Geld en status dreven Menten
tot deelname aan massamoord
Leiderdorps predikant genoopt uit te zien naar andere baan
Suriname weet over
week of Bouterse
biezen moet pakken
Affaire-Menten uniek in Nederlandse rechtsgeschiedenis
PAGINA 2
MAANDAG 16 NOVEMBER 1987
Ds. J. J. van den Born, een van
de vijf predikanten in volledige
dienst van de hervormde en ge
reformeerde kerkengemeen-
schap in Leiderdorp, heeft de ge
zamenlijke kerkeraad en de ker-
keraad van zijn eigen wijk 'Ou
derzorg' per brief laten weten,
dat hij zijn positie als gerefor
meerd predikant van Leiderdorp
opnieuw overweegt. Dat bete
kent, dat hij uitziet naar een an
dere gemeente of functie.
Zijn beslissing houdt mede
verband met de moeilijke finan
ciële situatie van de kerkenge-
meenschap. Enkele maanden ge
leden werd wel een extra actie
gevoerd om het tekort terug te
dringen (opbrengst f 60.000),
maar desondanks moet het colle
ge van beheer - in de plaats ge
komen van de vroegere hervorm
de kerkvoogdij en de gerefor
meerde commissie van beheer -
rekening houden met een tekort
van f46.250 over dit jaar. De wer
kelijke uitkomsten zijn nog niet
bekend omdat het boekjaar nog
niet kan worden afgesloten.
De rekening over 1986 had al
een tekort van bijna f78.000. In
de begroting voor volgend jaar
zit een gat van f85.000. Positieve
antwoorden op de onlangs ge
voerde extra actie geven het col
lege van beheer hoop dat de te
ruggang zich volgend jaar niet
doorzet, maar het durft het niet
aan daar nu al rekening mee te
houden. Het college van beheer
vindt dit negatieve begrotings
beeld niet aanvaardbaar. Het zal
zich met allen die daarbij betrok
ken zijn beraden over de vraag
wat er ten aanzien van predikan
ten, kosters en kerkelijke gebou
wen moet gebeuren om de finan
ciën weer in evenwicht te bren
gen. Te verwachten valt, dat het
kerkbestuur tot ingrijpende
maatregelen moet besluiten.
(De hervormde en gerefor
meerde kerkengemeenschap
heeft naast de vijf fulltime predi
kanten drie kosters in dienst. Ze
beschikt over drie kerkgebou
wen, Dorpskerk, Hoofdstraat-
kerk en Scheppingskerk, en
twee verenigingsgebouwen, Ire
ne en Trefpunt).
Spijt
Secretaris C. J. M. van Pernis
van de wijk 'Ouderzorg' deelde
mee. dat ds. Van den Bom met
zijn beslissing om naar een ande
re gemeente of functie uit te zien
vooruit heeft willen lopen op de
noodzakelijke bezuinigingen. De
wijkkerkeraad heeft er met spijt,
maar ook met begrip van kennis
genomen en zal zich de komende
tijd op eigen toekomst bezinnen.
Hij hoopt in ieder geval tot juli
volgend jaar met zijn predikant
te mogen samenwerken.
Overigens komt de zorg van
ds. Van den Bom over de Leider-
dorpse kerkengemeenschap niet
alleen voort uit de financiële toe
stand. Ook niet-materiële facto
ren hebben - blijkens een mede
deling van de wijksecretaris in
het kerkblad 'Ontmoeting' - bij
zijn beslissing een rol gespeeld.
Gedoeld wordt op problemen
rond een andere Leiderdorpse
predikant. Van Pemis spreekt in
zijn stukje van een voor ds. Van
den Bom 'onwerkbare kerkelij
ke situatie'.
In een persoonlijke noot, waar
mee hij zijn bericht besluit,
hoopt hij dat de collega's van
Van den Bom, de 'beleidsma
kers' binnen de gezamenlijke
kerkeraad, iets geleerd hebben
van diens voornemen en er in
verlegenheid kennis van hebben
genomen.
