TAD LEIDEN
'Die therapie is een fraai staaltje van de natuur
Nog steeds geen compromis
over nieuwe regels erfpacht
LEIDSCH
DAGBLAD
Prof. W. Rietveld bestrijdt najaarsdepressies met kunstlicht
Ontslagen directeur
wil salaris behouden
s
DONDERDAG 24 DECEMBER 1987
De donkere dagen van het jaar. Als de bladeren vallen worden
velen zwaarmoedig en neerslachtig. Hoe komt dat toch? Al
leen omdat het buiten zo somber is? Of zijn er nog andere fac
toren? Factoren, die we met het blote oog niet kunnen waarne
men?
Professor W. Rietveld, hoogleraar fysiologie aan de Leidse
universiteit, vond een duidelijke oorzaak. Licht en donker
spelen daarin een belangrijke rol. De inwendige klok, bij mens
en dier aanwezig, raakt erdoor van slag. Maar hoe zet je dat
uurwerk weer gelijk?
LEIDEN - De ziel - het innerlij
ke - van de mens krijgt in de
herfst een ander kleurtje. Net als
de bladeren van de boom. De
stemming verandert. Veel men
sen zijn moe, voelen zich ziek.
Gaan niet naar hun werk. En
kunnen soms het leven niet meer
aan. Diagnose: najaarsdepressie.
Opmerkelijk feit: die patiënten
zijn gek op snoep.
door
Jan Westerlaken
Zo erg veel aandacht werd er
tot nu toe niet aan het fenomeen
besteed. Depressie kon je met
pillen onderdrukken. Aldus ge
schiedde en geschiedt het nog.
Hoewel chronobiologen (het
vak, dat prof. Rietveld beoefent
wordt zo genoemd) nu heel an
ders tegen die herfst- of Winter
depressie aan kijken. Een pil
helpt, dat wel. Maar toch. Dé op
lossing is het natuurlijk niet.
Wat helpt dan? Het antwoord
is even simpel als verrassend:
kunstlicht oftewel lichttherapie.
Want licht heeft volgens prof.
Rietveld onmiskenbaar invloed
op de emotionele gesteldheid
van mens en dier. Gewoon
kunstlicht kan tijdens de korte
winterdagen het effect van na
tuurlijk licht niet vervangen. Wat
hebben de'chronobiologen daar
nu op gevonden? Een uur voor
het slapen gaan en een uur voor-
het opstaan zetje deze depressie
ve patiënten in een felverlichte
ruimte. Minimaal moeten er acht
tl-buizen van veertig watt bran
den. Ze leveren een lichtbundel
van 2500 lux. Een lichtsterkte
die, onder normale omstandig
heden, vrijwel nooit binnenshuis
wordt bereikt.
Heel simpel, maar wel doel
treffend. In landen als Duitsland,
Zwitserland en Amerika zijn de
reacties op de therapie enthousi
ast. Negen van de tien patiënten
op wie ze werd toegepast, verbe
terden zienderogen. Medicijnen
hadden ze niet meer nodig.
Fel licht dat een depressie 'ver
jaagt': hoe is dat mogelijk? Prof.
Rietveld geeft er deze verklaring
voor. Naast het 24 uurs-ritme van
slapen en waken kent het mense
lijk lichaam ook een seizoensrit
me. Bij planten en dieren is dit
ritme al langer bekend. Het stelt
hen in staat de biologische pro
cessen die nodig zijn voor overle
ven en voortplanten vooraf af te
stemmen op voorspelbare veran
deringen in de natuur.
Het daglicht speelt daarbij een
sleutelrol. In de herfst zijn de da
gen korter dan in de lente. Hier
door treden er veranderingen op
in de hormoonhuishouding. Met
name in de produktie van mela-
tonine, een hormoon dat afkom
stig is van de pijnappelklier in de
hersenen. De duur van het licht
is hierop van invloed. Meer licht
remt de.afgifte van het hormoon.
