Het Dorp' blijft resultaat
van een uitstotingsproces
Het begin is 25 jaar geleden gemaakt'
ZATERDAG 7 NOVEMBER 1987
EXTRA
PAGINA 25
Met luciferdoosjes vol kwartjes, dubbeltjes en stuivers gingen
honderdduizenden Nederlanders op 26 november 1962
's avonds om negen uur naar de kruidenier op de hoek.
Vijfentwintig jaar geleden is het nu dat er in een
marathon-televisieuitzending van 23 uur, onder leiding van Mies
Bouwman, massaal werd ingezameld voor de bouw van een
woonwijk voor gehandicapten in Arnhem. Nederland was in de
ban van de actie ,Open het Dorp'. Er was gegokt op 5 miljoen.
De uiteindelijke opbrengst zou 22 miljoen worden. Drie
bewoners over 'hun' dorp, een kwart eeuw later.
'Een volk bouwde dit dorp om een
begin te maken waar eerst een einde
was'. De gedenksteen onder de
boom tegenover het kerkelijk-cultu-
reel centrum in Het Dorp in Arn
hem valt nauwelijks op. Zelfs bewo
ners en mensen die hier dagelijks
vertoeven weten hem amper te vin
den. Toch is de inscriptie onlosma
kelijk met deze Arnhemse wijk ver
bonden. Maar de bewoners kunnen
de geschiedenis van hun Dorp zo
ook wel dromen. Daar hebben ze
geen gedenksteen voor nodig.
door Rian van Kuppenveld
P. Klees was op het moment van de
actie 39 jaar en woonde bij zijn ouders in
Amsterdam. Ook hij volgde de televisie
uitzending van minuut tot minuut, „le
dereen vond het geweldig. Maar ik vond
het in mijn hart toch wel stuitend".
Klees, nu 64, woont al bijna 22 jaar in
Het Dorp. Aan de actie heeft hij niet zul
ke goede herinneringen: de delegatie
van een ziekenhuis die ingezameld geld
kwam brengen in een ondersteek; men
sen die hun konijntjes voor het goede
doel brachten; de vier grote Nederland
se bedrijven die samen één miljoen gul
den schonken „maar dat natuurlijk van
de belasting aftrokken". Stuitend vond
hij het, ontzettend stuitend.
Een paar jaar later kwam hij als een
van de eerste bewoners in Arnhem te
recht. „Een buurman kwam eens praten
en zei: is dat niks voor jou? En ja, mijn
ouders werden wat ouder, mijn vader
was al in 1951 gepensioneerd als hoofd
onderwijzer. Zij wilden eigenlijk ook
wel dat ik de deur uit zou gaan, zodat zij
nog een tijdje rustig konden leven".
Klees lijdt aan rachitis (vroeger Engel
se ziekte genoemd), een botziekte die
leidt tot snelle ontkalking. Hij heeft een
elektrische rolstoel tot zijn beschikking.
In zijn kamer van amper vier bij vier
staat nog een 'gewone' rolstoel.
„Er was eigenlijk geen andere keus
dan Het Dorp. Het was wel een enorme
overgang, maar het kon moeilijk an
ders". Voor Klees zou er een paar jaar
eerder inderdaad geen ander alternatief
dan een verpleegtehuis zijn geweest.
Want al waren er dan al wel aangepaste
werkvoorzieningen, met zijn idee dat ge
handicapten de mogelijkheid moesten
hebben om zelfstandig te wonen in een
omgeving met aangepaste voorzienin
gen, was initatiefnemer dokter A. Klap
wijk een pionier.
Sfeertje
Lia den Dekker was ten tijde van de
actie 'Open het Dorp' 16 jaar. Met haar
klasgenootjes vulde ze vol enthousiasme
luciferdoosjes. Geen moment stond ze er
bij stil dat Het Dorp ook voor haar bete
kenis zou kunnen krijgen. Haar ouders
zagen de actie niet zo zitten. Die dachten
verder vooruit en vreesden dat Lia, die
aan een botziekte lijdt waardoor de ge
wrichten gaan vastzitten, ooit eens voor
Het Dorp zou kiezen.