Vanmorgen werd ons meege
deeld, dat ds. Van den Bom voor
lopig voor een maand met ziekte
verlof is gegaan. De kerkdien
sten waarin hij de komende we
ken zou voorgaan worden door
plaatselijke collega's overgeno-
Bomers bij Mariën-
burg
Bisschop Bomers van Haar
lem bezocht zaterdag een provin
ciale bijeenkomst in deze stad
van de Mariënburg-vereniging
(kritische, vernieuwingsgezinde
rooms-katholieken). Hij werd
daarmee de eerste bisschop die
een bijeenkomst van deze vere
niging bijwoonde. Enkele hon
derden aanwezigen begroetten
hem met applaus.
In een toespraakje vertolkte
Bomers de bezorgdheid bij de
bisschoppen over bepaalde ont
wikkelingen in de Nederlandse
kerkprovincie. "Het Tweede Va
ticaans Concilie heeft veel ge
dachten losgemaakt. Er klinken
ook geluiden waarvan wij ons af
vragen of ze nog helemaal zijn te
verenigen met het evangelie.
Halve waarheden zijn een bron
van verwarring".
Bomers beschouwde zijn aan
wezigheid op deze vergadering
als "een zeer bewust teken van
verbondenheid én van zijn be
reidheid om contacten met de
vereniging te onderhouden".
"Maakt u het de bisschoppen wel
altijd gemakkelijk om die con
tacten te hebben?", zo vroeg hij
de Mariënburgers. Op de identi
teit van het katholiek-zijn, de
veelvormigheid en de grenzen
daarvan zal rooms-katholiek Ne
derland heel goed moeten stude
ren, zei Bomers.
Oud-deken dr. A. van de Weyer
van Beverwijk zei in een reactie,
dat de bisschop zich niet te veel
zorgen moet maken over deze
groep. "Wij zijn heel normale en
bovenal gelovige katholieken.
Het komt niet altijd bij de bis
schoppen over dat wij ernst wil
len maken met ons geloof. Maar
misschien kunt u dat na vandaag
uw mede-bisschoppen duidelijk
maken".
Hervormde Kerk: beroepen
te Pijnacker J. C. Plaat, geeste
lijk verzorger ziekenhuis 'Willem
Alexander' Den Bosch, te Barne-
veld H. Talsma Ryssen; aangeno
men naar Loon op Zand kandi
daat J. Beider Randwijk.
Gereformeerde Kerken Vrij
gemaakt: beroepen te Lisse-
Oegstgeest kandidaat A. H. Ver-
bree Aduard, te Veenendaal C.
van den Berg Assen, te Bruns-
sum-Treebeek J. J. Poutsma
Hardenberg.
Nederlands Gereformeerde
Kerken: aangenomen naar Kat
wijk aan Zee, deelwerk, kandi
daat G. J. Zwarts Rotterdam.
Christelijke Gereformeerde
Kerken: beroepen te 's Graven-
zande A. Stehouwer Nijkerk;
aangenomen de benoeming tot
legerpredikant in lang verband
G. L. Born Rozenburg.
Erkenning. Als de hervorm
de synode er eind deze maand
mee akkoord gaat, krijgen en
zendings- en jongerenorganisa
ties van de Gereformeerde Bond
in de Hervormde Kerk kerkelij
ke erkenning. De Hervormde
Bond voor Inwendige Zending
op Gereformeerde Grondslag
(IZB) en de Hervomd-Gerefor-
meerde Jeugdbond hadden hier
om gevraagd.
"Wjj willen dat ons werk niet
als verenigingswerk, maar als
kerkewerk wordt gezien", zei ds.
J. W. L. Koppenhol, secretaris
van de IZB. Doordat beide vere
nigingen 6traks op de synode
verslag van hun werk kunnen
uitbrengen, hoopt hij dat ze
'prikkels en inspiratie' opdoen
PARAMARIBO - Over ruim een
week zijn de kaarten geschud.
