'Men kan zich niet meer schuldig voelen'
:ATERDAG 29 AUGUSTUS 1987
EXTRA
^^^^^J^mj^G^AJ^JET^^IDSCH^ALPHEN^DAGB^D
PAGINA 19
n zijn wekelijkse column 'Denkwijzer' manifesteert hij zich
jeurtelings als alternatieve huisarts, seksuoloog,
gedragstherapeut, maar natuurlijk ook als psycholoog die veel
huttig onderzoek naar het innerlijk van de mens op een
bevattelijke manier aan de man/vrouw brengt. En voorzover die
tolumns belerend zijn, dan toch in die zin dat ze proberen
pensen ervan te overtuigen dat ze hun gevoel van eigenwaarde
lief te zeer laten afhangen van inkomen, maatschappelijke
tatus of uiterlijkheden. Om het met René Diekstra's eigen
voorden te zeggen: "Als je dan toch van plan bent om op deze
ilaneet te blijven rondlopen, dan op een zo weinig mogelijk
ieklagenswaardige manier". Gesprek met een professor die
iraag praktische psychologie bedrijft.
•egeven het feit dat het leven op dit
ndermaanse geen spoorboekje is
ïaar veeleer een kermistent met
otswagentjes, wekt het geen verba-
ing dat de reacties op de wekelijkse
olumn 'Denkwijzer' niet uitblijven.
door Willem Schrama
Dertig brieven per week zijn geen uit-
ondering. Sommige getuigen van her-
:enning ("meneer, ik dank u voor de ko-
iie u over mij hebt geschreven"), an-
schreeuwen letterlijk om hulp, die
ils het even kan daadwerkelijk door hem
f zijn staf wordt geboden.
Maar het kan ook nog anders uitpak-
:en. Een column over verkrachte man-
ien (naar aanleiding van studies daar-
ver in de VS) deed een furieuze brief op
ijn deurmat ploffen, afkomstig van een
iministische groepering die hem voor
m 'zichzelf bevredigende, fantaserende
iezerik' uitmaakte.
Het aangedragen materiaal in
~)enkwijzer' is soms zo verbluffend alle-
aags, dat ik me de schok der herkenning
vel kan voorstellen.
"Ik ben in mijn opleiding opgevoed
rolgens het principe dat informatie nooit
chaadt. Als iets echt informeert, dus
ii geeft aan bepaalde inzichten, dan
dat wellicht een schok geven maar
ladat die is weggeëbd zul je er als mens
iaat bij hebben. Wat ik wel hoop is dat
ommige mensen de inhoud van zo'n co-
i niet tegen anderen gebruiken. Zo
kijk, dit ben jij nou, die man zegt het
iok al. Aan het slot van zo'n stukje pro-
ik altijd zo veel mogelijk aan te ge-
dat het aangereikte materiaal niet
ïisbruikt wordt".
'En ik realiseer me ook dat ik mensen
n zeker opzicht wel eens met iets opza-
lel. Want de wegen die ik aangeef om be-
>aalde problemen aan te pakken en
vaar ik ook in mijn eigen praktijk
dat allemaal uit te voeren, dat vergt
logal wat. Vooral motivatie, maar vaak
)ok langere tijd aan iets werken. Een van
le dingen die ik betreur aan een krant is:
ils je mensen bepaalde dingen wilt leren
noeten ze de aangereikte stof kunnen
ïerhalen. Ik zou dus eigenlijk willen dat
lezelfde kolom tweemaal in de week ver
scheen. Ik begrijp dat dat niet kan, maar
jegeven mijn doelstelling zou ik dat het
iefst willen. Daarom ben ik er wel tevre-
ïee dat een aantal ervan binnenkort
gebundeld wordt".
Bewust maken
Begrippen als jaloezie, achterdocht,
landacht en doodsangst zijn trefwoor-
ien in 'Denkwijzer'.
