'Hersenen grotendeels
nog onbekend gebied'
'Kijk, het had n meisje kunnen zijn
Necrologen hebben meer vragen dan antwoorden
Voor Italiaanse lobby tegen abortus heiligt het doel alle middelen
PAGINA 2
ZATERDAG 11 FEBRUARI 1989
Reportage
DEN HAAG - "We weten
nog zo weinig over de func
tie en de werking van herse
nen. Er is reden tot beschei
denheid". Prof. dr. J. L.
Slooff is als neuropatholoog
verbonden aan de universi
teit van Nijmegen en zie
kenhuizen in Den Haag en
Heerlen. Hij houdt zich al
meer dan dertig jaar bezig
met praktisch onderzoek
aan de hersenen.
door
Theo Haerkens
Jaarlijks gaan er 500 stel hersenen
door zijn vingers en die van zijn
teamleden. "Wij doen onderzoek
en proberen verbanden te leggen.
We kijken of de diagnoses juist ge
steld zijn en gaan na wat het effect
is geweest van de gevolgde behan
deling". De ziekenhuizen moeten
onmiddellijk profiteren van de
kennis die Slooff zo vergaart.
Met de ontdekking dat bij homo
seksuele mannen een deel van de
hersenen twee keer zo groot is dan
bij hetero's, hebben de hersenen
nog lang niet alle geheimen prijs
gegeven. Er is nog ontzettend veel
«niet bekend over de werking van
dit orgaan.
Een volwassen man heeft gemid
deld 1400 gram hersenen. Dat kan
variëren van 1200 tot 1700 gram.
Vrouwen hebben vijftig gram min
der, maar bij het ouder worden,
slinken hun hersenen weer niet zo
veel, haast Slooff zich hieraan toe
te voegen.
Omvang
Bij de geboorte heeft een baby 330
gram hersenen. Ze groeien razend
snel tot 1000 gram als het kind een
jaar oud is en 1300 gram bij ander-
halfjaar. Een jaar later is het maxi
mum bereikt. Dan sluiten de naden
in de schedel zich en neemt de in
houd niet meer in omvang toe. Op
merkelijk is dat bij de geboorte alle
hersencellen al aanwezig zijn, ze
moeten alleen 'rijpen'.
Om die reden gelooft Slooff niet
lichaam en
omoekeefd
in de theorie dat aids de oorzaak
was van de extra grote 'biologische
klok' die prof. Swaab ontdekte in
de hersenen van aan deze ziekte
overleden homoseksuelen. "Bij
een kind van twee tot drie jaar zijn
de hersenen volgroeid. Er komt
dan niets meer bij".
Dat wil niet zeggen dat de herse
nen van een pasgeborene er pre
cies hetzelfde uitzien als die van
een volwassene. De hersenen van
een kind zijn nog glad. De kenmer
kende structuur die doet denken
aan de inhoud van een walnoot,
ontstaat pas op latere leeftijd.
Dat gaat heel geleidelijk, maar
aan een kind is goed te zien, wan
neer er weer een fase is afgerond.
Een pasgeborene heeft wel ogen,
maar kan nog niets zien, omdat die
functie in de hersenen nog niet vol
ledig ontwikkeld is. Iedere keer dat
er een nieuwe fase in de ontwikke
ling is afgerond, is het kind tot
meer in staat. Dat gaat schoksge
wijs: een kind kan zomaar ineens
iets beetpakken als het dat wil en
het gaat ook van het ene op het an
dere moment echt lopen.
Rechtshandig
De hersenen zijn verdeeld in een
linker en een rechterhelft. Het lin
ker deel stuurt het rechter deel van
het lichaam en omgekeerd. De bei
de helften houden elkaar min of
meer in evenwicht, maar één is er
dominant. Dat is de reden dat veel
mensen rechtshandig zijn, of links
handig. Maar weinig mensen
schrijven links even gemakkelijk
als rechts.
Vroeger werden kinderen op
school gedwongen rechts te schrij
ven, maar dat is achterhaald. Het
overschakelen leverde veel proble
men op, alleen heel jonge kinde
ren, waarbij zich nog geen domi
nantie heeft ontwikkeld, kunnen
betrekkelijk gemakkelijk over
schakelen.
Mensen en dieren moeten het
hun leven lang doen met de herse
nen die ze bij de geboorte meekrij
gen. Hersencellen worden niet ver
vangen, zoals cellen in andere de
len van het lichaam. Tijdens het le
ven sterven regelmatig wat hersen
cellen af en de gevolgen blijven
dan ook niet uit. Mensen van tach
tigjaar krijgen problemen met hun
geheugen. Ze hebben vaker dan
voorheen een boodschappenbrief-
je nodig. Opmerkelijk is dat ze zich
dingen uit hun jeugd vaak nog tot
in de details kunnen herinneren.