Suriname zal dan weten of het
van Bouterse af is. Want een ver
kiezingsoverwinning die een
tweederde meerderheid in de
Nationale Assemblee oplevert
voor het Front van de drie oude
partijen, betekent het einde van
de politieke rol van Bouterse. Hij
is dan alleen nog maar legerlei
der.
door
Marie-Annet van
Grunsven
om hun werk voort te zetten en
het "gereformeerd belijden bin
nen de hervormde kerk gestalte
kunnen geven".
Kerkelijke erkenning houdt
in, dat de verenigingen in ieder
geval de komende zes jaar nau
wer gaan samenwerken met de
desbetreffende raden en organen
van de Hervormde Kerk. Bang
voor verlies van identiteit is Kop
penhol door eventuele kerkelij
ke erkenning niet. "Gezien de
eeuwenoude structuur van de
hervormde kerk met haar ver
schillende richtingen lijkt mij
dat niet waarschijnlijk". De Ge
reformeerde Zendingsbond in
de Hervormde Kerk werd al in
1951 kerkelijk erkend.
DEN HAAG - Met het overlijden van
Pieter Menten, de wegens
oorlogsmisdaden veroordeelde handelaar,
zakenman en verzamelaar van kunst en
antiquiteiten, is een zaak afgesloten die
uniek is in de na-oorlogse Nederlandse
rechtsgeschiedenis.
De zaak-Menten heeft in ons land de
stoot gegeven voor een hernieuwde
belangstelling voor oorlogsmisdaden en
de vervolging daarvan. Tegelijkertijd is
ook de periode direct na afloop van de
Tweede Wereldoorlog, met de chaotische
toestanden op het gebied van zuivering en
bijzondere rechtspleging, in het
brandpunt van de belangstelling komen te
staan.
We hebben er zelfs een rapport van
negenhonderd bladzijden aan
overgehouden. Dat was het eindrapport
van de commissie-Schoeffer die tot taak
had het vervolgings- en opsporingsbeleid
van justitie in de zaak-Menten van 1945 tot
1977 te onderzoeken. Dat onderzoek was
weliswaar toegespitst op de zaak-Menten
maar leverde tegelijkertijd een schat aan
gegevens op over de hele na-oorlogse
bijzondere rechtspleging. Dat alles kostte
wel 1,3 miljoen gulden.
Juridisch heeft de zaak-Menten drie
arresten van de Hoge Raad opgeleverd.
Vooral de vernietiging van het eerste
vonnis in de reeks - waarbij de
Amsterdamse rechtbank Menten tot
vijftien jaar gevangenisstraf veroordeeld
had - bevatte een aantal opmerkelijke
punten. Kortweg gezegd kwam dit arrest
neer op een verduidelijking van de
juridische positie van de verdachte die zo
uitgebreid en zo helder was dat in veel
andere strafzaken advocaten zich op dat
Menten-arrest hebben beroepen als ze
vonden dat hun clienten tekort was
gedaan.
Tegenover deze positieve aspecten van
de zaak-Menten staan echter een groot
aantal negatieve punten. Geen enkele
rechtzaak zal ooit zoveel geld en tijd
hebben gekost. Al was het alleen maar
vanwege de vele justitiële werkuren die in
de zaak zijn gaan zitten. Tot drie keer toe
heeft de zaak-Menten de Hoge Raad
gehaald. Eveneens tot drie keer toe hebben
bijzondere strafkamers van
achtereenvolgens de Amsterdamse.
Haagse en Rotterdamse rechtbank zich
over de dossiers moeten buigen. De stapel
processtukken was zo groot, dat de vele
ordners met een speciaal steekkarretje
naar de zittingszaal gebracht moesten
worden.
Hoeveel geld de zaak-Menten de Staat
heeft gekost, kan niet gezegd worden. Dat
het om vele miljoenen guldens gaat, is wel
duidelijk. Er is veel werk verzet om te
komen tot een zo gefundeerd mogelijk
oordeel over de misdrijven die Menten in
1941 in Polen zou hebben bedreven.
Uiteindelijk leverde dat na vier jaar dan
toch een veroordeling tot tien jaar
gevangenisstraf op.
