Den Uyl, democraat in hart en nieren
Joop den Uyl (1919-1987)
MAANDAG 28 DECEMBER 1987
PAGINA 7
door
Peter van Nuijsenburg
DEN HAAG - Johannes Marten den Uyl was zonder con
currentie de markantste vaderlandse politicus van de
laatste 25 jaar. Voor zijn achterban was hij de onomstre
den leider, voor zijn tegenstanders de respect afdwingen
de democraat-in hart-en-nieren, voor zijn vijanden de be
lichaming van economisch rampspoed en maatschappe
lijke verloedering. Hij was op zijn best als de tegenwind
hem dreigde om te blazen; toen hij de wind vol in de zei
len kreeg, verspeelde hij als een jongmaatje zijn voor
sprong.
negen maanden was niet Den Uyl,
maar Van Agt minister-president.
Het verloop van deze formatie is
overwoekerd door legendevor
ming. In PvdA-kring heette het dat
het CDA van meet af aan een twee
de kabinet-Den Uyl heeft willen
blokkeren. Volgens deze theorie
zouden de christen-democraten
geen rivaal dulden met zulke uitge
sproken denkbeelden over de con
fessionele machtspositie en het
vaste voornemen daar paal en perk
aan te stellen.
De christen-democraten zouden
bij voorkeur regeren met de libera
len, die in getal geen bedreiging
vormen en zich van nature inschik
kelijker plegen op te stellen. Alleen
wanneer het niet anders kan, zou
het CDA voor de PvdA plaats wil
len inruimen achter de regeringsta
fel. Dat zou tevens verklaren, waar
om de PvdA in de afgelopen 30 jaar
nog geen zeven jaar in de regering
heeft gezeten.
Deze theorie heeft de charme van
de eenvoud, maar wordt ook door
socialisten met oog voor de tekort
komingen van de eigen partij als
ontoereikend van de hand gewe
zen. De PvdA was in 1977 slachtof
fer van haar eigen succes en haar
eigen arrogantie geworden.
Den Uyl is slechts een keer minis
ter-president geweest en dat zal
zijn toekomstige biograaf voor een
raadsel stellen. Iemand die zonder
overdrijving een intellectuele gi
gant kon worden genoemd, die bij
wijze van spreken het politieke
spel met al zijn dubbele bodems
had uitgevonden, had zijn naam
aan een tijdperk moeten geven. Dat
het bij één kabinet-Den Uyl is ge
bleven, is een onthutsend voor
beeld van een niet ingeloste belof
te.
Voor dat feit zijn verschillende
verklaringen aan gedragen, die ie
der op zich onvoldoende, maar sa
men waarschijnlijk wel de gezoch
te opheldering verschaffen. Histo
rische, politieke en persoonlijke
factoren spelen daarbij in nauwe
samenhang een grote rol.
Den Uyl had de pech dat zijn pre
mierschap samenviel met de be
langrijkste breuk in de economi
sche ontwikkeling sinds de Twee
de Wereldoorlog. De eerste oliecri
sis maakte een einde aan de illusie
dat de economie door het juiste ge
bruik van de juiste instrumenten
beheersbaar is. Den Uyl was een
overtuigd aanhanger van deze
theorie. Toen de economie zich, on
danks de voorbeeldige toepassing
van de recepten van de Engelse
economoom Keynes, niet herstel
de, bleek hij niet in staat het roer
tijdig om te gooien.
Den Uyl was eerst en vooral een
exponent van de verzorgingsstaat,
veel meer geïnteresseerd in de ver
deling dan in het scheppen van"
welvaart. Hij, maar wie eigenlijk
niet, erkende te laat dat er een tech
nologische revolutie gaande was,
die de structuur van de economie
onherkenbaar veranderde. Toen
WD-voorman Koos Rietkerk bij
het aantreden van het eerste kabi
net-Van Agt constateerde, dat Den
Uyl de 'tijdgeest' niet verstond, had
hij meer gelijk dan hij vermoede
lijk zelf besefte.
Tien zetels
Bij de verkiezingen van 1977 be
haalde Den Uyl een historische
overwinning: tien zetels winst. De
voortzetting van de coalitie met het
CDA lag voor de hand. Maar na een
marathon-formatie van meer dan
Nieuw links
Geen partij heeft zoveel te lijden
gehad van de klimaatsverandering
in de nederlandse politiek die het
regelrechte gevolg is van de cultu
rele revolutie van de jaren zestig,
als de PvdA. Nieuw Links trad aan
en blies de stoflaag van vele op de
rommelzolder gestalde doctrines.