"Zeg maar de hele kaleidoskoop van
nenselijke gevoelens. Waar romans over
jaan, waar toneelstukken over gaan,
vaar schilderijen over gaan, waar mu-
riek over gaat al die hele fundamentele
Bmoties die in en tussen mensen spelen,
lie raken natuurlijk heel sterk de psy
chologie. En het is voor een deel de taak
/an psychologen om mensen bewust te
maken van de belangrijkste kenmerken
/an het bestaan op deze planeet. En als
te toch eenmaal besluiten op deze pla
neet te blijven rondlopen, dat iemand ze
3e weg wijst hoe ze dat dan op een zo wei
nig mogelijk beklagenswaardige manier
kunnen doen".
Hoe ongeschonden is die mens bij
lijn geboorte eigenlijk? Of anders ge
legd: waar begint de beschadiging?
"Ik denk dat een dergelijke vraag ver
keerd gesteld is. Zo'n vraag betekent dat
Br één bepaalde plaats is waar iets begint.
Nou, dat is niet zo. Mijn ervaring is dat er
bij mensen die problemen hebben altijd
meerdere dingen hebben gespeeld die in
elkaar hebben gegrepen, en die voor de
ze uitkomst hebben gezorgd. En dat is
meestal heel complex. De mens is bij zijn
geboorte geen onbeschreven blad, dat
iveten we al lang. Hij is vóór zijn geboor
te al in belangrijke mate erfelijk bepaald.
Er is zelfs sprake van contact vóór de ge
boorte tussen moeder en kind. De stof
fen die de moeder in het lichaam heeft,
de mate waarin ze onder stress staat en
zovoort, dat alles zal van invloed zijn op
de wijze waarop het kind later zal func
tioneren. Denk maar aan verslaafde moe
ders, die brengen baby's ter wereld die
moeten afkicken. Dat is een extreem
voorbeeld van iets wat natuurlijk op veel
minder ingrijpende wijze met 'normale'
kinderen gebeurt. We hebben onze erfe
lijke uitrusting en we zijn deel van een
cultuur. Dus de vraag stellen: wie was er
nou de schuld van dat-ie erbuiten is ge
vallen, de omgeving, de ouders, dat is
een valse vraag en die levert altijd een be
schuldigend, dus vals antwoord op".
"Natuurlijk is het zo dat een kind, dat
in z'n vroegste levensfase aan ongunsti
ge invloeden blootstaat en dan doet
bet er even niet toe welke dat zijn: ou
ders, oorlogsdreiging of wat dan ook
zo'n kind heeft heel simpel slechtere pa
pieren voor de rest van z'n leven dan kin
deren voor wie dat niet geldt. Maar het is
onterecht om te geloven en daar is heel
wat onderzoek over dat een vroege
jeugd of de puberteit een heel leven moet
bepalen. Je ziet genoeg mensen die daar
beschadigd uit komen en het uiteinde
lijk als volwassenen toch nog heel goed
doen. Met andere woorden: er is méér
dan alleen kind zijn of puberteit dat be
palend is voor het verdere verloop van
het leven. Ook al hebben die mensen dan
soms bepaalde eigenaardigheden, ze
kunnen goed functionerende volwasse
nen zijn die wel degelijk van belang zijn
voor de samenleving".
In een van uw columns heeft u ooit
gepleit voor de oprichting van psycholo
gische consultatiebureaus. Hoe moeten
we ons dat voorstellen?
"Sommige kinderen hebben een moei
lijk temperament. Ze zijn bijvoorbeeld
hyperactief, of heel vlug ontstemd bij
een frustratie. Ze worden apathisch,
trekken zich terug en er valt niks meer
mee te beginnen. Dat is een vorm van
biologisch bepaalde temperamentsuit
rusting. En sommige kinderen met een
moeilijk temperament vergen van hun
ouders een uitermate subtiele, psycholo
gische manier van met ze omgaan. Maar
dat lukt niet altijd natuurlijk. Als ouder
weetje dat niet, en je kunt daarmee vaak
zelfs op zeer ongelukkige wijze omgaan
zonder datje dat beseft. Wat gebeurt er?