„Mijn ouders vonden het idee dat er
zoveel gehandicapten bij elkaar waren
niet zo leuk. Ze hadden moeite met het
idee dat ik in een groep met gehandicap
ten ging wonen. Ze zagen toch datje een
ander sfeertje krijgt als er veel gehandi
capten bij elkaar zijn. Dat is anders dan
wanneer er één gehandicapte tussen va
lide mensen zit".
Lia woont nu al achttien jaar in Het
Dorp. Op haar 23ste besloot ze naar Arn
hem te verhuizen. In haar geboortedorp,
het Zeeuwse Hoedekenskerke. was ze
coupeuse, een beroep dat ze zeker niet
haar hele leven wilde volhouden. Haar
grote ideaal was telefoniste. Ze besloot
in Arnhem te gaan solliciteren, en toen
ze was aangenomen bij een architecten
bureau verhuisde ze naar Het Dorp.
"Je kreeg de mogelijkheid zelfstandig
te worden, dat had je thuis nooit geleerd.
Als gehandicapte was je in die tijd toch
wel bijzonder. Ik wil niet zeggen dat ik
verwend was, maar ik voelde dat er een
heleboel dingen voor mij moesten wor
den gedaan die voor mijn broers en zus
sen niet nodig waren. Ik vond het toch
een nadeel om mijn hele leven zo door te
gaan. Hier krijg je de mogelijkheid om
het allemaal zelf te organiseren, om zelf
te bedenken hoe je ergens moet komen,
wat je wilt gaan doen, hoe je je dag wilt
indelen".
Net als Piet Klees had Lia den Dekker
in het begin wel wat moeite met het ge-
zamelijk koffie en thee drinken en de
maaltijden gebruiken. Dat gebeurde in
de beginperiode met tien medebewo
ners en daar zaten ook mensen van 65
jaar tussen. En als je dan 23 bent is het
leeftijdsverschil wel erg groot. Nu kun
nen de maaltijden op de kamer worden
gebruikt, in de echtparenwoningen
heeft iedereen een eigen keuken en een
aantal eenpersoons-eenheden hebben
een gezamelijke kookgelegenheid. De
individuele vrijheid is sterk toegeno-
David Bowie
Rocco de Joode is nu 21 jaar en woont
sinds anderhalf jaar in Het Dorp. Als ge
volg van zuurstofgebrek bij de geboorte
liep Rocco een hersenbeschadiging op.
Hij is licht spastisch in de benen en heeft
een aantal operaties moeten ondergaan
waarbij aan weerskanten van zijn li
chaam pezen werden verlengd. Rocco
loopt nu weer rechtop en kan zich ook
zonder rolstoel voortbewegen. Hij ging
zonder stoel naar het concert van David
Bowie en stond daar de volle drie uur.
Voor Rocco was Het Dorp een alterna
tief voor begeleid kamerwonen. Dat
sprong op een gegeven moment af; hij
wilde in Arnhem blijven wonen waar hij
zijn vrienden heeft en in een band
speelt. De keus was wat hem betreft snel
gemaakt. Rocco heeft een groot deel van
zijn leven in eet revalidatiecentrum te
genover Het Dorp doorgebracht.
Zijn ouders zagen zijn besluit aanvan
kelijk niet zo zitten. Ze waren er niet zo
vooj dat hij als lichtgehandicapte tussen
veel zwaardere gevallen terecht kwam.
Bovendien waren ze bang dat hij zich
zou terugtrekken, op zijn kamer zou blij
ven zitten.
Dat is honderd procent meegevallen.
Sterker nog, Rocco is - naar eigen zeg
gen - 'berucht' in Het Dorp. „Ik voel me
een tiener, dus ik heb de muziek wel
eens hard staan, en soms slapen er zes
man op mijn kamer. Daar moesten ze
wel aan wennen".
Voor Rocco is Het Dorp net zo iets als
op kamers wonen: hij heeft geen per
soonlijke verzorging nodig en ziet het als
een overgang. Met dat idee kwam ook
Lia den Dekker. Zij wilde in een omge
ving wonen waar toch, als dat nodig
mocht blijken, hulp aanwezig was. Van
uit Arnhem zou ze langzaam naar een
andere mogelijkheid gaan uitkijken, zo
was het plan. Maar ze is blijven hangen.
„Als je hier langer woont krijg je toch
een stukje eigen leven en dan ga je daar
anders over denken".