"We kennen dat verouderings
proces niet goed. We denken dat
het zich vooral afspeelt in de voor-
hersenen". Slooff wijst naar het ge
bied tussen de wenkbrauwen en de
slapen. "Hier zit het kernstelsel dat
er iets mee te maken heeft". Ieder
een wordt ouder, maar het verou
deringsproces voltrekt zich niet bij
iedereen even snel.
Bokser
Bekend is dat de oud-zwaarge
wicht bokser Cassius Clay lijdt aan
een chronisch geheugenverlies en
bibberende ledematen, wat doet
denken aan de ziekte van Park
inson waar vooral bejaarden aan
lijden. De bokser heeft tijdens zijn
loopbaan heel wat klappen gekre
gen op het voorhoofd en Slooff legt
dan ook een rechtstreeks verband
met zijn vroegtijdig dementeren.
Het zijn echter niet alleen bok
sers die gevaar lopen. Ook mensen
de overmatig drinken, lopen her
senbeschadigingen op die leiden
tot vroegtijdige dementie. Al te
somber wil Slooff zich daarover
niet uitlaten. "Er is niets tegen een
gezond glaasje". In een vergevor
derd stadium van de ziekte aids
vertonen patiënten eveneens ver
schijnselen van dementie. De ziek
te ondermijnt het lichaam en laat
de hersenen daarbij niet onge
moeid.
Heel vaak zijn gedragsstoornis
sen een rechtstreeks gevolg van
een afwijking in de hersenen. Afge
storven cellen, een ontsteking of
drukkend gezwel kan er de oor
zaak van zijn dat een bepaalde
functie wegvalt. Niet zelden blijkt
dat pas bij een operatie of hersen
onderzoek, nadat de patiënt is
overleden. Slooff benadrukt dat
onderzoek van hersenen van een
dode buitengewoon belangrijk is
om meer te weten te komen over
het functioneren ervan.
Door beschadigingen in verband
te brengen met gedragsstoornissen
Slooff: "We maken ons veel meer zorgen dan vroeger. Toen liep men veel gemakkelijker r
kan ontdekt worden welke delen
van de hersenen dat gedrag sturen.
Röntgenonderzoek en andere tech
nische hulpmiddelen schieten te
kort voor dit soort onderzoek.
Daarom blijft het van groot belang
dat mensen hun lichaam beschik
baar blijven stellen voor de weten
schap, zodat zeer uitgebreid onder
zoek kan worden gedaan.
Blinde vlekken
Op dezelfde manier is ook ontdekt
op welke plaatsen in de hersen
schors functies als de spraak, het
gezicht en het gehoor zetelen. Er is
al veel onderzoek gedaan, maar er
zijn nog steeds veel blinde vlekken
in de atlas van de hersenen. Zeker
over de dieper gelegen gebieden is
nog veel onbekend. Van niet meer
dan circa tien procent van de her
sencellen is duidelijk waar ze voor
dienen. De rest wordt 'functioneel
stom gebied' genoemd. "Maar dat
betekent niet dat die gebieden
geen functie hebben, we kennen
die functie alleen nog niet".
Bekend zijn de verhalen van
mensen die in de oorlog een gra
naatscherf of kogel in het hoofd
kregen en toch een normaal leven
leidden. Met verbijstering hebben
chirurgen ook wel geconstateerd
dat mensen een ernstig gezwel
hadden, dat tijden kon voortwoe
keren zonder noemenswaardig last
te veroorzaken. Keerzijde daarvan
is, dat zo'n gezwel te lang onge
remd kan voortwoekeren en vrij
wel niet meer verwijderd kan wor:
den.
Kort na de Tweede Wereldoorlog
namen artsen bij gebrek aan beter
wel eens hun toevlucht tot een ra
dicale methode om mensen met
zeer ernstige gedragsstoornissen te
helpen. Via een gaatje in het hoofd
werden de voorhersenen eenvou
dig losgesneden van de rest. In een
aantal gevallen leverde dat resul
taat op, maar soms ook niet en dan
leefden ze op dezelfde manier ver
der. Een verklaring ontbreekt.
