor een beroep dat een hoog sterftecij
fer oplevert. Maar wat heeft'het voor zin
om mijnwerkers zo'n salaris uit te beta
len. als ze er niets voor kunnen kopen?".
De bevolking van de Oostbloklanden
was er al lang van op de hoogte dat het
communisme niet de welvaart bracht die
gezaghebbende partijleden wèl kenden.
Löwenhardt wijst op de uitkomst van
een opiniepeiling die Radio Free Europe
een jaar of wat geleden hield onder toe
risten uit Oost-Europa. "Daaruit kwam
naar voren dat in Tsjechoslowakije en
Hongarije de communistische partij
hooguit zeven procent van de stemmen
zou overhouden. In Polen was er toen al
een basis voor een regering bestaande uit
christen-democraten, conservatieven en
leden van de boerenpartij. En dan te be
denken dat die voorkeur kenbaar werd
gemaakt door mensen in wie de commu
nistische partij het nodige vertrouwen
stelde. Anders zouden ze nooit toestem
ming hebben gekregen naar het Westen
te reizen".
Moed der wanhoop
Het marxisme-leninisme zoals dat in de
Sovjetunie is ontstaan en vervolgens is
uitgevoerd naar vele andere landen, had
begin deze eeuw allerlei pretenties.
"Maar in feite heeft het communisme al
leen maar militaire prestaties geleverd,
er rest nu geen andere conclusie. De be
wapeningsindustrie heeft in de Sovjet
unie jaar in, jaar uit op volle toeren ge
draaid. En dat is ten koste gegaan van de
consumptie-economie".
En nu, stelt Löwenhardt, staat of valt
de perestrojka-politiek van Gorbatsjov
met het welslagen van het economische
herstelplan dat is gelanceerd door vice-
premier Abalkin. De hoop is daarbij te
vens gevestigd op het altruïsme van het
Westen, op de onbaatzuchtigheid van de
eens gelaakte kapitalistische naties. "Het
herstelplan van Abalkin behelst een se
rie maatregelen die de Sovjetunie er bo
venop moet helpen. Binnen vijfjaar. Per
soonlijk zie ik dit plan als de moed der
wanhoop".
Het Oostblok blijft inmiddels verba
zen. Van dag tot dag, de gebeurtenissen
volgen elkaar in een adembenemend
tempo op. De Poolse vakbond Solidari
teit was jaren in de contramine tegen het
bewind van Jaruzelski, en maakte uitein
delijk de weg vrij voor een niet-commu-
nistische regering die wèl de steun van
het volk geniet. Ook andere volkeren
kwamen in beweging in een poging de
communistische beweging uit de macht
te ontzetten. In Hongarije is dat gebeurd
de Volksrepubliek werd bijgezet in de
geschiedenis waaraan de bloedig door
Russische legereenheden neergeslagen
opstand van 1956 als een zwarte bladzij
de bengelt. Honderdduizenden in meer
derheid jeugdige DDR-burgers- zagen
hun toekomst niet liggen in de zogeheten
Boeren- en Arbeidersstaat.
In Bulgarije moest Zhivkov plaats ma
ken voor de meer gematigde Mladenov,
en in Tsjechoslowakije is het volk voor
het eerst sinds 1968 massaal te hoop gelo
pen tegen het bewind. Alleen in Roeme
nië is alles bij het oude gebleven. Partij
leider Ceausescu heeft het daar al een
kwart eeuw alleen voor het zeggen, en
vooralsnog weet hij die macht te handha
ven met de ijzeren vuist waarmee ook el
De Berlijnse Muur geslecht: duizenden DDR-burgers stromen in hun Trabants en Wartburgs West-Berlijn binnen
terwijl de stoet rechts aan de andere kant een kijkje gaat nemen. <foto ap>
ders op de wereld naar seniliteit neigen
de dictators veelvuldig zwaaien.
Opzienbarend
De Partij is in de Sovjetunie en in tal van
vroegere satellietstaten niet langer al
machtig, is de indruk die Löwenhardt
ook aan tal van publicaties uit het land
zelfheeft overgehouden. Niet alles wordt
als vanzelfsprekend geslikt.
Met de arrogantie van de macht die zo
lang in zijn land heeft kunnen bestaan,
rekende Gorbatsjov in april 1987 af tij
dens zijn bezoek aan Praag. Hij verklaar
de toen dat geen partij het monopolie op
De Leidse sovjetoloog dr. John Löwenhardt: "Ik denk dat nog maar weini
gen echt geloven in wat Gorbatsjov probeert te bewerkstelligen. De prijs die
de Russen moeten betalen voor de hervormingen komt steeds hoger te liggen".
de waarheid bezit. Aan die op zich al op
zienbarende verklaring koppelde Gor
batsjov de herziening van een slogan die
voordien iedereen in het Oostblok van
jongsaf kreeg ingepeperd. Het was in
strijd met de nieuwe realiteit om onvoor
waardelijk te geloven in: "van de Sov
jetunie leren is de overwinning leren!".
"Van elkaar leren is de overwinning"
paste veel beter in het Nieuwe Denken
dat Gorbatsjov heeft geïntroduceerd.