Relatie
Vanuit Het Dorp bekeek Lia de ver
schillende mogelijkheden en woog de
voor- en nadelen tegen elkaar af. Ze
heeft jaren voor een Focus-woning inge
schreven gestaan: een voor gehandicap
ten aangepast huis in een nieuwbouw
wijk waar ook verzorging geboden
wordt. Lia werd van de Focus-lijst afge
voerd toen bleek dat zij geen persoonlij
ke verzorging nodig had en dat is voor
deze huizen een voorwaarde. „Dat had
ik toch wel graag gewild".
Lia had al heel lang een relatie met een
visueel gehandicapte man uit Rotter
dam. Toen ze besloten te gaan samenwo
nen werd er weer naar geschikte wonin
gen uitgekeken. Lia's man voelde aan
vankelijk niet veel voor Het Dorp: hij
vond de huizen nogal klein, had behoef
te aan een hobbyruimte maar die moge
lijkheid was er niet.
Toen er een echtparenwoning vrij
Rocco de JoodePiet Klees en Lia den Dekker (v.l.n.r.): "Als er geen Dorp was, waar hadden al die mensen dan gezeten?".
kwam (kamer, keuken, twee slaapka
mertjes) aarzelde Lia weer heel lang. Wat
de keus extra bemoeilijkte was het feit
dat het paar in feite gedwongen was te
gaan trouwen. Bleven ze samenwonen
dan zouden ze krachtens de AWBZ (Al
gemene Wet Bijzondere Ziektekosten)
per maand 2700 gulden moeten betalen.
Trouwden ze, dan was dat maar de helft.
Uiteindelijk koos het echtpaar uit prak
tische en financiële overwegingen toch
voor het huwelijk en Het Dorp: Lia had
er meer mogelijkheden, met name de ge
legenheid om haar elektrische rolstoel
snel te laten repararen. Bovendien ligt
Het Dorp vlak bij haar werk. Lia en haar
man hebben nu drie uurtjes huishoude
lijke hulp in de week: verder bedruipen
ze zichzelf.
Echtparen
Woningen voor echtparen, een van de
ontwikkelingen die in de loop van de
tijd in Het Dorp hun intrede deden. A. J.
Rinkel is sinds 1972 voorzitter van het
bestuur. „De eerste huizen voor echtpa
ren zijn tussen '67 en '70 gebouwd. Vijf
jaar daarvoor werd er eigenlijk nog geen
verband gelegd tussen gehandicapten
en trouwen. Dat kun je de mensen van
het eerste uur niet kwalijk nemen, zeker
niet als je ziet hoe weinig de doorsnee
Nederlander ook nu nog ingesteld is op
gehandicapten".
Rinkel heeft zo zijn twijfels over de ge
dachte om gehandicapten en allen die
'anders' zijn te laten integreren in de
maatschappij. "Want wat iedereen na de
gulheid van 25 jaar geleden vergeten is,
is dat Het Dorp toch het resultaat is van
een uitstotingsproces: de maatschappij
probeert nog steeds weg te duwen wat er
niet bij hoort. Ook nu nog zie je dagelijks
hoe weinig de doorsnee Nederlander in
gesteld is op gehandicapten. Ik moet
dan altijd denken aan de woorden van
een spastische bewoner die zei: ik pro
beer mensen die mij gek vinden altijd
het gevoel te geven dat zij normaal zijn".
Rinkel waarschuwt dan ook tegen een
te ver doorgevoerde integratiegedachte:
„Ook voor mij geldt het ideaal dat ieder
een gelijke rechten en gelijke mogelijk
heden moet hebben, maar dan praat ik
wel over een andere samenleving. We
weten nu toch zo langzamerhand wel dat
Nederlanders niet zo tolerant zijn ten
aanzien van alles wat afwijkend is".
Vanaf het begin, zo zegt Rinkel, heeft
bij Het Dorp de integratiegedachte voor
op gestaan. De wensen van de allereer
ste bewoners waren op dit punt duide
lijk: een woonomgeving met voorzienin
gen waar het individu zo veel mogelijk
privacy zou krijgen en waar zo veel mo
gelijk integratie met de samenleving zou
zijn.
Vierbaansweg
Vlak na de planning kwam al de eerste
kink in de kabel: tussen Het Dorp en het
centrum van Arnhem kwam een vier
baansweg. De architecten waren razend.
