Mystieke waarheid onthuld door ware kunstenaar
Amsterdamse Uitmarkt:
half miljoen bezoekers
'The Spiritual in Art' in Haags Gemeentemuseum
Woede over ongepubliceerd interview in boekje
Toneelvoorstelling 'Boom
uit de Tropen' geschrapt
MAANDAG 31 AUGUSTUS 1987
KUNST
PAGINA 21
Deze Vlaamse steltlopers trokken bijzonder veel aandach t op de Amster
damse Uitmarkt, die door een half miljoen geïnteresseerden werd bezocht.
(foto ANP)
AMSTERDAM (GPD) - "Ik ken
geen evenement ter wereld van de
ze omvang", aldus een enthousias
te Arthur van Schendel, directeur
van het Amsterdams Uitburo over
de tiende Uitmarkt in de hoofd
stad. Evenals vorig jaar kwamen er
naar schatting een half miljoen be
zoekers op deze culturele opening
van het theater seizoen af. Onge
veer tweeduizend artiesten, drie
honderd voorstellingen, eenzelfde
aantal vrijwilligers en 160 informa-
tiekramen maakten de Uitmarkt
opnieuw tot een groot succes. Vol
gend jaar zal het evenement in
principe worden verplaatst van de
Amstel naar het Museumplein. Dit
in verband met het honderdjarig
bestaan van het Concertgebouw en
omdat Amsterdam zich in 1988
Museumstad mag noemen.
Een gezellige drukte, zo ken
merkte de Uitmarkt zich ook dit
jaar weer. Als een slingerend lint
verplaatste het evenement zich
langs de oevers van de Amstel, tus
sen Munt en Weesperzijde. Thea
ters, groepen, kunstinstellingen
probeerden ook nu weer met man
en macht hun waren aan te prijzen.
Kilo's folders werden in handen
gedrukt. "Oh kijk, je kan die foto
van Sonja Barend voor een kwartje
kopen", wijst een enthousiaste
passante bij de VARA-stand. Maar
ook meer experimentele groepen
als de Stichting de Verwarring we
ten de nodige belangstelling te
trekken. Het publiek is gemeleerd,
de belangstelling idem. Als een
wolk hangt de barbecue-geur over
de route. Rijen mensen voor het
bemachtigen van het felbegeerde
portie saté of de Vietnamese loem
pia. Een punt van grote zorg, al die
eetkramen, vindt ook Van Schen
del. We proberen het nog wat in de
hand te houden, want het is hier
geen vrijmarkt op Koninginnedag.
Dit jaar werd voor een wat rui
mere opstelling van de kraampjes
gekozen. Een duidelijke verbete
ring, want was het vorig jaar vaak
een benauwd dringen, dit keer ver
liep alles vrijwel vlekkeloos. Al
leen rondom het Muziektheater
kon het nog behoorlijk vastlopen.
Water
Een prachtig uitzicht biedt de ri
vier zelf. Alles wat maar enigszins
kan varen heeft zich naar de Am
stel begeven. Honderden bootjes,
waterfietsen, rondvaartboten. De
Concertzender zendt vanaf een van
deze vaartuigen de klanken uit van
Ravels Bolero. De Waterbus Anne-
mieke, het inmiddels geflopte ex
periment van het Gemeente Ver
voerbedrijf, blijkt nu afgeladen uit
stekend dienst te doen langs drie
opstapplaatsen. De Hoofdstad
Operette en de Stadsschouwburg
hebben zelf rondvaartboten inge
zet.
Schrijver/dichter Simon Vinke
noog verzorgde acht literaire rond
vaarten door de stad. "Ik doe dit nu
voor het tweede jaar op de Uit
markt. Een prima experiment".
Gekleed in zwart fluwelen pak, in
de nek een paardestaartje, leest hij
onderweg voor uit werk van Mies
Bouwhuys, Marsman, Deelder,
Patton, Campert en zichzelf. On
dertussen verwijzend naar de lite
raire bezienswaardigheden op de
route. Maison Descartes, de musea
en "het Paleis van Justitie aan de
Prinsengracht, bekend van de pro
cessen rond Multatuli's Max Have-
laar, Van 't Reve en mijzelf'. Waar
beter ook dan vanaf het water is de
drijvende stellage te zien waar
Shusaku en zijn Dormu Dance
Theatre samen met het Circle En
semble zondagavond zal zorgen
voor het spectaculaire einde van de
Uitmarkt met de voorstelling Ha-
ko.