Een teveel aan melatonine treedt
op als de dagen korter zijn. Ge
volg daarvan: veel mensen wor-
dën depressief. Patiënten die in
de herfst naar zuidelijk landen
vertrekken, hebben aanzienlijk
minder klachten. Die kunnen,
zegt prof. Rietveld, niet alleen
door het prettiger klimaat wor
den verklaard.
Toepassing
Licht lijkt het toverwoord om
herfst- of winterdepressie te
voorkomen. Een therapie die zo
goed als zonder gevaar kan wor
den toegepast. Hoewel sommige
proefpersonen na het 'lichtbad'
over misselijkheid klaagden.
"Maar", aldus prof. Rietveld, "ik
kan me niet voorstellen dat het
gevaar voor de gezondheid ople
vert. Op grote schaal toepassen?
Ik denk dat men eerst even de
kat uit de boom wil kijken. Om
dat er nog altijd groepen rondlo
pen die dit onzin vinden. Voor
mij staat het vast: die lichtthera
pie helpt. Het is een fraai staaltje
van de natuur: mens en dier ma
ken er deel van uit. Wij draaien
gewoon mee in de seizoenen.
Grote psychiatrische klinieken
hebben zich erop geworpen. Die
therapie komt eraan".
Prof. Rietveld is al sinds het
midden van de jaren zestig gefas
cineerd door de menselijke klok.
Een klok die elk levend wezen
(behalve de bacterie) bestuurt.
Toen hij destijds pogingen deed
om konijnen iets te leren, mis
lukte dat steeds weer. Rietveld
stelde zich de vraag of het tijd
stip daarin wellicht een rol speel
de. Hij ontdekte dat het konijn
een nachtdier was. Enkele jaren
later werkte hij op de afdeling
verloskunde van het Acade
misch Ziekenhuis. Hier zag hij
dat bevallingen op bepaalde mo
menten van de dag vlotter verlie
pen dan op andere uren. Op
nieuw een ervaring. En weer
vroeg Rietveld zich af wat hier
aan ten grondslag zou kunnen
liggen.
Dieren
De eerste stap die hij zette was
uitzoeken hoe de biologische
klok werkt en welke stoffen een
rol spelen. Voor dit doeleinde ge
bruikte hij voornamelijk proef
dieren. Vervolgens ging hij op
zoek naar antwoord op de vraag
hoe die regeling bij mensen in el
kaar steekt, hoe de zaak wordt
gestuurd en hoe ze wordt ontre
geld.
De relatie tussen de tijd en de
activiteit is eeuwenlang het ter
rein van de botanicus geweest.
De geschiedschrijver Adrosthe-
nes beschreef in 334 voor Chris
tus hoe de bladeren van de tama
rindeboom bewegen in een ritme
van de dag en nacht. Het duurde
tot het begin van deze eeuw alvo
rens men vaststelde dat het ritme
van alle levende wezens in een
vast patroon verloopt.
De mens blijkt een 'waterval
van ritmes' te hebben die op el
kaar zijn afgestemd. Elke functie
heeft een ritme. Voor het in de
pas te laten lopen van die ritmes
zijn dirigenten nodig. Dirigenten
die de chronobiologen de biolo
gische klok noemen. Het gaat
daarbij om slapen en waken,
ademhaling, bloeddruk maar
ook stemmingen hebben in de
loop van de dag hun vaste patro
nen. Die functies hebben hun ei
gen klok. Ze worden op elkaar af
gestemd door de biologische
klok. Bij dieren heeft men één
zo'n uurwerk kunnen aantonen.
De mens heeft er wellicht twee,
zegt prof. Rietveld. Eén voor het
slaap/waak-ritme en één die de li
chaamstemperatuur regelt. Men
heeft er één gevonden, de andere
hoopt men via experimenten
met dieren op te sporen.