De wijk kwam toch weer in een geïso
leerde positie te liggen. Er is nu wel een
verbindingsbrug, maar het idee te zijn
weggestopt is moeilijk weg te krijgen.
Waarschijnlijk heeft de ligging van
Het Dorp ook een rol gespeeld bij de kri
tiek die er in de loop der jaren op deze
woonvorm is gekomen. De ideeën over
het wonen van gehandicapten zijn sterk
veranderd. In het begin was Het Dorp
nieuw en uniek, maar langzamerhand
ging de gedachte steeds meer leven dat
gehandicapten moesten gaan wonen in
Negentienhonderdtweeënzestig. De
koude oorlog is op z'n hoogtepunt. De tijd
waarin een pond belegen kaas nog maar
1 gulden 45 kost, een pak koffie in de
aanbieding 88 cent, en de krant nog
maar 8 gulden 40 per kwartaal. Maar ook
het jaar waarin Mies Bouwman op haar
eigen manier de dank voor de
Nederlandse hulpvaardigheid onder
woorden brengt; „Het zijn fijne mensen
hier in de RAI en ook jullie thuis, jullie zijn
allemaal fijne mensen". Haar stem
verstikt in tranen.
Die dagen leek heel Nederland bereid de
hulpbehoevende medemens een eigen
dorp te geven. Een dorp in Arnhem,
waar de levens van validen en minder
validen zich zouden verstrengelen, waar
gehandicapten een verzorgd zelfstandig
bestaan zouden kunnen leiden. Een
dorp dat echter in de loop der jaren
steeds meer aan kritiek onderhevig
werd. De rolstoelers wenstep echte zelf
standigheid, zonder betutteling. Echte
contacten met valide buren. De aange
paste maatschappij voor 300 gehandi
capten, die volgens de geestelijke vader
ervan, dr. A. Klapwijk, op nog meerdere
plaatsen in Nederland gestalte diende te
krijgen is volgens de criticasters m 25
jaar verworden tot een enclave in de mo
derne maatschappij, waarvan veel ge
handicapten liever afscheid nemen dan
erin onder te gaan.
Die duistere gedachte had in 1962 nog
bij niemand post gevat. Er moest 25 mil
joen op tafel komen om de poorten van
Het Dorp te kunnen openen. Een voor
die tijd fabuleus bedrag. Vijf miljoen
hoopten de organisatoren van de inza-
melactie bijeen te sprokkelen. Ruim vier
keer zoveel schraapten de 12 miljoen Ne
derlanders in enkele dagen uit' de toch
nog niet al te goed gevulde zakken. Geld
voor „een dorp zoals elk ander dorp", zo
als de plannen werden omschreven.
Invoelbaar
Met de zelfde gedrevenheid waarmee
hij 25 jaar geleden werkte aan de verwe
zenlijking van zijn droom is de thans 66-
jarige dr. A. Klapwijk nog steeds in de
weer voor de gehandicapten. Voor hem
heeft Het Dorp in de afgelopen jaren
niets van zijn waarde verloren. De toen
malige doelstellingen gelden nog steeds,
zo vindt hij.
„Natuurlijk is er kritiek. Maar de uit
gangspunten zijn zo eenvoudig en zo in
voelbaar dat ze altijd goed zullen zijn.
Natuurlijk kon het geen glad verhaal
worden. Het is een groeiproces dat nog
steeds bezig is. Ik heb in het begin dui
delijk gemerkt dat veel mensen het
moeilijk hadden met de gelijkwaardig
heid van gehandicapten. Ik hoop dat de
lessen die we tijdens het proces van de
afgelopen jaren hebben geleerd, ons wij
zen hoe we met elkaar moeten omgaan.
Een proces waarin we moesten leren
omgaan met de bouwstenen die werden
aangereikt. Ik durf niet te voorspellen
hoe lang het nog duurt voordat iedereen
in de maatschappij die gelijkwaardig
heid van validen en gehandicapten als
vanzelfsprekend beschouwt. Maar het
begin is 25 jaar geleden gemaakt. In die
periode hebben we naar mijn mening
toch winst gemaakt".