Boeken
Op de boekenmarkt voor het
Amstel Hotel en de boekenruil-
markt even verderop is het min
stens zo druk. Zestig uitgeverijen,
een literaire salon en als vanouds
Boudewijn Buch met de boeken
veiling: "Hier Xaviera Hollander,
vangen. Wie wil Jip en Janneke.
Wie is er pedofiel. Nee, u niet, ik
ken ze allemaal. En dan heb ik hier
Otto Weiniger. Wie z'n vader is fout
geweest in de oorlog, die krijgt het
cadeau. Ja, daar komt iemand, ap
plaus voor mevrouw".
Reuzen
Rond drie uur zondagmiddag ar
riveert een bonte stoet van Vlaam
se reuzen bij het Uitmarktterrein.
De carnavaleske optocht is voor
zien van majorettes, boerenkapel-
len, ridders, soldaten en heksen.
En vendelzwaaiers, veel vendel-
De stoet is een gift aan de jubile
rende Uitmarkt door het Vlaams
Cultureel Centrum. De reuzen met
folkloristische groepen vertegen
woordigen elk een Vlaams dorp
met namen als Beatrijs, leper en
Hoogstraten. Zo'n duizend Vla
mingen bewegen zich tussen Dam
en Muziektheater, onderweg ont
vangen door de nodige burgemees
ters uit Vlaanderen. "Oh, wat
mooi", verzucht een felbeschilder-
de dame bij het zien van een stoet
even fel geschminckte harlekijnen
die juist arriveert. Na de vijfender
tigste reus houdt een vader het
echter wel voor gezien en tot zijn
zoontje: "Kom, nou hebben we
voorlopig weer even genoeg reu
zen gezien, he?"
Hoogtepunten waren ook dit jaar
weer te zien en te horen. De soul-
groep Mama's Dinky Boys bijvoor
beeld, die het publiek tot op de ve
le caféterrassen deed swingen,
Youp van 't Hek, Brigitte Kaan
dorp en Paul de Leeuw waren for
se publiekstrekkers. Ook de niet-
westerse muziek in de Mozes en
Aaronkerk vond gretis aftrek. Te
genvallers waren er ook. Zo kon de
Danskern wegens een blessure van
een der dansers niet optreden,
moest Marijke Boon het opgeven,
omdat haar stem het begaf en liet
André van Duin het afweten we
gens tijdgebrek.
Kosten
De kosten van de Uitmarkt be
droegen slechts vier ton. Een
schijntje, volgens Van Schendel en
ook alleen maar mogelijk, doordat
alle artiesten gratis optraden en
dank zij de inzet van de vele vrij
willige medewerkers. "Zou je alles
moeten betalen, dan bedragen de
kosten als gauw vijf miljoen. De
gemeente Amsterdam droeg 160-
duizend gulden bij. De resterende
240-duizend kwamen van spon-
theosofie speelde een overheersen
de rol bij Mondriaans weg naar de
abstractie. Hij construeerde een ei
gen visuele taal, waarin tegenstel
lingen als mannelijk-vrouwelijk en
geest-materie centraal stonden.
De samenstellers van de tentoon
stelling beginnen hun verhaal van
de abstracte kunst bij de kunst
stroming van het eind van de ne
gentiende eeuw die als het symbo
lisme bekend is geworden. De kun
stenaars die tot die periode behoor
den hadden niet alleen belangstel
ling voor spirituele zaken, maar
keerden zich in hun werk ook
steeds verder af van de zichtbare
werkelijkheid.
„Je kunt natuurlijk nog verder
teruggaan in de kunstgeschiede
nis" stelt Flip Bool, „maar het is
wel zo dat er aan het eind van de
negentiende eeuw een heel sterke
tendens was naar het verbeelden
van het onzichtbare. Bij Jan Toor
op zie je de rooklijnen, hij ging mu
ziek uitbeelden. De kunstenaar als
priester, als degene die het onzicht
bare zichtbaar kan maken, dat
heeft heel erg meegespeeld. In die
zin vinden de abstracte kunste
toen in Amerika een enorme
vlucht, doordat veel kunstenaars
Europa ontvlucht waren. Maar van
de vroege Amerikaanse abstracten,
daar zie je eigenlijk nooit iets van.