Toen waren er wel heel wat hobbels
genomen. Eerst hield Menten het proces op
met zijn bewering dat er in de jaren '50 een
ministeriële toezegging was gedaan dat
hij nooit vervolgd zou worden wegens in
Polen begane oorlogsmisdrijven. Toen dit
obstakel uit de weg geruimd was, stond
zijn geestelijke toestand voortzetting van
het proces in de weg. Menten was volgens
de Rotterdamse rechtbank 'voor de wet'
krankzinnig. Dat betekende bijna het
einde van een proces dat zoveel
emotionele reacties heeft opgeroepen bij
zowel voor- als tegenstanders van
vervolging van oorlogsmisdadigers.
De Hoge Raad besliste echter dat
Menten wel degelijk in staat was om
berecht te worden waarna in de zomer van
1980 de zaak in Rotterdam definitief werd
afgedaan. Het laatste beroep van Menten
op de Hoge Raad faalde niet. Hij moest zijn
tien jaar gevangenisstraf uitzitten. In 1985
kwam Menten echter vrij, nadat hij
tweederde van zijn straf had uitgezeten.
Hij vertrok daarna naar Ierland. Zijn villa
in Blaricum was in 1978 door een
geestelijk gestoorde in brand gestoken. De
Westduitse regering had er eerder beslag
op laten leggen, omdat Menten ten
onrechte een oorlogsschadevergoeding
van 55.000 mark had gekregen. Hij had
daar te boek gestaan als
oorlogsslachtoffer.
Sinds juli van dit jaar verbleef Menten
in een verpleeginrichting voor demente
bejaarden in Loosdrecht, waar hij
zaterdagmiddag op 88-jarige leeftijd
overleed.
Als de tweede helft van het ad
vies ook opgevolgd wordt, weet
Bouterse waar hij aan toe is.
Maar hij heeft dan altijd nog die
zelfde Grondwet, waarin zijn po
sitie als legerleider geregeld is.
Waarom deed Pieter Nicolaas Men
ten mee aan de massa-executies op
7 juli 1941 in het toen door de Duit
sers bezette Poolse dorp Podho-
rodce? Het antwoord op deze vraag
is moeilijk te geven, ook nadat in
januari 1981 de veroordeling van
Menten wegens oorlogsmisdrijven
definitief is geworden. De meest
aannemelijke verklaring voor Men-
tens gedrag in de oorlogsjaren is
dat hij volkomen bezeten was van
de jacht op steeds meer geld en
goederen.
door
mr. Roel Schut
Daar kwam bij dat hij voortdu
rend probeerde zich voornamer
voor te doen dan hij in werkelijk
heid was. Lang heeft Menten ge
probeerd vol te houden dat hij uit
de rijke tak van de Mentens stam
de. Pas in de loop van het proces-
Menten werd duidelijk dat hij
slechts de zoon was van een lom
penkoopman uit de Amsterdamse
Jordaan.
"Op 26 mei 1899 werd Pieter Ni
colaas Menten te Rotterdam gebo
ren als zoon van een spekslager, die
later in oud-papier ging handelen",
zo staat in het rapport van de com
missie-Schoeffer, die het justitieel
optreden tegen Menten van 1945
tot 1976 heeft onderzocht. Volgens
de commissie groeide Menten in
eenvoudige omgeving in Amster
dam en Hilversum op. Later ging
hij naar Polen waar hij een redelijk
geslaagd zakenman werd. "Tegen
het einde van de dertiger jaren was
Menten een vermogend man. Hij
woonde toen niet meer in Lemberg
maar op zijn landgoed in Sopot in
Galicie, niet ver van de dorpen
Podhorodce en Urycz".
Executies
Deze opmerkingen in het rap-
port-Schoeffer raken de kern van
de vraag waarom Menten zich
schuldig zou hebben gemaakt aan
oorlogsmisdrijven. Wat was de
drijfveer voor zijn medewerking
aan executies van Poolse en joodse
inwoners van twee toen in Polen
gelegen maar inmiddels Russisch
geworden dorpen Podhorodce en
Urycz?