De maatschappij had 25 jaar geleden
nauwelijks aandacht voor de zwaar ge
handicapte medemens. Het enige wat
hun geboden werd was, als ze geluk had
den, eens in de zoveel jaar een weekie
vakantie op een Rode Kruisboot. Voor
de rest van hun leven voor velen een bed
en vier muren. Thuis, of op een zaal die
nog eens met vijf anderen gedeeld moest
worden. Geen privacy, geen rechten.
„Dat waren dingen waarvan ik als jong
arts begon te steigeren", vertelt Klap
wijk. „Maar men wist in die tijd geen an
dere oplossing".
Klapwijk kon echter niet berusten in
de situatie en ging zoeken naar een op
lossing voor dat probleem. Hij formu
leerde een aantal doelstellingen waaraan
een leefgemeenschap voor zwaar licha
melijk gehandicapten zou moeten vol
doen. Vóór alles gelijkwaardigheid, het
serieus nemen van de wensen van ge
handicapten, het aanbieden van een zin
volle bezigheid, arbeid of ontspanning
en medezeggenschap over de invulling
van hun leven.
Bouwstenen
„Het Dorp dat ik in gedachte had
mocht beslist geen instelling voor ge
zondheidszorg zijn. Het moest een deel
van de maatschappij worden. Naar mijn
mening is dat ook bereikt. Wij kunnen
echter in Het Dorp de bewoners alleen
bouwstenen aanreiken die tot een geluk
kiger leven leiden. Zij zullen dat geluk
zelf moeten opbouwen. Het Dorp is niet
de enige oplossing voor mensen met een
handicap. Er moeten ook andere oplos
singen komen, zodat zij kunnen kiezen.
Die keuzemogelijkheden zijn er eigen
lijk pas de laatste vijf jaren werkelijk ge
komen. Dat was in 1962 nog niet zo. Er
zijn voor gehandicapten nu zo veel vor
men van wonen dat er een werkelijke
keuze gemaakt kan worden. Mijn ideaal
is dat een gehandicapte begeleid wordt
naar de woonvorm van zijn eigen keuze.
Ik hoop dat er nog heel veel eeéxDeri-
menteerd wordt om de keuze nog roya
ler te maken", aldus Klapwijk.
„Het Dorp staat aan de uiterste grens
van de zorg voor gehandicapten. Het
was natuurlijk veel gemakkelijker ge
weest om iets voor lichter gehandicap
ten op te zetten. Maar ik ben nog steeds
ontzettend blij dat we niet bij het ge
makkelijkste zijn begonnen. Wij reiken
de bewoners bouwstenen aan voor hun
levensgeluk. Het Dorp is een leerschool
voor gehandicapten om met die dingen
om te gaan. Dat betekende voor sommi
gen dat zij Het Dorp niet meer nodig
hadden. De bewoners worden ook aan
gespoord om tot een zo groot mogelijke
mate van zelfstandigheid te komen. En
dat werd ze vroeger te weinig geleerd.
Daarbij komt dat in de loop der jaren
ook de revalidatie zich heeft ontwikkeld.
Door die factoren is een doorstroming
van bewoners op gang gekomen. Een
stroom die echter twee kanten op gaat.
Enerzijds trekken bewoners weg naar
lichtere woonvormen, anderzijds stro
men ook vanuit die lichtere woonvor
men de bewoners weer toe. De laatste
tijd tonen veel jonge ernstig gehandicap
ten belangstelling voor het dorp".
Medezeggenschap
"Ik heb altijd gevochten voor het
plaatsen van gehandicapten in de lei
ding. Ook dat was een groeiproces. Bij
de komende dagen van herdenking staat
de medezeggenschap sterk in de belang
stelling. Ik hoop dat men daaraan zwaar
zal blijven tillen. Blijven uitgaan van de
gedachte dat deze wijk bedoeld is om
het leven van de bewoners naar hun ei
gen smaak met volledige medezeggen
schap tot hun recht te laten komen".
ARNOUD CORNELISSEN
aangepaste woningen in 'normale' wij
ken.
Er kwam kritiek op Het Dorp: de ge
handicapten zouden er toch te geïso
leerd, te ver van de 'echte' maatschappij
wonen. Daarnaast ontstonden er be
stuurlijke problemen. Bewoners ver
trokken naar nieuwe woonmogelijkhe-
den, zoals de Focus-huizen en aangepas
te woningen. En Het Dorp kreeg heel
wat slechte publiciteit.