Superbreinen
Aan de buitenkant van de herse
nen is over het algemeen niet te
zien of ze van een grote geest zijn
geweest of van een idioot. Slooff
heeft ook 'superbreinen' in handen
gehad ("Nee, geen namen, dat kan
niet"), maar verzekert dat er niets
speciaals aan te zien was. De kron
kels in de hersenen zagen er niet
anders uit dan normaal. Waarom
was Einstein zo'n grote geest?
Waarom is Toon Hermans zo leuk?
Waarom heeft de een een 'talen
knobbel' en waarom heeft de ander
zoveel aanleg voor wiskunde? Op
die vragen moet de wetenschap het
antwoord schuldig blijven.
Slooff wijst erop dat hersen niet
los gezien mogen worden van de
rest van het zenuwstelsel. De zenu
wen onderhouden - als telefoon
draden - het contact tussen de her
senen en het lichaam. Als de aan
sluiting niet goed is, werkt het niet
en treden stoornissen op.
Mensen die een zogenoemde her-
senattaque gehad hebben, verlie
zen vaak de controle over spieren
in het gezicht. Dit verschijnsel kan
ook optreden na een hersenopera
tie en hierbij is het soms mogelijk
de schade te herstellen of te redu
ceren door de spieren aan te sluiten
op een zenuw die normaal de tong
bestuurt. Die hersencellen waar
mee die zenuw het contact onder
houdt, nemen dan de functie over
van andere delen in de hersenen,
waardoor een 'hangend gezicht'
kan worden voorkomen.
De mensen zijn zich tegenwoor
dig meer bewust van de mogelijk
heden van de medische weten
schap. Als vader zich wat raar be-
gon te gedragen, werd dat vroeger
geaccepteerd onder het motto.
"Ach, wat wil je, pa is ook al 87". De
moderne mens neemt daar geen
genoegen mee en mede daarom
wordt intensief gezocht naar oorza
ken en oplossingén voor dementie.
Dat er over een aantal jaren veel
meer mensen zijn die aanmerkelijk
ouder worden dan tot nu toe ge
bruikelijk, zal daar niet vreemd aan
zijn.
Erfelijkheid
Maar ook de erfelijkheid van aller
lei kwalen staat in het brandpunt
van de belangstelling. Geregeld
melden zich jonge mensen bij
Slooff en zijn collega's die willen
weten hoeveel kans zij hebben op
een debiel kind. Ze hebben dan een
broertje of een neefje in een inrich
ting en vragen zich af of hun kind
ook zo zal zijn. Als die kans groot is,
zien ze er liever van af. Dat past vol
gens Slooff in ons cultuurpatroon.
"We maken ons veel meer zorgen
dan vroeger. Toen liep men veel ge
makkelijker risico".
ROME Aangezien ik
Milaan niet goed ken, bad ik
aan de oudere dame naast me
gevraagd bij welke halte ik
moest uitstappen om bij de
universiteitskliniek
Mangiagalli te komen. "Aha,
je gaat dus een kindje laten
weghalen", roept de
jongeman in bus 76, die mijn
vraag had opgevangen. Hij
grijnst, likt zijn lippen af en
kijkt me uitdagend aan.
door
Marjon vari Royen
Het Mangiagalli-ziekenhuis in Mil
aan is de grootste vrouwenkliniek
van Italië. Er worden kinderen ge
boren, gynaecologische ingrepen
gedaan, maar twee keer per week
worden er ook abortussen ge
pleegd. Sinds kort is de Mangiagal
li-kliniek het symbool geworden
van de heftige strijd die er in Italië
aan de gang is over de toepassing
van de abortuswet die in 1978 door
het parlement werd aangenomen.
Ondanks het feit dat abortus in Ita
lië sindsdien legaal is, wordt het
voor veel vrouwen steeds moeilij
ker om van hun recht op abortus
gebruik te maken.
"Zoals in elk Italiaans zieken
huis, is ook hier de overgrote meer
derheid van de gynaecologen 'ge
wetensbezwaarde'. De Italiaanse
abortuswet geeft doktoren en ver
plegers namelijk de mogelijkheid
uit morele overwegingen het doen
van abortus te weigeren", zo vertelt
dokter Umberto Colombo tussen
twee bevallingen in. Na een hele
ochtend door het Mangiagalli-zie
kenhuis te hebben gezworven, is
Colombo de eerste dokter die be
reid is om met ons te spreken. We
zitten in een klein kamertje op de
operatieafdeling. Elke keer als de
deur open gaat, breekt Colombo
zijn verhaal haastig af.