Hartley bijvoorbeeld vind ik heel
verrassend, net als O'Keeffe. Die
mensen kennen we hier eigenlijk
nauwelijks."
Specialisten uit de Verenigde
Staten en uit Europa, onder wie de
Nederlander Carel Blotkamp die in
het verleden over het symbolisme
en over De Stijl publiceerde, werk
ten mee aan het project, dat zo'n
tien jaar heeft gekost. „Een enorme
kluwen van mensen is erbij betrok
ken geweest om informatie uit wis
selen", stelt Flip Bool. „Er is een
veel discussie geweest over wie in
de tentoonstelling zouden moeten
zitten. Bij de keus is er sterk vanuit
gegaan dat het aantoonbaar moest
zijn dat kunstenaars direct of indi
rect mystieke bronnen gebruik
ten."
Die stellingname heeft ervoor ge
zorgd dat de Amerikaan Frank
Stella niet te zien is op 'The Spiri-
DEN HAAG - In de publieke dis
cussie rond de verkoop van de Hil-
versumse Mondriaan was het on
langs weer te horen en te lezen;
zo'n schilderij met twee lijnen er
op, dat kan een willekeurig zoontje
van een willekeurige Nederlander
toch ook maken. Er zijn weinig
kunstvormen die zoveel onbegrip
of woede oproepen als juist de ab
stracte kunst.
„De discussie die al jaren in vak
kringen aan de gang is over het
ontstaan van deze kunst is op één
of andere rare manier nooit door
gedrongen tot het grote publiek",
zegt Flip Bool. „Dat publiek ziet
zo'n schilderij van Mondriaan nog
steeds als twee lijntjes. Als kunst
historicus weet je natuurlijk beter.
Mensen als Kupka, Kandinsky en
Mondriaan hebben ontzettend na
gedacht over waar ze mee bezig
waren. Die abstracte kunst kwam
niet uit de lucht vallen. Mondriaan
pakte niet een lineaal en zei: nu ga
ik eens twee strepen zetten. Zijn
werk staat voor een wereldbeeld.
Een soort utopie dat je als kunste
naar een antwoord kunt geven op
.levensvragen. De puur formalisti
sche benadering heeft, met name
door het werk van een aantal Ame
rikaanse critici, jarenlang een grote
rol gespeeld. Een deel van de ab
stracte kunst is natuurlijk ook
puur lijntjes. De relatie tussen
vorm en inhoud lag in het begin
heel duidelijk. Maar op een be
paald moment zijn er mensen ge
weest die alleen die vorm maar za
gen en die zijn gaan imiteren."
Tegenstelling
„De kunstenaar moet iets te ver
tellen hebben, want zijn taak is niet
de beheersing van de vorm, maar
het aanpassen van die vorm aan de
inhoud", schreef Wassily Kandins
ky in 1912 in zijn boek „Ueber das
Geistige in der Kunst". Het boek
leende zijn naam aan de tentoon
stelling in Den Haag en is het be
langrijkste manifest over de ab
stracte kunst.
Kandinsky zocht zijn inhoud bij
de theosofie en de boeken van Ru-
dolf Steiner. De vibratie, volgens
de theosofie het bindend element
tussen de materie, moest ook uit
zijn schilderijen blijken. Diezelfde
Piet Mondriaan, Passiebloem, ca. 1908.
Prins Claus opent morgen de grootste schilderij
ententoonstelling die ooit in het Haags Gemeen
temuseum is gehouden. Tot en met 22 november
is de hele bovenverdieping van het museum ge
vuld met de expositie 'The Spiritual in Art. Het
mysterie van de Abstracten 1890-1985'.
In de Verenigde Staten, waar de tentoonstelling
in Los Angeles en Chicago te zien was, kwamen
honderdduizenden kijken en werd de expositie
als één van de belangrijkste thematentoonstellin
gen van de jaren tachtig omschreven. De Engels
talige catalogus, die qua inhoud en uitvoering im
posant kan worden genoemd, werd er bekroond.