Vooruitlopen
Prof. Rietveld: "Met het ritme
kun je vooruitlopen op de dingen
die in de natuur te gebeuren
staan. Een vogel trekt, bijvoor
beeld, naar het zuiden om te
overwinteren. Vóór het koud
wordt moet er een klok zijn die
hem waarschuwt. Anticiperen
dus op wat er komt. Het is een
belangrijk facet om te overleven.
Voor het dier, maar ook voor de
mens. De klok moet zijn afge
stemd op de omgeving. Hoe die
klokjes onderling worden gere
geld, weten we niet. We weten
wel dat de lichtprikkels door het
oog binnenkomen. En dat oog
heeft een directe verbinding met
het brein. Op die manier stellen
we de klok elke dag gelijk aan de
omgeving".
Het 'uurwerk' dat het 24 uurs
ritme regelt, werd in 1965 voor
het eerste gelokaliseerd. Het oog
speelde, zoals gezegd, daarin een
belangrijke rol. In de oogzenuw
werd een stof gespoten die men
in de hypothalamus (een deel
van de hersenen) terugvond. De
onderzoekers maakten bij een
proefdier een stukje van dat
weefsel kapot en vervolgens ver
dween het dag- en nachtritme.
Alle functies bleven wel gehand
haafd alleen niet meer aangepast
aan de omgeving. Voorbeeld:
een normale rat eet driekwart
van zijn voedsel 's nachts. Dat rit
me was weg. Dag en nacht be
stonden niet meer.
Wanneer iemand zich enige
tijd van de buitenwereld afsluit,
raakt de klok eveneens van slag.
Ze neemt een eigen ritme aan en
gaat langzamer lopen dan 24 uur.
Iemand die zestien uur in isolatie
zit, vertoont al afwijkingen. "Het
wordt dan een janboel", zegt
prof. Rietveld. "Intern is alles
volkomen ontregeld. Bij oudere
mensen treden de verschijnselen
sneller op dan bij jongere".
Transatlantisch
Ontregeld raakt de klok ook na
een transatlantische vlucht. Het
tijdsverschil speelt dan een rol.
Het aanpassen aan de omgeving
kan wel een dag of zes duren. Het
slaap/waakritme is sneller aange
past dan de lichaamstempera
tuur. Bij dieren heeft men dat na
gebootst. Een groep fruitvlieg]es
het men één keer per week naar
Amerika 'vliegen'. Een andere
groep bleef gewoon 'thuis'. Het
resultaat was dat de thuisblijvers
25 procent langer leefden. Later
herhaalden de onderzoekers de
proef met muizen en ratten. Ze
gaven precies hetzelfde beeld te
Hoe komt dat nu? Prof. Riet
veld zegt er dit over: "De proef
dieren verouderden heel snel.
Tijdens de ontregeling van het
ritme konden we constateren dat
de cellen in een versneld tempo
werden afgebroken. We weten
dat oudere mensen vlug ontre
geld zijn. Een ontregeling die
dus tot veroudering leidt. Isoleer
je hen, dan lopen ze de kans om
nóg sneller oud te worden. Om
dat de biologische klok van tijd
gaat".
Volgens prof. Rietveld heeft
een isolement tot gevolg dat ge
regelde prikkels uit de buitenwe
reld de 'klok' niet meer kunnen
bereiken. Sociale contacten en
slapen en waken zijn van belang.
Geef je oudere mensen zinvolle
taken, dan rem je de aftakeling.
Gefascineerd
De biologische klok: wat weten
we ervan. En wat is er voor prof.
Rietveld zo interessant aan?
Hij zegt: "We komen er steeds
meer over aan de weet. Wat mij
zo fascineert, is datje op een ter
rein werkzaam bent waar je tot
micro-niveau kan doordringen.