Niets was nog langer vanzelfspre
kend: het lidmaatschap van de
Navo, het politiek bestel, de inko
mensverdeling. Het harmoniemo
del werd ingeruild voor de polari
satie, die gestalte kreeg in de roem
ruchte anti-KVP-resolutie.
Nieuw Links had de verdienste
dat zij de partij wakker heeft ge
schud. Maar op langere termijn zijn
de consequenties misschien funest
geweest voor de (regerings)kansen
van Den Uyl. De PvdA werd actie
partij. De spanning tussen droom
en daad liet zich steeds moeilijker
beheersen. De politieke leiding
kreeg te maken met een interne op
positie die de kopstukken met kar-
revrachten wantrouwen bejegen
de.
In dit klimaat werd de onderhan
delingsvrijheid en manoeuvreer
ruimte van de Den Uyl sterk inge
damd. Wie had gedacht dat het ver
blijf in het Catshuis enig discipline
rend effect op de spraakmakende
achterban zou hebben kwam be
drogen uit. Den Uyl moest tijdens
de formatie met twee partijen on
derhandelen: zijn eigen partijraad
en CDA-lijsttrekker Van Agt. Van
Agt is de grote kwelgeest van Den
Uyl geworden. Juist in de relatie
die voor zijn politieke toekomst
van doorslaggevende betekenis
was, moest hij de prijs betalen voor
zijn afkeer van een op confessione
le grondslag gestoelde politiek.
Van Agt
Den Uyl die nooit uitblonk in het
onderhouden van hartelijke en per
soonlijke betrekkingen met de me
demens, heeft niets nagelaten om
zijn vice-premier tegen zich in het
harnas te jagen. Het ging daarbij
niet alleen om de persoon Van Agt;
in het geding was ook de cultuur
die hij vertegenwoordigde. Van
Agt bleek een bikkelharde onder
handelaar. Met bovendien een for
midabele stok achter de deur: CDA
en WD hadden samen eveneens
een meerderheid. Een van de
meest verbazingwekkende aspec
ten van die formatie is dat een man
met het tactisch inzicht van Den
Uyl nooit serieus rekening heeft
gehouden met een kabinet van
CDA en WD.
Over Den Uyls houding tegen
over het kader van zijn partij zijn
harde noten gekraakt. Den Uyl had
de formatie van 1977 kunnen win
nen als hij zijn partij had getrot
seerd. Zijn partijgenoot dr. J. van
den Berg, de huidige direkteur van
het wetenschappelijk bureau van
de PvdA, de Wiardi Beckmanstich-
ting, heeft in zijn boek 'Aan de ge
lovigen uitgeleverd', een vlijm
scherpe analyse gegeven van Den
Uyls optreden.
"Den Uyl liet welbewust zijn for
matiepoging mislukken om aan
een confrontatie met zijn partij te
ontkomen... Nog nooit in zijn carri
ère als politiek leider heeft Den Uyl
zijn achterban werkelijk getrot
seerd en de moed gehad, boven alle
taktiek uit, nee te zeggen tegen zijn
omgeving. Als er nee moest wor
den gezegd, mochten anderen dat
voor hem doen".
De mislukte formatie van 1977 is
van belang omdat ze de waterschei
ding in Den Uyls loopbaan is ge
worden. Wat volgde is nooit meer
geworden dan een voetnoot bij zijn
premierschap. Hoe gehaaid en be
wonderenswaardig zijn optreden
vaak ook was, hij is nooit meer de
oude geworden. Hij heeft nooit
kunnen verkroppen dat die 'charla
tan uit Nijmegen' (Van Agt) de
plaats in nam die hem toekwam.
De betekenis van Den Uyl als
premier zal niet afgemeten worden
aan de hervormingsvoorstellen,
die inhoud moesten geven aan het
parool 'spreiding van kennis,
macht en inkomen'. Daarvoor
bleek hun betekenis uiteindelijk te
vluchtig. Den Uyl zal vooral de ge
schiedenis in gaan als de man die
op voorbeeldige wijze de ernstigste
constitutionele crisis sinds Tweede
Wereldoorlog, de Lockheed-affai
re, heeft behandeld. Deze kwestie
was zo delicaat, dat zij alleen door
een maximum aan tact en inle
vingsvermogen kon worden opge
lost. Zelfs de meest verstokte mo
narchist staat sindsdien bij de soci
alist Den Uyl in het krijt.
De laatste jaren in de oppositie
stonden in het teken van een mis
lukt ministersschap,- in het tweede
kabinet-Van Agt -, en het politieke
isolement van zijn partij dat nog
steeds voortduurt. Den Uyl is in
ten minste één kwestie, de kruisra
ketten, verweten dat hij de partij
onvoldoende en volgens sommi
gen zelfs geen leiding heeft gege
ven. Wie zijn standpunt toen uit
sluitend op zijn merites wil beoor
delen, heeft waarschijnlijk gelijk.