'The Spiritual in Art' omvat meer dan 250 schil
derijen en tekeningen van 100 kunstenaars uit de
Verenigde Staten en Europa met als middelpunt
werken van Piet Mondriaan, Wassily Kandinsky,
Frantisek Kupka, Kazimir Malevich en de heront
dekte Zweedse schilderes Hilma af Klint. Daar
naast zullen er werken van onder anderen Beuys,
Van Doesburg, Duchamp, Jasper Johns, Kelly,
Klee, Munch, Picabia, Thorn Prikker en Pollock
te zien zijn.
Hoeveel bezoekers de expositie in Den Haag,
waar de eigen Mondriaan-collectie nu in histo
risch perspectief kan worden bekeken, zal trek
ken, daarover wil Flip Bool, hoofdconservator
moderne kunst van het Haags Gemeentemuseum
en mede-samensteller van de tentoonstelling,
geen voorspellingen doen. „Er is niets gevaarlij
ker dan speculeren over bezoekersaantallen. Ik
verwacht wel veel belangstellenden. En dat zou
redelijk uniek zijn, want op abstracte kunst kwa
men tot nu toe geen drommen mensen af. De be
langstelling bij het publiek voor deze kunst is nog
maar erg recent."
'Het Mysterie van de Abstracten', in Europa al
leen in Den Haag te zien, wil vooral aantonen dat
de invloed van geestelijke stromingen als theoso
fie en mystieke bronnen als alchemie een belang
rijke rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de
abstracte kunst. Daarmee wil de tentoonstelling
het na 1930 ontstane beeld corrigeren dat deze
kunstvorm enkel een stilistische en formalisti
sche schakel zou zijn in een ontwikkeling die be
gint met het impressionisme.
Rond de tentoonstelling wordt een aantal eve
nementen gehouden. Op 4 en 5 september komt
een aantal van de schrijvers van de catalogus, on
der wie Robert Welsh en Sixten Ringbom, voor
een symposium naar het Gemeentemuseum. Op
25,26,27 september en 2,3 en 4 oktober wordt een
programma met films gehouden. Op de tentoon-
steling zelf worden naast de schilderijen en teke
ningen ook mystieke boeken uit de zestiende tot
en met de negentiende eeuw getoond.
naars hun startpunt in het symbo
lisme."
Kubisme
Eén van de belangrijkste thema's
van de tentoonstelling is de correc
tie van de opvatting dat vooral het
kubisme een zeer belangrijke rol
heeft gespeeld bij het ontstaan van
de abstracte kunst. Om die bewe
ring te ondersteunen wordt een
aantal schilderijen van de Zweedse
schilderes Hilma af Klint getoond,
die overigens nog nooit buiten
haar geboorteland werden ten
toongesteld. Al in 1907 maakte Hil
ma af Klint, die spiritiste was en
mediteerde, haar eerste abstracte
schilderijen, die ondermeer be
stonden uit cirkels en spiralen. Een
bewijs voor de geringe invloed van
het kubisme aldus de samenstel
lers, want die kunstvorm kende ze
helemaal niet.
door
Henk Meutgeert
In de catalogus wordt de bewe
ring dat het kubisme niet essen
tieel was voor de ontwikkeling van
de abstracte kunst wel van kantte
keningen voorzien. Als er kritiek
op de tentoonstelling kan worden
geleverd, dan kan dat ook vooral
op dit punt gebeuren. Vandaar die
reserves. Zo hebben de kubisten
Picasso en Lipchitz verklaard ook
mystieke bronnen te hebben ge
bruikt en zijn er abstracte kunste
naars als Lissitsky en Moholy-Na-
gy, toch niet de minsten, die uit
drukkelijk hebben gesteld dat
mystiek geen enkele rol in de tot
standkoming van hun werk heeft
gespeeld. De werkelijkheid ziet er
dus, zoals altijd, heel wat geva
rieerder uit dan het op het eerste
gezicht zou kunnen worden ge
dacht.
Ook hoofdconservator Flip Bool
wil niet al te uitgesproken zijn over
de invloed van mystieke bronnen.