Klimaat
"Het probleem is echter niet de ge
wetensbezwaren op zich", zegt hij,
nadat hij eerst heeft geluisterd naar
de stappen in de gang. "Het pro
bleem is dat er sinds een paar jaar
steeds meer 'zogenaamde' gewe
tensbezwaarden komen. Toen de
wet net werd aangenomen, waren
we hier met 26 artsen die abortus
sen uitvoerden, tegen 28 geweten-
bezwaarden. Nu is de verhouding
hier 10 op 46. Elke nieuwe dokter
die hier in dienst komt, blijkt een
geweténsbezwaarde te zijn. Maar
dat zijn ze niet uit overtuiging. Als
co-assistent voerden ze rustig abor
tussen uit. Ze zijn gewetensbe
zwaarde geworden omdat er in dit
ziekenhuis een klimaat heerst
waarbij het degenen die abortus
sen uitvoeren heel moeilijk wordt
gemaakt".
In de Italiaanse pers is de afgelo
pen week een aantal getuigenissen
verschenen van gynaecologen die
jarenlang abortussen hebben ge
daan, maar nu opeens besloten
hebben om over te stappen naar
het andere kamp. "We worden be
spot en uitgelachen. We zijn de pa
ria's van de medische stand gewor
den", zo vertelt bijvoorbeeld de
Milanese dokter Giuseppe Bat-
tagliarin in een interview met het
grote Italiaanse dagblad La Repub-
blica. "We worden de operatiezalen
uitgegooid en behandeld als zwer
vers. Ik heb in de afgelopen tien
jaar 2000 abortussen gedaan en ik
houd er nu mee op". Volgens Bat-
tagliarin worden de artsen zonder
gewetensbezwaren, door het
steeds kleiner wordende aantal, ge
reduceerd tot 'arbeiders aan de lo
pende band van abortus'.
Destructief
Dokter Colombo van de Mangia-
galli-kliniek is het hier volledig
mee eens. "Abortus is een puur de
structieve bezigheid", zegt hij.
"Zoals de vrouwen eronder lijden
die tot hun beslissing gekomen
zijn, zo lijden ook wij doktoren er
onder. Men kan van ons niet ver
langen dat wij omdat onze colle
ga's weigeren - dag-in dag-uit
abortussen doen". "£)n boven
dien", voegt Colombo er aan toe,
"met abortus valt geen carrière te
maken". Hij vertelt dat de dokto
ren van de Mangiagalli-kliniek vo
rig jaar besloten hebben om daar
om het aantal dagen waarop abor
tus wordt gedaan terug te brengen
van vijf tot twee ochtenden per
week.
"Waar gaan al die andere vrou
wen dan naartoe?", vraag ik. In Ita
lië bestaan er immers geen abor
tusklinieken en moeten alle ingre
pen in de openbare ziekenhuizen
gedaan worden. "Ik weet het niet",
antwoordt Colombo terwijl hij zijn
schouders ophaalt. "Naar een an
der ziekenhuis, neem ik aan. Maar
nu moet ik terug naar mijn beval
ling".
Uit gegevens die verzameld zijn
door het Italiaanse ministerie van
volksgezondheid, blijkt dat in gro
te delen van Italië abortus zelfs he
lemaal onmogelijk is geworden,
vanwege het grote aantal gewe
tensbezwaarde doktoren. Met na
me in het zuiden zijn er hele pro
vincies waar honderd procent van
de doktoren deze ingrepen weigert
te doen.
"We vermoeden dat op vele plek
ken in Italië de clandestiene abor
tuspraktijken opnieuw een grote
bloei doormaken", zegt een woord
voerster van de Italiaanse vereni
ging voor demografische opvoe
ding AIED (de Italiaanse tegenhan
ger van de Nederlandse NVSH).
"Voor die vrouwen die niet terug
willen naar het systeem van de
breinaald, maar die in Italië geen
hulp kunnen vinden, rest slechts
de mogelijkheid om naar het bui
tenland te gaan". De vereniging
sluit niet uit dat er over een tijdje,
net zoals vóór de aanneming van de
Italiaanse abortuswet, veel Itali
aanse vrouwen weer hun toevlucht
zullen nemen tot Engelse of Neder
landse abortusklinieken.
