De bittere waarheid over martelingen
VN-rapporteur Kooijmans: 'Ik heb genoeg gehoord om tien jaar misselijk te blijven'
ZATERDAG 11 FEBRUARI 1989
EXTRA
PAGINA 29
Een jaar of vier rapporteert prof. dr.
Pieter H. Kooijmans nu namens de
Verenigde Naties over schendingen
van mensenrechten, her en der. "En
wat ik in die periode over folterin
gen heb gehoord en gelezen", zegt
de speciale VN-rapporteur, "is ge
noeg om voor zeker tien jaar misse
lijk van te blijven".
De stem van de Leidse hoogleraar Inter
nationaal Recht heeft voor even een ge
dempte toonhoogte aangenomen. Het
grijpt hem zichtbaar aan, het verraad dat
nog altijd op grote schaal aan de in 1948
aanvaarde Universele Rechten van de
Mensen wordt gepleegd. Met de mond
hebben vele regimes het beste met de
mens voor, in daad wil er helaas maar al
te vaak van het woord worden afgewe
ken.
Nee, Kooijmans zal in de veelal aan
grijpende contacten met gemartelden
niet meehuilen. Hij is realist genoeg om
te weten dat daarmee geen mens gehol
pen is. Wèl laat al het persoonlijke leed
waarmee hij geregeld wordt geconfron
teerd hem geenszins onberoerd. Kooij
mans prijst zich gelukkig over de nodige
veerkracht te beschikken. "In zekere zin
kan ik de knop omdraaien. Daarom ga ik
er niet aan onderdoor, aan deze ellende".
Kantoor
Als een van de vijf speciale VN-rappor-
teurs houdt Kooijmans eens per twee
maanden kantoor in Genève. Op zijn bu
reau belanden niet alleen geregeld
klachtbrieven van non-gouvernemente
le organisaties als Amnesty International
of beroepsverenigingen van advocaten.
Kooijmans komt er ook geregeld in aan
raking met gefolterden, met gemartel
den die veelal het slachtoffer zijn gewor
den van een systeem waaraan zij zich
niet wilden onderwerpen. En dan vertel
len ze hem over alle aanslagen die op hun
lichaam en geest zijn gepleegd.
"Meestal worden ze begeleid door
mensen van zogeheten non-gouverne
mentele organisaties, door mensen van
Amnesty International. Het merkwaar
dige van die contacten is dat ik eigenlijk
geen bevestiging hoef te hebben van al
datgeen mij wordt verteld. Ik ben welis
waar geen expert in het doorgronden van
iemands ziel, geen psychiater of psycho
loog, maar ik heb al gauw door of iemand
een verhaal vertelt of de bittere waar
heid. Dat neemt niet weg dat je nooit
mag uitsluiten dat een klacht wordt inge
geven door politieke motieven. Vandaar
dat ik de desbetreffende regeringen al
tijd om opheldering vraag. Want alleen
zij kunnen de verhalen ontzenuwen met
een uitvoerig verslag dat is gebaseerd op
een grondig onderzoek. Een volstrekte
ontkenning zonder meer is voor mij geen
overtuigend antwoord. Hoe de regerin
gen hebben gereageerd op mijn brieven,
welk standpunt ze hebben ingenómen in
correspondentie met mij, dat vermeld ik
altijd in mijn rapporten. Of woede of hef
tige ontkenningen duiden op een gevoel
betrapt te zijn, die conclusie laat ik dan
maar aan de lezers van het rapport".
Folteringen laten iets na in de geest dat
vrijwel onherstelbaar is. Fysieke gevol
gen van een marteling kunnen nog wel
genezen, maar dé mens die psychisch is
bewerkt heeft volgens Kooijmans helaas
weinig kans op genezing. Het ergste van
dergelijke praktijken is dat mensen wor
den vernietigd door tegenstanders die
hen laten leven in een leven dat eigenlijk
niet meer te leven is. Kooijmans heeft ze
in Genève of waar ook meer dan eens
recht in de ogen gekeken, mensen die
ooit gezond waren, maar waren geknecht
tot geestelijke of lichamelijke wrakken.
Een intrieste aanblik elke keer weer,
neem dat van Kooijmans maar aan.