Rinkel: „Het Dorp heeft nooit willen
pretenderen zaligmakend te zijn. Toen
het ontstond was het uniek in de wereld.
Daarna zijn er nieuwe woonvormen bij
gekomen, logisch dus dat sommige be
woners daarvoor kozen. Maar voor heel
wat Nederlanders die in 1962 zo massaal
hadden gegeven was dat heel moeilijk te
accepteren. Er kwam verstoring in hun
paradijs".
Rinkel stelt dat bij alle kritiek vaak
vergeten wordt dat 'de' gehandicapte
niet bestaat. „De een kan zich veel beter
redden dan de ander. En voor Het Dorp
gaat nog steeds de begindoelstelling op
dat hier mensen kunnen wonen voor wie
dat elders niet haalbaar is. Bovendien
betekent integratie voor mij dat je je be
zig houdt met zaken die in de wereld aan
de orde zijn. En of je dat nu doet vanach
ter de begonia's of als gewoon Arnhem
mer, dat hangt van jezelf af'.
Nadeel
Lia den Dekker kan zich de kritiek wel
enigszins indenken: „Ik vind het nog
steeds een nadeel, zoveel gehandicapten
bij elkaar. Ik woon nu in een straat waar
weinig ernstig gehandicapten wonen, je
hebt dus niet zo het verpleeghuis-idee.
In andere straten waar mensen nogal
wat zorg nodig hebben, is dat veel meer
het geval. Er zijn sinds 1979 veel meer
mogelijkheden gekomen voor gehandi
capten door heel Nederland. In alle nieu
we wijken komen aangepaste woningen.
Als je dus een beetje mobiel bent dan
pak je die kans. Het betekent natuurlijk
wel dat op den duur hier de zwaarder
gehandicapten overblijven".
Lia denkt er niet meer over uit Het
Dorp weg te gaan. Ze heeft het er nu pri
ma naar haar zin. „Als ik weg had gewild
had ik het eerder moeten doen. Niet als
je ouder wordt en je handicap erger
wordt. Maar ik constateerde eigenlijk al
heel vroeg dat ik mij hier toch makkelij
ker kon bewegen dan in een wijk van
Arnhem".
Ook Piet Klees heeft er een jaar of vijf
geleden over gedacht naar een aange
paste woning te verhuizen: „Maar ik was
er te oud voor en de verantwoordelijk
heid was te zwaar. Bovendien...ik ben
hier weieens alleen en eenzaam, en ik
was bang dat ik daar nóg eenzamer zou
worden. Je moet dan zelf je boodschap
pen doen, zelf koken en zo, en dan blijft
er weinig tijd voor andere dingen over.
Ik heb nogal wat contacten buiten Het
Dorp en ik denk dat dat heel belangrijk
is: je moet een evenwicht hebben".
Klees ziet toch wel veel voordelen aan
het wonen in Arnhem. Ondanks de grote
overgang vond hij er al snel zijn draai.
Zeker toen hij nog jonger was betekende
het voor hem een kans om te reizen. Hij
kwam op plaatsen waarvan hij vroeger
nooit had durven dromen. Hij voer per
boot de Rijn af, bezocht Zwitserland,
ging in Parijs de Eiffeltoren op, en zag
Londen. Hij ging veel naar de schouw
burg en logeren bij vrienden in Leeu
warden en Noord-Brabant. Nu hij wat
ouder is wordt dat allemaal wat minder
overmatige inspanning moet hij de vol
gende dag bezuren. Nu gaat hij 's avonds
naar zijn kamer, trekt de gordijnen en de
deur dicht en denkt: ziezo, nu heb ik
niets meer met Het Dorp te maken.
Vervelend
Alle drie worden ze geregeld gecon
fronteerd met vooroordelen ten opzichte
van het wonen in Het Dorp. Rocco: „Je
krijgt dan van die opmerkingen als: die
gozer zit in Het Dorp, wat een klucht. Ik
vind dat wel vervelend, maar het is een
soort reactie, waarschijnlijk ook omdat
ik vrij mobiel ben en kan lopen. Het
klinkt nogal zwaar als je vertelt datje er
zit. Maar ja, als er geen Dorp was, waar
hadden al die mensen dan gezeten?".
Koningin Juliana geeft het startsein voor de bouw van Het Dorp, geflan
keerd door dr. Klapwijk en Mies Bouwman.