Er is meer. Onlangs maakte een Russi
sche krant er melding van dat het onder
wijs in de leer van het marxisme-leninis
me wordt afgeschaft. De verplichte, lou
ter saaiheid ademende colleges over het
dialectisch en historisch materialisme
worden eveneens van het studiepro
gramma geschrapt. En dat gaat ook ge
beuren met dogmatische vakken als het
wetenschappelijk communisme en de
geschiedenis van de CPSU, de commu
nistische partij van de Sovjetunie. In
plaats daarvan worden studenten
voortaan bekwaamd in algemene filoso
fie en de sociaal-politieke geschiedenis
van de 20ste eeuw. Eenzelfde proces is
trouwens waarneembaar in de DDR,
waar het Russisch niet langer als tweede
taal wordt onderwezen.
Spaarpot
In de vensterbank van Löwenhardts
werkkamer staat een stenen evenbeeld
van Leonid Brezjnev stram in de hou
ding. Als spaarpot thans te koop in Mos
kou. In de vorm van een stropdas is een
uitsparing gemaakt waarin roebels en
kopeken kunnen worden gedeponeerd.
Eigenlijk is het meer dan een bewaar
plaats voor spaargeld. Moskovieten met
gevoel voor ironie kopen de pop die spre
kend Breznjev is vooral als herinnering
aan een verleden waarin een corrupte
zelfverrijker als hij de absolute heerser
van het systeem kon zijn. Als hèt sym
bool van een verleden dat nooit weerom
komt. Tenminste: veelvuldig laten de
huidige machthebbers weten dat de her
vormingen onomkeerbaar zijn.
Een en ander wordt tegensproken
door Westerse hardliners die beweren
dat Gorbatsjovs Nieuwe Denken een
schijnbeweging is van de aangeslagen
Russische beer, die z'n klauwen als van
ouds zal uitsteken zodra hij op krachten
is gebracht door de economische impul
sen vanuit het Westen. Daarom wordt
van die kant elke vorm van Westerse eco
nomische steun afgewezen. In geen ge
val mag er wat hen betreft gemene zaak
worden gemaakt met het Nieuwe Den
ken dat Gorbatsjov tracht te versprei
den.
Vooral in de Verenigde Staten zijn er
nogal wat aanhangers van deze Koude
Oorlog-filosofie. Het is de kretologie van
mensen die naar de mening van Löwen
hardt niet weten waarover ze het hebben.
"De wereld heeft er zo uitgezien en zal er
altijd zo uitzien, zo redeneren ze in recht
se kringen. Natuurlijk is het waar dat de
politiek van Gorbatsjov niet consistent
en niet consequent is. En natuurlijk is
het ook niet zo dat de Sovjetunie en an
dere Oosteuropese landen bezig zijn zich
om te vormen tot een democratie. Dat is
gezien de traditie van die landen, gezien
de politieke cultuur ook, ondenkbaar.
Maar daar staat tegenover dat op diverse
plaatsen toch maar openingen zijn ge
maakt in de Muur. Dat de naoorlogse te
genstelling tussen Oost en West in veler
lei opzicht is vervaagd".
Fiasco
Denk in dat verband ook maar aan de
verkiezingen die in maart in de Sovjet
unie werden gehouden. Partijbonzen op
wie voorheen 98 tot 99 procent van de
stemmen werd uitgebracht, moesten wij
ken voor de echte wil van het volk, wiens
voorkeur uitging naar alternatieve kan
didaten.
Het Centrale Comité van de partij zag
een campagne tegen Boris Jeltsin uit
draaien op een compleet fiasco. Niet
minder dan 90 procent van de stemge
rechtigde Moskovieten gaf er blijk van
vertrouwen te stellen in de man die des
tijds door Gorbatsjov terzijde werd ge
schoven als een te hard van stapel lopen
de hervormer. En zo slaagden ook de
conservatieve Academie-bestuurders er
niet in Andrej Sacharov buiten het Con
gres van Volksafgevaardigden te hou
den, de voormalige dissident heeft nu zit
ting in de Opperste Sovjet.
De volkeren van de buitengewesten la
ten zich ook steeds minder gelegen lig
gen aan de Moskou-doctrine. In april
ontaardde in Tbilisi een vreedzame de
monstratie, die daar werd uitgelegd als
de vrijheidsstrijd van Georgië, in een
bloedbad. Het Rode Leger knuppelde de
betogers uiteen, zestien mensen lieten
het leven. Maar met geweld is de drei
ging dat de Sovjetunie uiteindelijk in
vijftien republieken uiteen zal vallen niet
weggenomen. Zeker niet als wordt be
dacht dat .de burgeroorlog rond Nagor-
nyj Karabach onveranderd woedt, de
aanstelling van een bijzonder bestuur
ten spijt. En zo heeft het Kremlin al even
min greep kunnen krijgen op de etnische
strijd tussen Armenië en Azarbaydzjan
en op de vrijheidsstrijd in de Baïtische
staten.
Ondankbaar
"Het grootste probleem voor de Russen
is dat ze binnen de Sovjetunie enorm in
het defensief zijn gedrongen. En dat zijn
Russen niet gewend. Sterker nog, wat in
de Sovjetunie tot stand is gebracht is in
de eerste plaats te danken aan de Russen.
Vinden de Russen. Vandaar ook dat vele
Russen de volkeren in de andere staten
heel erg ondankbaar vinden. Jarenlang
is de schijn opgehouden dat die staten
destijds zelf toenadering tot Rusland
hebben gezocht. De publicatie van het