Beide vragen zijn tijdens de pro
cessen tegen Menten in Amster
dam en Rotterdam uitvoerig aan de
orde geweest. De zaak-Urycz viel af
snel af. Er was te weinig bewijs te
gen Menten. Anders lag het voor de
zaak-Podhorodce. Daar was vol
gens de Amsterdamse rechtbank -
die overigens in cassatie het vonnis
door de Hoge Raad vernietigd zag -
wel voldoende bewijs voor Men
tens deelname aan massa-execu
ties van dorpelingen.
Na lezing van de processtukken
blijft maar een conclusie over.
Menten wilde zijn bezit in het Pool
se Sopot terug. Toen de Duitsers in
1939 Polen binnenvielen en het
land samen met de Russen verdeel
den, kwam Mentens landgoed in
het Russische deel te liggen. Het
landgoed werd onteigend en ver-
De nu overleden Pieter Menten: achter zijn gepolijste uiterlijk s
deeld onder de plaatselijke boeren.
Toen in 1941 de Duitse veldtocht
tegen Rusland begon, was Menten
in de voorste linies te vinden.
Immers, als hij zich de sympa
thie van de Duitsers zou kunnen
verwerven, zou hem dat mogelijk
de kans geven om zijn goederen
weer in bezit te nemen. Menten wil
de terug krijgen wat er nog te halen
viel. Hierover zei de Amsterdamse
rechtbank destijds: "Ook dit past
in het beeld van de persoon van de
verdachte: een man voor wie geld
en goed in zijn leven een alles over
heersende rol hebben gespeeld.
Daarom was het herkrijgen van een
zo omvangrijk deel van zijn vermo
gen als het landgoed in Sopot - kort
voor de oorlog op ruim een miljoen
Zwitserse franken geschat - voor
hem van zeer groot belang"
Menten wilde ten koste van alles
zijn doel bereiken. Zo zeiden psy
chiaters die hem onderzochten in
1977: "Hij probeert zich krampach
tig als een 'grand seigneur' voor te
doen zonder dit te bereiken. Hij
kan vergeleken worden met een
kind dat op zijn tenen staat om iets
te pakken dat te hoog voor hem is.
Menten is achter zijn gepolijste ui-
erig en grof.
terlijk schreeuwerig en grof. Hij is
iemand die niet wil zijn wie hij is en
die geen zelfacceptatie heeft", al
dus het psychiatrisch rapport over
Menten.
Mentens gevoel van grootheid
werd onder meer ondersteund
door zijn advocaat mr. Kortenhorst
in het proces dat aan het eind van
de jaren '40 in Nederland tegen
hem werd gevoerd wegens collabo
ratie in Polen met de Duitsers. De
toenmalige Tweede-Kamervoorzit
ter zei in 1949 over Menten: "Hij
was een Nederlandse pionier in
den vreemde. Een van de allereer
ste en een van de allergrootste van
een formaat van het Amerikaanse
soort".
De Amsterdamse rechtbankpre
sident mr. Schroeder stelde tijdens
de zitting van de bijzondere straf
kamer van de Amsterdamse recht
bank van 20 mei 1977 een ander ci
taat tegenover deze lof. Een verte
genwoordiger van een Deense fir
ma, waarmee Menten in de jaren
'20 in de clinch lag, zei over hem:
"Menten is een van de ergste zwen
delaars die ik ken, een zwendelaar
van groot formaat".
De tweederde meerderheid is
voor het Front belangrijk, omdat
dan de Grondwet veranderd kan
worden, hoewel Bouterse al
heeft aangekondigd zich daarte
gen te zullen verzetten. Wat hem
betreft strekt het "verdedigen
van de nationale souvereiniteit"
zich ook uit tot het verdedigen
van de Grondwet tegen meerder
heden in de Assemblee.
Gerieflijker voor Bouterse als
'handhaver van de wet' is een
verkiezingsuitslag die minstens
zeventien zetels voor zijn NDP
oplevert. Het Front heeft dan net
geen tweederde meerderheid.