Nogal wat ouders komen uiteindelijk
ernstig in de problemen met die kinde
ren. Dat kan je hun schuld niet noemen,
maar het is dan toch gebeurd. En één van
de dingen die je dus heel vroeg in een le
venswijze kunt doen is bijvoorbeeld een
fatsoenlijke temperamentsbepaling ma
ken, daardoor de moeilijke kinderen er
uit pikken en hun ouders beter en inten
siever begeleiden".
Nergens naartoe
"Het is maar één voorbeeld. Er zijn
veel kinderen die in hun intellectuele
ontwikkeling achterblijven terwijl dat
helemaal niet nodig is. Ook zijn er ouders
die op een bepaald moment met hele
reeksen vragen zitten met betrekking tot
die kinderen, en waarmee ze nergens
naartoe kunnen. En bovendien is het
vaak zo dat ouders zelf psychologische
problemen hebben die ze overdragen op
hun kinderen en vervolgens meemaken
dat hun kinderen daarin vastlopen. Die
zou je al vroeg in het ouderschap daarop
moeten screenen en ze mogelijkheden
aanreiken om die problemen op te hef
fen. Kortom: heel vroeg psychologische
kennis aan iemand overdragen".
"Kijk naar het effect van een slaapcur-
sus in de bollenstreek. Wat je ziet is dat
mensen die zo'n cursus volgen a) vrij
spoedig kunnen stoppen met slaapmid
delen die weer allerlei andere nadelige
gevolgen hebben als sufheid, verslaving,
steeds meer nemen van die handel, en b)
ook niet terugvallen in hun oude ge
woonte. De mogelijkheid tot inslapen en
doorslapen wordt er blijvend door verbe
terd, zonder pillen".
De dokter zou pillen geven.
"Het gekke is, als je nou kijkt naar het
woord dokter, dat betekent eigenlijk on
derwijzer. De dokter is dus eigenlijk de
gene die je bepaalde vaardigheden zou
moeten leren teneinde je beter in het le
ven te kunnen redden. Nou, die functie
heeft de dokter in onze samenleving ab
soluut niet. Die onderwijst niet iets, die
gééft iets, en zo willen we het ook. En
waar het natuurlijk om gaat is dat die ge
zondheidszorg uiteindelijk weer terug
moet naar het herstel van dokters in hun
feitelijke functie. Dat ze mensen die bij
hen komen en die zijn vastgelopen in de
zorg voor hun eigen gezondheid, dat ze
die laten zien waarom ze zijn vastgelopen
en ze onderwijzen in het verwerven van
vaardigheden om die gezondheid weer te
verbeteren. En dat betekent ook bij de
patiënt zelf een mentaliteitsverandering.
Niet: dokter, wilt u mij er even van afhel
pen. Maar: dokter, vertelt u mij hoe ik
mezelf daarvan afkan helpen. Het verve
lende is alleen dat zo'n proces eigenlijk
bij de dokter zou moeten beginnen, om
dat mensen van nature lui zijn in dit op
zicht".
Of wellicht al te verstrikt in hun ei
gen problemen. Huwelijksomstandighe
den bijvoorbeeld.
"Huwelijksproblemen is een goed
voorbeeld. Nogal wat mensen hebben
huwelijksproblemen omdat ze simpele,
fundamentele regels voor hoe je met een
relatie moet omgaan niet vólgen. Als ik
mensen die bij mij komen met huwe
lijksproblemen vraag: hoeveel tijd bren-.
gen jullie samen per week door met 'ou
wehoeren'? Gewoon, met elkaar, zitten,
verder niks doen, geen tv aan, maar ge
woon praten over allerlei dingen die zich
die week hebben voorgedaan of waar je
mee zit. Als ze gemiddeld over een jaar
bezien vijf minuten in de week zo met el
kaar doorbrengen is het al veel. Meestal
helemaal niet. Wat bedoelt u met ouwe
hoeren, zeggen ze dan. Nou, in een be
drijf is het een van de gouden regels, als
je de zaak lopende wilt houden, datje re
gelmatig met je medewerkers en colle
ga's moet ouwehoeren, en liefst zoveel
mogelijk. In het begin is dat misschien
moeilijk, maar het is een vaardigheid die
men kan leren".