Anders gezegd: één enkele cel
kun je bereiken. Aan de andere
kant heeft het bijzondere maat
schappelijke kanten. Ouderen,
piloten, atleten,
ploegendienst werken. Noem
maar op. Praktisch iedereen
heeft ermee te maken. Zelfs de
geneeskunst houdt al rekening
met de biologische klok. Hoe?
Door, om maar eens een voor
beeld te noemen, na te gaan op
welk tijdstip een geneesmiddel
de minste bijwerkingen heeft.
Reuma-patiënten krijgen 's
avonds hun medicamenten, om
dat ze dan aanmerkelijk minder
bijwerkingen vertonen dan wan
neer ze 's morgens worden inge-
Depressie in het najaar als ge
volg van minder daglicht. Welke
invloed heeft de zomertijd hier
op?
Prof. Rietveld: "Die heeft ef
fect. Je kunt dat ook meten. Na
de wisseling van de tijd bleken,
zo is in Amerika uitgezocht,
meer ongelukken te gebeuren.
Dat ene uurtje heeft dus wel de
gelijk invloed op onze inwendige
klok. De mens kan het langer
worden van de dag gemakkelij
ker accepteren dan het korter
worden. Vliegen we met de tijd
mee (dus naar Amerika) dan
geeft dat niet zo bar veel proble
men. Die komen pas als we te
ruggaan".
Vergankelijkheid
Of die inzinkingen niets te ma
ken hebben met de vergankelijk
heid van de mens? Prof. Rietveld
stelt dat ontregeling van de bio
logische klok veroudering tot ge
volg heeft. De fysioloog: "Nacht
werk is slecht voor de klok van
de mens. Hij betaalt er zijn tol
voor omdat het biologisch sys
teem zich praktisch nooit zal
aanpassen. Er ontstaan dan
maag- en darmklachten. Die
mensen doen op den duur hun
werk niet goed meer. Je kunt je
afvragen of dit uiteindelijk tot
een verkorting van de levens
duur leidt. Zoiets kun je niet on
derzoeken. We weten dat och
tendmensen en ouderen klach
ten krijgen. Zo kun je na je vijf
tigste nachtdienst wel vergeten.
De biologische klok is dan heel
star geworden".
Prof. Rietveld weet geen cij
fers. "Maar", zegt hij, "iedereen
kent het fenomeen herfstdepres
sie. Ik denk dat het vaker voor
komt dan men vermoedt. Zeker,
je kunt het meten. Er wordt dan
naar het melatonine-gehalte ge
keken. Puur op stemming. Wat
er bij deze mensen heel duidelijk
uitkomt is dat ze aanmerkelijk
meer eten. Vooral snoep. Het cri
terium voor herfstdepressie is
dat men niet meer kan werken".
Wethouder Tesselaar blijft hoop houden
LEIDEN - Een compromis over
nieuwe regels voor erfpacht is nog
ver weg. De gesprekken die wet-
houder Tesselaar (volkshuisves
ting) de afgelopen dagen heeft ge
voerd met de fractievoorzitters van
WD en Links Leiden hebben wei
nig meer opgeleverd dan menings
verschillen. Links Leiden is bereid
om mee te werken aan versoepe
ling van de erfpacht in de woning
bouw maar de WD wil daar niet
aan als niet ook aan de wensen van
het bedrijfsleven tegemoet wordt
gekomen. Toch heeft wethouder
Tesselaar goede hoop dat de partij
en het eens worden. Hij verwacht
de gemeenteraad in januari een
nieuw voorstel te kunnen voorleg
gen.
Het initiatief voor herziening van
de erfpachtregels is een jaar gele
den genomen door de PvdA. De le
denvergadering van deze partij
vroeg zijn wethouder om de regels
in de woningbouw te versoepelen.