„We zeggen alleen dat ze een be
langrijke rol hebben gespeeld,
maar dat ze zeker niet de enige
bron waren. De muziek bijvoor
beeld was ook van belang. Toorop
noemde een werk 'Orgelklanken'
en Mondriaan maakte 'Victory
Boogie Woogie' Volgens mij heeft
dat weer alles te maken met het im
materiële van muziek. Je moet
daarbij ook niet vergeten dat er
sinds 1839 fotografie bestaat. Er
was op een bepaald moment spra
ke van een zekere concurrentie.
Men moest wel andere wegen gaan
zoeken."
Verrassend
De Amerikaanse inbreng bij de
samenstelling van de expositie en
de catalogus is duidelijk merkbaar,
aldus Bool. „Die invloed is te mer
ken bij de keus van kunstenaars.
Een aantal van hen is nauwelijks
bekend in Europa. Van de genera
tie schilders van na de oorlog ken
nen we mensen als Newman en
Rothko. De abstracte kunst nam
Jan Toorop, Opkomst, met tegenwerking, der moderne kunst, 1893.
tual in Art'. „Wat je ziet is wat je
ziet", heeft hij in het verleden over
zijn werk gezegd. De juistheid van
die uitspraak wordt in de catalogus
wat betwijfeld. Enkele schilderijen
zouden duidelijk op oosterse man-
dala'a zijn geïnspireerd. „Als hij
gestorven zou zijn zou de keus mis-
chien anders zijn uitgevallen", al
dus Bool, „maar hij beweert bij
hoog en bij laag dat hij er niet bij-
hoort. Ikzelf heb tevergeefs gepro
beerd om Kiefer er in te krijgen."
Onthullen
Een werk dat ook niet in Den
Haag te zien zal zijn is een neons-
culptuur van Bruce Nauman uit
1967, dat in het museum Kröller-
Müller op de Hoge Veluwe hangt.
„De ware kunstenaar helpt de we
reld door de mystieke waarheid te
onthullen", schreef Nauman in
neon. Net zoals Barnett Newman
in de jaren veertig schreef: „De
huidige schilder is niet bezig met
zijn eigen gevoelens of met het
mysterie van zijn eigen persoon
lijkheid maar met het binnendrin
gen in het wereldmysterie." Daar
mee hangen deze kunstenaars de
zelfde ideeën aan als de eerst ab
stracte kunstenaars van kort na de
eeuwwisseling.
Maar wat is er van hun oorspron
kelijke hoogdravende idealen te
recht gekomen? Bepaalde ideeën
uit de mystieke literatuur werden
in de jaren dertig en tijdens de
tweede wereldoorlog misbruikt,
waardoor bepaalde abstracte kunst
ook verdacht werd. De wereld is er
(foto GPD)
ondanks hun werk niet echt beter
op geworden.
Een abstract kunstwerk kan te
genwoordig een boodschap in
zichzelf zijn, zonder een mystieke
of spirituele achtergrond, zegt Ro
nald Kuspit in zijn bijdrage aan de
tentoonstellingscatalogus. Tegelij
kertijd constateert hij dat een ab
stract schilderij dat wel een spiri
tuele waarde vertegenwoordigt
een hogere commerciële status
krijgt. 'The Spiritual in Art' is daar
om niet alleen belangrijk als illu
stratie van de veranderde kijk op
het onstaan van de abstracte kunst.
„Spiritualiteit rechtvaardigt het
wereldlijk succes van het abstracte
kunstwerk", zegt Kuspit. De
kunsthandel zal zo'n constatering
welwillend ontvangen.
Confidenties over huwelijk Gerard Reve
DEN HAAG (GPD) - De dichteres
Hanny Michaelis, de ex-vrouw van
Gerard Reve, is er woedend over
dat er zonder haar toestemming of
voorkennis een boekje in omloop
is waarin zij zich vertrouwelijk uit
laat over haar huwelijksjaren met
Reve. Het boekje is een gedeeltelij
ke weergave van een interview dat
Michaelis jaren geleden toestond
aan de literaire documentalist en
dichter Nol Gregoor. Het is in 120
exemplaren op de markt gebracht
(kosten 12 gulden) door een 'uitge
ver' in het Friese Kornwerderzand
die zich niet bekend wil maken.