Arbeidzaam
Hij heeft altijd al een arbeidzaam leven
geleid, de nu 55-jarige Kooijmans. Na
zijn promotie werd hij aan de Vrije Uni
versiteit van Amsterdam benoemd tot
hoogleraar Internationaal Recht. Vier
jaar gaf Kooijmans daar college, daarna
werd hij aangezocht om namens de Anti
Revolutionaire Partij zitting te nemen in
het kabinet-Den Uyl als staatssecretaris
van buitenlandse zaken.
Op 1 januari 1978 werd hij vervolgens
aangesteld als hoogleraar Volkenrecht
aan de Leidse universiteit, een ambt dat
Kooijmans van 1982 tot 1985 combineer
de met de functie van Nederlands verte
genwoordiger in de mensenrechtencom
missie van de VN. Het laatste jaar zat hij
die commissie voor, waarna zijn benoe
ming volgde tot speciaal rapporteur. Een
functie overigens, die mede op zijn initia
tief in het leven is geroepen.
Binnen de commissie van de mensen
rechten wordt hij gezien als een onbe
taalbare kracht, die z'n werk bovendien
nog eens onbezoldigd verricht. Deson
danks heeft Kooijmans zich niet bij elke
lidstaat van de VN even geliefd gemaakt,
gewend als hij is de dingen bij de naam te
noemen. Karakteristiek in dat verband
was de titel die Kooijmans meegaf aan
het eerste rapport dat hij in opdracht van
de VN-commissie voor de Rechten van
de Mens vervaardigde: 'De pest van de
"Daarin heb ik vijftig
telingen gepubliceerd. Onder meer heb
ik aangegeven welke ingenieuze manie
ren er zoal in zwang zijn om mensen op te
hangen. Het jargon is om van te walgen,
kotsmisselijk word je ervan. Om maar
een voorbeeld te noemen: er is een me
thode die de vliegende papegaai wordt
genoemd. Daarmee wordt de methode
bedoeld om mensen op te hangen aan
hun oksels. Het menselijk vernuft is on
uitputtelijk als het erom gaat de mede
mens pijn te doen. Neem maar de psychi
sche methode van de schijnexecutie
waarbij een familielid voor de ogen van
de arrestant wordt gemarteld. Wat ook
gebeurt: mensen de eerste levensbehoef-
In vele landen worden mensen op hun ziel getrapt, omdat ze zich om de een of andere reden niet wensen te schikken in de
doctrine van het regime. Bij herhaling gebeurt het ook dat mensen letterlijk worden vertrapt. In 1948 werden binnen het
verband van de Verenigde Naties de Universele Rechten van de Mens aanvaard. Helaas worden die door talloze lidstaten
alleen met de mond beleden. De Leidse prof. Pieter H. Kooijmans stelt dergelijke wantoestanden als VN-rapporteur al vier
jaar aan de kaak. "Het menselijk vernuft is onuitputtelijk als het erop aankomt de medemens pijn te doen",
door Gerard van Putten
ten onthouden. Geen toestemming ge
ven naar het toilet te gaan. Een andere
vorm van geestelijk martelen is de dage
lijkse confrontatie van een gevangen ge
nomen moeder met haar baby. Aanraken
mag ze het kind niet, telkens als ze dat
wil verdwijnen de heren bewakers met
dat kind naar wie weet waar naartoe. Het
is een van de vele afgrijselijke drukmid
delen om informatie uit een mens te per-
Helder
Nog deze maand buigt de VN-commissie
voor de Rechten van de Mens zich over
zijn rapport dat als altijd helder en haar
scherp van samenstelling is. De corres
pondentie zoals Kooijmans die vorig jaar
met 38 landen voerde, heeft hij overzich
telijk in het rapport gerubriceerd. Zoals
ook zijn verzoeken om nadere informatie
over vermeende folteringen aan 22 regi
mes en de eventuele reacties van die
kant. Ditmaal bracht Kooijmans Saudi-
arabië en China in opspraak. Beide lan
den hebben op voorhand al verbolgen
gereageerd op het verhaal dat Kooijmans
in het rapport heeft gehouden.
"Het geval China heeft betrekking op
VN-rapporteur prof. dr. P.H. Kooijmans: "Roepen dat de mensenrechten
worden gerespecteerd is niet voldoende". (foto wim Dijkman)
Tibet. Dat onderwerp ligt toch al gevoe
lig in Peking, maar nu er is gerappor
teerd over martelpraktijken ter plaatse is
China helemaal in de gordijnen geklom
men. Maar weerlegd zijn de beschuldi
gingen niet, net zo min als de brief die
een collega van mij heeft geschreven
over terechtstellingen. De verontwaardi
ging was ook toen groot, maar nooit is
het tegendeel aangetoond".