Voorgesteld werd de afkoopter
mijn te verlengen tot de 75 jaar die
ook aan bedrijven wordt voorge
steld. Een langere afkooptermijn
houdt in de praktijk in dat de huur
der van de grond voor die periode
gevrijwaard wordt van verhogin
gen van de huurprijs als gevolg van
waardestijging van de grond. Voor
de gemeente betekent dit een fi
nancieel nadeel maar de geldzor
gen van enkele woningcorporaties
kunnen er gedeeltelijk mee opge
lost worden. Het is Tesselaar met
name om dit laatste te doen.
Kerstboom
In het collegeprogramma is afge
sproken dat er niets veranderd
wordt zonder instemming van de
drie collegepartijen. WD-fractie-
voorzitter Van der Nat: "Een aan-
Solitairring met 0.20 ct. briljant
normale prijs fl. 1695,-
speciale
decemberprijs fl. 1175,
Bijpassende allianeering met
0.42 ct. briljant
normale prijs fl. 2180,-
speciale
decemberprijs fl. 1650,—
Zuiverheid: V.V.S.-V.S.
Kleur Top Wesselton
Sleralex Juweliers
creatieve juweliers
passing is voor ons best bespreek
baar op voorwaarde dat er ook wat
voor bedrijven wordt gedaan. Onze
voorkeur gaat er naar uit dat zij
voortaan de grond kunnen kopen
maar omdat dat politiek geen haal
bare kaart lijkt, heb ik voorgesteld
eeuwigdurende erfpacht mogelijk
te maken". Fractievoorzitter Van
Lint van Links Leiden heeft laten
weten daar niet aan mee te willen
werken. "Eeuwigdurende erfpacht
staat voor ons gelijk aan verkoop
van de grond. Dat kan absoluut
niet", aldus Van Lint.
Volgens Van Lint heeft de WD
de sleutel van het compromis in
handen. "Het hangt af van de in
schikkelijkheid van de WD", al
dus Van Lint: "De liberalen heb
ben zich tot op heden nogal hard
opgesteld". Van Lint denkt de
VVD tegemoet te komen via de
functionele erfpacht: bedrijven die
bereid zijn om garanties te geven
over werkgelegenheid voor bij
voorbeeld vrouwen en minderhe
den kunnen rekenen op een soepe
le houding van de plaatselijke
overheid. De WD-fractievoorzit-
ter ziet daar echter niets in.
Zowel Van der Nat ("Ik heb geen
deuren dichtgedaan") als Van Lint
("Dit college is het over moeilijker
zaken eens geworden") sluiten een
compromis niet uit hoewel zij niet
weten hoe dat er uit moet komen te
zien. Beiden rekenen op de creati
viteit van de wethouder die op zijn
beurt hoopt dat de kerstgedachte
de heren tot elkaar kan brengen.
"Uit het feit dat de gesprekken nog
niet zijn afgerond, mag je afleiden
dat ik nog mogelijkheden zie. Ik
heb beide heren gevraagd er bij de
kerstboom nog eens over na te den
ken", aldus Tesselaar.
DEN HAAG/LEIDEN - De ontsla
gen directeur van het Amerikaanse
bedrijf Shulton, een 48-jarige Was
senaarder, eist dat zijn salaris
wordt doorbetaald in afwachting
van een uitspraak in de rechtszaak
die hij tegen zijn werkgever heeft
aangespannen. De Wassenaarder,
een Zuidafrikaan, eist in een bo
demprocedure 900.000 gulden
schadevergoeding. Totdat daar
over uitspraak is gedaan, wil hij
zijn maandsalaris van ruim 20.000
gulden behouden, zo eist hij in kort
geding, dat gistermiddag voor de
Haagse rechtbankpresident mr.
R.R. Portheine diende.
De Wassenaarder kwam in 1979
in dienst bij Shulton. Eerst in Zuid-
afrika, toen in Londen en later in
Leiden als directeur van de Leidse
vestiging en als toezichthoudend
directeur voor de andere Shulton-
vestigingen op het Europese vaste
land. Zonder enige reden, zo vertel
de de raadsman mr. E.D. Wiersma
van de Wassenaarder, bood de
Amerikaanse leiding van het be
drijf hem de baan van directeur
voor Duitsland aan. Niet alleen was
die functie minder, ook het salaris
was 50.000 gulden per jaar lager.