Hanny Michaelis herinnert zich
dat Gregoor haar destijds na afloop
van een langdurig gesprek dat op
een cassettebandje werd vastge
legd, heeft verzekerd dat het inter
view 'voor eigen gebruik' was en
nooit gepubliceerd zou worden. In
het gesprek deed Michaelis confi
denties over haar huwelijk met
(toen nog) Gerard Kornelis van het
Reve (1948 tot 1959) en de strijd die
de auteur met zichzelf moest leve
ren over de aanvaarding van zijn
homoseksualiteit.
De anonieme uitgever heeft vol
gens iemand uit zijn kennissen
kring met de uitgave de liefheb
bers van het werk van Reve een
dienst willen bewijzen. Hij heeft
het boekje (titel 'Hanny Michaelis
over Gerard Reve') dat niet indruk
wekkender oogt dan een met
nietjes bijeengehouden serie sten
cilblaadjes, uitgebracht tegen kost
prijs en aangeboden aan een aantal
grote boekwinkels in Amsterdam,
Den Haag en Groningen. Desge
vraagd laten diverse vooraanstaan
de boekhandels in deze steden we-
Michaelis noemt de illegale uit
gave een 'smerige daad van schob
bejakken'. "Dit is buitengewoon
lafl Je zou een proces willen aan
spannen, maar tegen wie als de uit
gever anoniem wil blijven? En wat
valt er van zo'n heerschap te pluk
ken? Niets, in het algemeen. Bo
vendien is procederen erg duur".
Praktijken
Over Gregoor zegt ze: "Ik heb
zelf nooit slechte ervaringen met
hem gehad, maar met het werk van
Vestdijk heeft hij natuurlijk rare,
indiscrete dingen gedaan".
Nol Gregoor, evenals Hanny Mi
chaelis zeer verontwaardigd over
de uitgave, verzekert desgevraagd
dat hij het bandje nooit aan iemand
heeft afgestaan. "Maar door mijn
ooghandicap heb ik vroeger bij het
ordenen van mijn archieven hulp
gehad van een antiquair uit Deven
ter, H.J. Kraayenbrink genaamd.
Deze man, die werkt met alle mo
gelijke pseudoniemen, heeft mij al
eerder in verlegenheid gebracht
met de erven-Nescio. Als het zo
zou zijn dat hij het bandje heeft
meegenomen en gekopieerd, dan
zou ik dat een ernstige vorm van
misbruik van vertrouwen vinden".
Geconfronteerd met de 'aantij
ging' verzet H.J. (Hein) Kraayen
brink zich telefonisch krachtig te
gen 'iedere verdachtmaking' aan
zijn adres. Hij zegt niets met de
band te maken te hebben, evenmin
als met de illegale uitgave van het
boekwerkje. "Ik drijf tegenwoor
dig ook een literair café in Deven
ter en daar nodig ik vaak grote na
men voor uit. Dan kan ik me zulke
praktijken onmogelijk veroorlo-
ten het werkje niet te kennen of in
bezit te hebben.
Hanny Michaelis heeft zelf de
'roof-uitgave nog niet gezien, maar
herkent uit enkele citaten uit het
boekje het gesprek met Nol Gre
goor. "Het is een lang, plezierig in
terview geweest dat - aangezien de
Zangeres zonder Naam erin voor
komt - tegen het eind van de jaren
zestig gevoerd moet zijn. Ik kan
het niet meer bewijzen, maar ik
weet zeker dat Gregoor mij aan het
eind van het gesprek nadrukkelijk
beloofd heeft het niet naar buiten
te brengen".
AMSTERDAM - Toneelgroep Am
sterdam heeft de voorstelling
'Boom uit de Tropen' van de Ja
panse schrijver Yukio Mischima
afgelopen zaterdag van het pro
gramma geschrapt. Als reden voor
het niet meer spelen van dit stuk,
dat pas vorige week in première
ging, wordt aangevoerd dat het
niet aan de verwachtingen beant
woordde van de Nieuwe Amster
damse toneelgroep.
'Boom uit de Tropen' - met de
cors en kostuums - van de Belgi
sche architect VandenHove zou
bijna de hele maand september in
het Amsterdamse Theater Belle-
vue worden gespeeld.
Vanaf 22
september brengt de toneelgroep,
wederom in Theater Bellevue, het
nieuwe Nederlandse stuk 'Ismene,
of het geblindeerde tuimelraam'
van Laurens Spoor.