Pogingen om de Grondwet te
veranderen kunnen dan in de
kiem gesmoord worden. Dat het
Front de verkiezingen gaat win
nen, daar twijfelt niemand aan.
Maar de vraag blijft, of de over
winning groot genoeg is om de
positie van Bouterse aan het
wankelen te brengen.
Zo op het eerste gezicht hoeft
Bouterse zich over de opstelling
van het Front niet al te veel zor
gen te maken. Arron heeft laten
weten dat het nationale leger ook
in vredestijd een taak heeft in de
opbouw van Suriname. En voor
het militair gezag is een gerieflij
ke plaats ingeruimd binnen de
Staatsraad, die op dezelfde wijze
gaat functioneren als het huidige
topberaad: boven de regering,
met een adviesfunctie aan de
president.
Niet raciaal
Eén groot verschil met alle vo
rige verkiezingen in Suriname
moet worden opgemerkt: voor
het eerst in de geschiedenis zijn
de scheidslijnen niet raciaal. Bin
nen het Front zijn Hindoestanen,
Creolen en Javanen gebundeld
en de NDP is sterk anti-raciaal.
Ook de kleinere Surinaamse Par
tij van de Arbeid van vakbonds
man Fred Derby is een vergaar
bak van alle bevolkingsgroepen.
Ook valt op dat deze verkiezin
gen ergens over gaan. Langzaam
maar zeker maakt de ene partij
na de andere haar verkiezings
programma bekend, al wordt
daarmee meer gezwaaid dan dat
er in gelezen wordt. Wat dat be
treft is er niet veel verschil met
het eerder gehoudeh referendum
over de concept-Grondwet. Toen
was de opkomst hoog en 90 pro
cent stemde voor. "Stem voor de
Grondwet, en op 25 november te-
geb de NDP", was het advies van
Front-leider Lachmon.
En dan is er ook nog het 'Ak
koord van Leonsberg', een gehei
me overeenkomst tussen Bou
terse en de Front-leiders Arron,
Lachmon en Soemita. Langzaam
maar zeker beginnen sommige
Front-aanhangers achterdochtig
te worden. Inmiddels is bekend
geworden dat het leger de uitslag
van de verkiezingen zal respecte
ren en de heren van het Front
veel respect hebben voor het na
tionaal leger.
Liefde
Maar is binnenskamers niet de
basis gelegd voor een regering
waaraan de NDP van Bouterse
en Wijdenbosch deel gaat ne
men? Front-aanhangers stem
men om van Bouterse af te ko
men. Dat feest zou niet door
gaan, als er onderhands afspra
ken zijn gemaakt.
Eén afspraak is er zeker: de af
spraak om de week voor de ver
kiezingen rustig te doen verlo
pen. Geen van de partijvoorzit
ters heeft er belang bij dat verhit
te aanhangers elkaar met stok
ken en stenen te lijf gaan. Vanaf
de podia wordt er dan ook voort
durend instructie gegeven. 'Soso
lobi' (louter liefde), zegt de NDP
en heeft dat meteen op T-shirts
laten drukken. 'Verdraagzaam
heid' is het sleutelwoord van het
Front.
De rollen bij de NDP zijn even
omgekeerd. Wijdenbosch is ge
matigd, met in het achterhoofd
dat geen aaleiding gegeven moet
worden om een nationaal kabi
net - inclusief de NDP - te torpe
deren. En Bouterse zegt als 'acti
vist' waar de aanhang voor geko
men is. Hij schildert het sombere
beeld van vóór de coup, dat terug
zal keren als het Front wint.
In een openhartige bui betrok
hij zelfs de standrechtelijke exe
cuties van december '82 in zijn
verkiezingsrede: "Als ze me een
moordenaar noemen, dan doen
ze dat maar. Ik heb toen een veel
groter bloedbad weten te voor
komen", kregen zo'n 2000 brave
Javanen en Hindoestanen te ho
ren in het landbouwdistrict
Commewijne.
Desi Bouterse: weinig te vrezen.
(foto ANP»