Maar voor Den Uyl woog een ander
aspect zwaarder. Een scheuring in
zijn partij kon en wilde hij niet voor
zijn rekening nemen.
Na de verkiezingen van 1986, die
de PvdA wel winst, maar weer
geen regeringsverantwoordelijk
heid opleverde, verdween hij gelei
delijk naar de achtergrond. Zijn
stem werd in de discussie over de
toekomst van zijn partij nauwelijks
gehoord. De na Troelstra en Drees
derde grote leider van de Neder
landse sociaal-democratie, is over
leden juist op een ogenblik dat de
behoefte aan een 'elder statesman'
het grootst is.
Joop den Uyl is dood. Wie die
woorden tot zich door laat drin
gen ervaart ze als een schok. Toch
nog. Want met Den Uyl is een uit
zonderlijk politicus van het to
neel verdwenen.
Twee dingen: Den Uyl bedreej
politiek zoals het moet, met een
ideaal - dat van een rechtvaardi
ger samenleving - voor ogen. Hij
liet zich daarbij nimmer van de
wijs brengen door discussies over
de strategie. Altijd koos hij voor
de mensen die het slechts bedeeld
zijn in de samenleving. Daarmee
werd hij een baken voor velen.
Zeker, tegenstanders kende hij.
De drammer Den Uyl tornde aan
de belangen van de gevestigde
ordeknabbelde aan de macht
van de mensen met geld en goed.
eiste de winst van bedrijven op
voor die betere wereld. Maar het
strekt hem slechts tot eer dat hij
gevreesd werd. Zijn gedreven
heid, alleen door kwaadsprekers
wel verward met fanatisme,
dwong respect af.
Nimmer nam hij zijn toevlucht
tot pure machtspolitiek. Demo
craat tot op het bot, nam de veer
krachtige Den Uyl steeds weer
onvermoeibaar plaats in de op-
positiebanken om van daaruit
zijn strijd voort te zetten. Nooit
zocht hij de macht om de macht.
Den Uyl, verk(n)ocht aan de soci
aal-democratie en de politiek,
was geen baantjesjager. Zoals
hij ook nooit op de man speelde,
maar altijd het beleid van zijn te
genstrevers aanviel. Of ze nou
Van Agt, Wiegel of Lubbers heet-
Zijn tragiek is dat hij doorzijn
absolute tegenpool in zijn daden
drang werd gestuit. Tweemaal
struikelde hij, tegen wil en dank.
over de persoon Van Agt. In 1977
door toedoen van zijn partijbe
stuur, dat een veto legde op de te
rugkeer van van Agt als minister
van Justitie. Een herkansing, in
1982, liep snel stuk. Vanwege de
economische crisis en de opkomst
van de nieuwe zakelijkheid,
maar ook omdat het gewoon niet
kon: Den Uyl als vice-premier on
der Van Agt.
Door toevallige omstandighe
den zal Den Uyl in de geschiede
nisboeken niet de plaats innemen
die hem in feite toekomt. Nu hij.
veel te vroeg, is overleden, is ook
een gezaghebbende rol als oude.
wijze minister van Staat niet
meer voor hem weggelegd. Het
neemt niet weg dat hij voor velen
in de herinnering voort zal blij
ven leven als een grootheid.
Den Uyl bedreef de politiek
vanuit zijn hart, waarbij hij een
kwart eeuw lang bij de tijd bleef
dankzij een fabelachtig vermo
gen om kennis in zich op te ne
men, een scherp politiek verstand
en gevoel voor democratische ver
houdingen.
Joop mijnsluiting, Joop oliecri
sis. Joop atoom. Terwijl in de
PvdA de panelen schoven, bleef
Den Uyl de kachel die zijn partij
op temperatuur hield. Zonder
hem is het een beetje killer gewor
den in politiek Nederland.
WIM FORTUYN
Juli 1986: Den Uyl maakt bekend dat hij aftreedt als fractievoorzitter. Wim Kok volgt hem op in die functie
Het onbetwiste hoogtepunt uit zijn politieke loopbaan was Den Uyls premierschap. In mei 1973 presenteerde hij
zijn kabinet op de trappen van paleis Huis ten Bosch. Rechts naast de koningin Dries van Agt, die jarenlang zijn
grote tegenspeler zou zijn.
Den Uyl met twee geestverwanten: de Franse president Mitterrand (foto
boven) en de vorig jaar vermoorde Zweedse ex-premie Olof Palme.
(foto's ANP)