DEN HAAG/LEIDEN - Het Leid
se bedrijf Mogen International NV
mag vrijwel zeker een veldproef
uitvoeren met genetisch verander
de aardappelen. De proef zal wor
den gehouden in Dronten. Het is
voor het eerst in Nederland dat er
in de 'open lucht' een experiment
wordt gehouden met genetisch
veranderde planten.
De zogenoemde Commissie ad
hoe recombinant DNA werkzaam
heden heeft positief geadviseerd
over de proef met de aardappelen.
Het doel is aardappelen te kweken
die ongevoelig zijn voor bepaalde
virussen. Een en ander is al uitge
breid in laboratoria beproefd maar
Mogen krijgt
toestemming
voor veldproef
in Nederland nog niet in het veld.
De Commissie heeft in overleg
met Mogen wel allerlei voorwaar
den vastgesteld waaraan de proef
moet voldoen. Zo worden de
bloemknoppen van de planten
voor de bloei verwijderd om ver
spreiding van stuifmeel (en plan
ten) te voorkomen en wordt het
proefveld overdekt met insecten
gaas om parasieten te weren. Bo
vendien zal de grond na de proef
worden omgeploegd en met een
plantendodend middel worden be
spoten om plantenresten te vernie
tigen. Het proefveld blijft dan nog
een jaar braak liggen om te kijken
of er nog aardappelplanten terug
keren.
Een woordvoerder van de ge
meente Dronten, waar de proef
wordt uitgevoerd, vertelde dat B
en W van die gemeente vrijwel ze
ker de benodigde hinderwetver
gunning zullen afgeven. Hij zei ver
der geen bezwaren te verwachten
van agrariërs uit de regio.
Volgens Wiersma is een dergelij
ke handeling in strijd met het Ne
derlandse recht. Hij betoogde dat
de andere baan geen redelijk alter
natief is. Bovendien bestond er
geen enkele aanleiding hem een
andere baan te geven. "Er is nooit
kritiek geweest. Integendeel, hem
viel de hoogste lof ten deel. Hij
heeft de hoogste winst bereikt van
alle vergelijkbare gebieden in de
wereld", aldus Wiersma, die dan
ook vroeg om toewijzing van de eis,
zodat zijn cliënt "op gelijke voet
het debat met Shulton kan voort
zetten".
Klus
Mr. E.P. Jansen, advocaat van
Shulton, zei dat niet het Neder
landse maar het Amerikaanse
recht van toepassing is. Bovendien
zou de verkeerde rechtspersoon
zijn gedagvaard omdat de Wassen
aarder niet in dienst zou zijn van de
Leidse Shulton, maar van Shulton
Inc. in Amerika. Hij vond dan ook
dat de eis niet in behandeling kon
worden genomen.
Indien dat wel zou kunnen, stel
de Jansen dat de Wassenaarder ten
onrechte de baan in Duitsland
heeft afgewezen. Volgens hem was
er geen sprake van een degradatie,
hoewel dat op het eerste gezicht
wel lijkt omdat hij tot voor kort toe
zicht hield op de Duitse vestigin
gen. Duitsland levert 50 procent
van de omzet, maar is een bron van
grote zorg voor Shulton, zei Jan
sen. De omzetten lopen terug. "Er
is een flinke klus te klaren. Daar
voor is hij in de wieg gelegd", zei
Jansen, die dan ook meende dat de
Wassenaarder het redelijke aanbod
niet had kunnen weigeren. Nu hij
dat wel heeft gedaan, is ontslag on
vermijdelijk.
Over twee weken doet recht
bankpresident Portheine uit
spraak.