In Riaad, de hoofdstad van öaudiara-
bië, hebben de hoogwaardigheidsbekle
ders al evenmin een goed woord over
voor Kooijmans bemoeienissen met wat
ter plaatse wordt uitgelegd als interne
aangelegenheden. "In 1984 is er binnen
het verband van de Verenigde Naties een
verdrag tegen folteringen gesloten. Daar
in wordt gesteld dat onder folteringen
niet wordt verstaan het leed en de pijn
die worden veroorzaakt door straffen die
iemand krachtens de wet zijn opgelegd.
Op dat verdrag beroepen de autoriteiten
van Saudiarabië zich. Waar het nu in de
hele discussie om gaat is hoe het begrip
lawful sanction moet worden geïntepre-
teerd, hoever je mag gaan met het wettig
verklaren van strafmaatregelen. In dat
land wordt namelijk wel gewerkt met
maatregelen als geseling en amputatie".
Koran
Saudiarabië stelt zich op het standpunt
dat dergelijke straffen worden genoemd
in de koran. Dus, redeneren ze daar, mo
gen dergelijke straffen ook worden opge
legd. "Ik heb uitvoerig met de autoritei
ten van gedachten gewisseld, maar erg
veel heeft dat overleg niet opgeleverd. Ze
verwijten mij als hoogleraar Internatio
naal Recht dat ik het internationale recht
niet ken, omdat ik in mijn rapportage
voorbij ga aan hun wetten".
Kooijmans weet dat er op gezette tij
den "genoeg literatuur" verschijnt om te
volstaan met rapportage vanachter het
bureau, louter op basis van informatie
die hem wordt aangereikt. Hij noemt het
jaarboek van Amnesty International en
de lijvige documentatie van het State De
partment, het Amerikaanse ministerie
van de Verenigde Staten. "Als rappor
teur ben je geneigd informatie over be
paalde landen serieus te nemen. Dat
neemt niet weg dat het voor mij vast
staat dat geen enkel land immuun is voor
folteringen. Over Nederland heb ik nooit
een melding ontvangen, maar dat is voor
mij nog geen garantie dat er hier nooit
wat gebeurt".
Persoonlijk acht hij het van groot be
lang de mensen te ontmoeten die zich
hetzij geestelijk, hetzij lichamelijk ge
slachtofferd voelen door de machtswel
lust van de medemens.
"Zo kan ik iets meevoelen en ervaren
van wat mensen doormaken. Zelf heb ik
godzijdank nooit in een dergelijke situa
tie verkeerd^ maar door dergelijke ge
sprekken te voeren probeer ik iets na te
voelen van wat de mensen hebben ge
voeld toen ze bloot stonden aan folterin
gen. Zou ik me helemaal verlaten op sta
tistieken, brieven en de antwoorden op
die brieven, dan was het gevaar niet
denkbeeldig geweest dat het voor mij na
verloop van tijd allemaal heel gewoon
was geworden. Nu kan ik elke keer weer
de ernst van een bepaalde situatie bepa
len. Elke keer zie ik weer de littekens die
het gemartel bij mensen achterlaat. Ook
de geestelijke, want niet altijd laten folte
ringen sporen op het lichaam na. Als ie
mand wordt omwikkeld met natte ver
banden en die persoon vervolgens wordt
bewerkt met elektrische schokken is
daarvan later niets terug te zien".
Voorbereiding
Niet lang geleden bezocht Kooijmans
Turkije, eerder deed hij bijvoorbeeld ook
Colombia aan. Tot nu toe stelde hij zich
in zes landen op de hoogte van de toe
stand ter plaatse. Kooijmans is gewend
zich terdege op zijn bezoeken aan landen
voor te bereiden. Ergens in zijn achter
hoofd houdt hij er rekening mee dat re
geringen VN-rapporteurs kunnen mani
puleren door ze bijvoorbeeld een milde
ontvangst te bereiden. Dat autoriteiten
zich voordeliger presenteren dan ze in
werkelijkheid zijn, ook met die mogelijk
heid houdt hij terdege rekening.