Dossiers
In de Mangiagalli-kliniek in Milaan
is er echter meer aan de hand dan
gewetensbezwaren alleen. In hun
zorg om het ongeboren leven te be
schermen, heeft een aantal gynae
cologen van de kliniek illegale dos
siers van abortuspatiënten naar
buiten gebracht. "Het doel heiligt
de middelen", zegt dokter Luigi
Frigerio, die we na uren wachten
bij de deur van de operatiezaal toch
nog even mogen spreken. Frigerio
is verbonden aan de machtige ka
tholieke 'Beweging voor het Le-
De dokter heeft tegenover ons
geen enkele moeite om toe te geven
dat hij het zélf is geweest die het
dossier heeft gestolen van een pa
tiënte die op 28 december in de
Mangiagalli-kliniek een abortus
liet plegen, nadat was komen vast
te staan dat haar kind misvormd
ter wereld zou komen. De Italiaan
se abortuswet staat dit soort ingre
pen ook na de derde maand toe,
mits er gevaar bestaat van 'ernstige
lichamelijk of psychisch letsel voor
de vrouw' wanneer ze de zwanger
schap zou voortzetten.
"Ik verzet mij tegen het fascis
tisch gebruik van de wetenschap",
zo verklaart Frigerio zijn actie,
waarbij het dossier van de vrouw
werd doorgespeeld naar het katho
lieke dagblad Awenire. Op de dag
van de ingreep publiceerde het
blad het hele verhaal van de vrouw.
De directie van het ziekenhuis
Mangiagalli heeft dokter Frigerio,
en ook een collega van hem, nu tij
delijk geschorst, omdat de dokto
ren het "wettelijk vastgelegde
recht op privacy van abortuspa
tiënten hebben geschonden".
Frigerio maakt zich echter wei
nig zorgen over de schorsing. "U
hebt mij toch net uit de operatieka
mer zien komen?", lacht hij.
Intimidatie
"Degenen die opkomen voor toe
passing van de abortuswet, zijn op
dit moment in het defensief gedre
ven", zegt de Milanese woordvoer
ster van de AIED. In Milaan heeft
de vereniging een zwartboek aan
gelegd van de wijze waarop veel
vrouwen die van de wet gebruik
willen maken, worden geïntimi
deerd. Zo is er bijvoorbeeld het
verhaal van een 16-jarig meisje dat,
na verschillende malen benaderd
te zijn door leden van de Beweging
voor het Leven, uiteindelijk door
een verpleegster van de Beweging
voor het Leven haar geaborteerde
foetus werd voorgehouden met de
woorden: "Kijk, het had een meisje
kunnen worden".
Een van de belangrijkste kritiek
punten van AIED en ook van de
vrouwenbeweging op de uitvoe
ring van de abortuswet in Italië is
echter dat de "voorlichtingscentra
voor anti-conceptie en geboorten-
controle", waarvan in de abortus
wet sprake is, slechts in weinig zie
kenhuizen van de grond zijn geko
men. Zo is er ook in de Mangiagalli-
kliniek geen voorlichting over anti
conceptie. Wel is er een 'centrum
Een menselijk embryo. Tegen
standers van abortus schrikken er
niet voor terug 16-jarige meisjes te
confronteren met de afgedreven
vrucht. gpd)
voor gezinsplanning met natuurlij
ke middelen'. Ook kan men in het
ziekenhuis een cursus volgen ter
'voorbereiding op het christelijk
huwelijk'.
Als we aan dokter Frigerio vra
gen, wat hij verstaat onder anti
conceptie met 'natuurlijke midde
len', antwoordt hij: "We leggen de
vrouwen uit dat ze twee weken per
cyclus veilig zijn". „Twee weken
veilig?", vragen we verbaasd.
"Meent u dat werkelijk als vrou
wenarts?". "Ja", antwoordt hij.
"De kans op zwangerschap in die
periode is statistisch gezien slechts
30 procent".
Om de gevolgen van deze 'voor
lichting' op te vangen, is in het
Mangiagalli-ziekenhuis ook een zo
geheten 'Centrum voor het Leven'
ingericht. Het centrum, dat wordt
gefinancierd door het openbare
ziekenhuis, bestaat uit vrijwilligers
van de Beweging voor het Leven.
Zij stimuleren vrouwen om geen
abortus te plegen. In de burelen
van het centrum, op de derde ver
dieping, staan grote kasten met
tweedehands kinderkleertjes, lui
ers, pap en dekentjes. Ook helpt
het centrum de 'arme meisjes'
zoals de voorzitster het uitdrukt
aan woonruimte en aan werk:
"Veel van onze meisjes doen nu
breiwerk tegen betaling en ze zijn
erg gelukkig".
Terug naar de breinaald? In Italië
rouwen hun toevlucht weer zullen m
abortus plotseling weer een hoogst omstreden kwestie. Gevreesd dat veel
nen tot clandestiene artsen.