"Mijn komst kondig ik aan, al is het
niet zo dat ik vraag: mag ik uw land even
bezoeken? Wat ik wel doe: ik treed eerst
voorzichtig in overleg met de ambassa
deur van het bewuste land. Dan vertel ik
dat er meldingen zijn binnen gekomen
over folteringen en dat ik daarover met
z'n regering wil praten, met de intentie
verbetering in de toestand aan te bren
gen. Ik zoek alleen die landen uit, waar
van ik het zinvol acht die te bezoeken".
Voordat Kooijmans afreist, verdiept
hij zich in het juridische systeem dat in
het land wordt gehanteerd. In Turkije
sprak hij met autoriteiten en gevange
nen. Vooruitlopend op een verdrag dat
op 1 februari in werking is getreden en
dat periodieke bezoeken aan gevange
nen regelt, gooide het Turkse bewind de
gevangenissen alvast open. Formeel
kreeg Kooijmans de gelegenheid de ge
vangenen onder vier ogen te spreken,
maar tot zijn verwondering hadden ze
daar geen behoefte aan. De bewakers
mochten horen waarvan ze werden
beticht. De twee communistenleiders
Kutlu en Sargin die al een jaar bloot
staan aan een procesgang die gepaard
gaat met martelingen hebben een klacht
gedeponeerd bij het Europese Hof voor
de rechten van de mens in Straatsburg.
"Turkije is eigenlijk een merkwaardig
verschijnsel", meent Kooijmans. "De re
gering heeft aan de ene kant betekenis
volle stappen gezet. Als Turk kun je
klachten indienen bij het Europese Hof,
de plaatsen van penitentie zijn openge
steld voor de buitenwereld. Maar daarte
genover staat het aantal klachten over
folteringen. Professionele organisaties
als die van artsen en advocaten zijn ervan
overtuigd dat die veel-groter zijn dan de
regering toegeeft of bereid is toe te ge-
Politie
Prof. Kooijmans kan zich niet aan de in
druk onttrekken dat er in Turkije een
staat in de staat bestaat: de politie. In een
land als Colombia bestaan er zelfs vijftig,
zoals hij op zijn rondreis door dat
Zuidamerikaanse land vernam van de
hoogste politiechef. Voor de regering
zijn ze niet beheersbaar, die vijftig
doodseskaders waartoe ook de wereld-
beruchte Colombiaanse drugsmaffia be-
hoort. Lukraak wordt er in Bogóté ge
plunderd, geestelijk en lichamelijk ge
marteld, gemoord.
In Turkije is de politie verantwoorde
lijk voor de grootscheepse schendingen
van wat binnen de VN wordt aangeduid
als de onheilige driehoek: het willekeurig
beroven van iemands leven, het aantas
ten van de menselijke integriteit en het
doen verdwijnen van mensen. "Roepen
dat de mensenrechten worden gerespec
teerd, zoals in Ankara gebeurt, is niet vol
doende. Het geweld dat kennelijk in het
denken, in het bloed en in het handelspa
troon van die politiemensen zit, zou eruit
gehaald moeten worden".
Het probleem dat Kooijmans heeft
aangesneden is niet typisch Turks. Ook
elders in de wereld zijn de politiebureaus
de plaatsen waar de meeste folteringen
worden gepleegd. Veelal meteen na de
arrestatie plegen in vele landen politie
mensen zich te vergrijpen aan de arres
tanten. In een poging de bekentenissen
er als het ware uit te persen tijdens de
verhoren. Zelf heeft hij in één van zijn
rapporten de aanbeveling gedaan tot
martelpraktijken bereid zijnde politie
mensen "folter-immuun" te maken door
hen te scholen, te herscholen, en als dat
niet helpt over te gaan tot het opleggen
van strenge straffen.
Benieuwd
In Zuidkorea zijn bewakers en politie
agenten die de mensenrechten aan hun
laars hadden gelapt voor vijf en zelfs
voor tien jaar achter slot en grendel ver
dwenen. Prof. Kooijmans is er geweest,
want zijn arbeidsterrein strekt zich ook
uit tot de landen die niet zijn aangesloten
bij de Verenigde Naties. Hij is benieuwd
of dit beleid door de Zuidkoreaanse rege
ring wordt voortgezet, of dat dit een on
derdeel was de vriendelijke gezichtspoli-
tiek die in het land van de morgenkalmte
is bedreven in verband met de Olympi
sche Spelen. "Dat van dergelijke sanc
ties een preventieve werking uitgaat is in
Zuidkorea aangetoond".
Hij realiseert zich maar al te goed dat
de VN niet over de macht beschikt om de
aangesloten lidstaten bepaalde maatre
gelen dwingend op te leggen. De VN zou
een kleine, sektarische club worden als
op schendingen van de mensenrechten
het einde van het lidmaatschap zou
staan. Wel zou er volgens Kooijmans wat
voor te zeggen zijn als de EG bijvoor
beeld van Turkije eerst verlangt de zaken
intern te schonen naar het model van het
gemiddelde EG-land, voordat Turkije als
lidstaat wordt geaccepteerd.
"In de vorige rapporten die door mij
zijn uitgebracht heb ik geen uitvoerig
verslag gegeven van de correspondentie
die ik heb gevoerd. Dit jaar werd ik voor
het eerst geassisteerd door een studente
uit Leiden. De technische mogelijkhe
den waren er nu om uitvoerig verslag te
doen van de gevoerde correspondentie.
Met de namen van degenen die zich
slachtoffer voelden van folteringen. De
aard van de folteringen zijn in het rap
port beweerdelijk weergegeven. Ik zeg
met nadruk: beweerdelijk".
Misverstanden
Niet voor niets bedient Kooijmans zich
van dat woord dat eigenlijk niet bestaat.
Het is meer dan eens aangetoond dat zijn
informanten op uiterlijke waarnemingen
afgaan. Dat kan wel eens misverstanden
oproepen, vandaar dat de rapporteur de
regering onder wier verantwoordelijk
heid bruut geweld op gevangenen zou
zijn toegepast, altijd in de gelegenheid
stelt de geuite beschuldigingen te weer
leggen.
Prof. Kooijmans noemt in dit verband
het recente voorbeeld van een Tsjechos-
lowaakse arrestant die in gevangenschap
overleed. Volgens de bronnen waarover
Kooijmans beschikte, leek het er ver
dacht veel op dat de plaatselijke autori
teiten de dood van de persoon in kwestie
op hun geweten hadden, temeer omdat
zijn familie hem gezond waande. "Maar
een autopsie die door twee Amerikaanse
artsen werd uitgevoerd wees uit dat de
man niet aan de gevolgen van folteringen
was overleden, zoals werd vermoed,
maar gewoon een natuurlijke dood is ge
storven. En dat vermeld ik natuurlijk
ook in mijn rapporten".
Er zijn landen die geheel voorbijgaan
aan de brieven van Kooijmans. Da
mascus schrijft nooit terug, Syrië legt ge
woon z'n eigen criteria aan bij het opleg
gen van sancties en weigert daarover ook
maar enige verantwoording af te leggen.
En Zuidafrika zit tegenwoordig ook niet
meer te wachten op pottekijkers van de
VN. Prof. Kooijmans wijst erop dat een
en ander niet in strijd is met enige regel.
Geen land, zo zegt hij, is verplicht VN-
rapporteurs te ontvangen. Geen land ook
dient brieven van VN-rapporteurs te be
antwoorden. "Er bestaat geen bindende
resolutie, het enige dat de Commissie
van de Mensenrechten de aangesloten
naties heeft gevraagd is mee te werken".
Frustrerend
Het werk heeft bij tijd en wijle z'n frus
trerende kanten, de wereld laat zich nu
eenmaal niet van de ene op de andere
dag verbeteren. Toch heeft prof. Kooij
mans het idee niet voor niets bezig te
zijn. De hoogleraar vergelijkt zijn werk
met een lange trein die op weg is. Lang
zaam maar zeker. Omdat, zo luidt de ver
klaring van Kooijmans, men in bepaalde
landen nu eenmaal geketend zit aan een
cultuurpatroon waarin bruut geweld
past. In het bijzonder is dat het geval in
totalitaire staten waar geen enkel respect
bestaat voor mensen die zich niet in het
spoor van de dictator willen begeven.
"Maar nergens hoeft de toestand hope
loos te blijven. Tweehonderd jaar gele
den was het heel gewoon dat hier in Ne
derland lijfstraffen werden toegepast,
dat er werd gemarteld. Nu zou iedereen
geschokt reageren, mocht dat nu in dit
land gebeuren. Ik denk in periodes van
tien jaar. En dan moet ik zeggen dat het
respect voor de mensenrechten en de
zorg om die na te leven is toegenomen.
Los van die op zich bemoedigende ont
wikkeling worden er in de wereld helaas
nog op dusdanige schaal mensen gefol
terd dat er voor mij als VN-rapporteur
voorlopig nog genoeg werk te doen is".