"Of ik vraag mensen wel eens: op hoe
veel gebieden hebben jullie gemeen
schappelijke interessen? Hoeveel activi
teiten buiten de geijkte verantwoorde
lijkheden als kinderen opvoeden en
boodschappen doen ondernemen jul
lie samen? En dan kom ik heel wat men
sen tegen die zeggen: geen enkele. Maar
luister even, dan neem je een van de
meest fundamentele gedragsregels om
een relatie in stand te houden niet in
acht. Als je een relatie in stand wilt hou
den, dan zul je die gezamenlijke dingen
moeten zoeken of maken".
"Wat ik dus wil zeggen is dat het van
belang zou zijn om mensen die in de sa
menleving relaties met elkaar aangaan,
die voor weer andere mensen kinde
ren bijvoorbeeld heel belangrijk zul
len zijn, datje die mensen, de opvoeders
van straks, al heel vroeg in hun leven, bij
voorbeeld op school, moet leren wat de
fundamentele vaardigheden zijn om een
relatie in stand te houden, zodat ze die la
ter kunnen toepassen. En als wij veron
derstellen dat iedereen dat zomaar kan,
omdat hij of zij toevallig op aarde rond
loopt en een man of een vrouw is, dan
maken we een misrekening. Een misre
kening op grond van het zotte idee dat
als je een fatsoenlijk dak boven je hoofd
hebt, een fatsoenlijke baan, een inko
men, dat het dan wel loopt. En deze sa
menleving is er het levende bewijs van
dat welvaart bepaald niet hetzelfde is als
welzijn".
Kiezen
U bent een pleitbezorger van toene
mende samenwerking tussen psycholoog
en huisarts. Met name in die gevallen
waarin patiënten kampen met klachten
die het gevolg zijn van sociale problemen.
Het inschakelen van psychologische hulp
in die z.g. eerste lijn van de gezondheids
zorg zou leiden tot aanzienlijke bespa
ringen op kosten die nu aan medicijnen
en specialistenhulp worden gespendeerd.
"Het probleem in onze gezondheids
zorg is dat iedere technische sprong
voorwaarts almaar duurdere voorzienin
gen oplevert voor een steeds kleinere
groep mensen. Noch het parlement,
noch de regering of andere betrokken in
stanties als ziektekostenverzekeraars en
dergelijke, wensen te kiezen voor pro
gramma's die zo veel mogelijk mensen
bereiken en die het algemene niveau van
onze ook geestelijke gezondheid zo
veel mogelijk opkrikken. Wat men wel
doet is vooral kiezen voor het financieren
van technische voorzieningen".
"Neem nou de negentien herstellings
oorden. Daar heb je een goede opname
voorziening voor mensen die het niet al
te breed hebben, die in psychische moei
lijkheden zijn komen te verkeren, die na-
tüürlijk niet naar een psychiatrische in
richting moeten maar die ook niet naar
die dure, deftige therapeutische werk
plaatsen kunnen. Nou, zo'n voorziening
kost alles bij elkaar 26 miljoen gulden.
Op het totale budget van onze gezond
heidszorg is dat een te verwaarlozen be
drag. Dat is net zo duur als enkele appa
raten die op verschillende plaatsen in
ziekenhuizen worden gebruikt. Met die
herstellingsoorden bedien je honderden
mensen per jaar, en toch is het zo dat on
ze minister door zo'n algemene voorzie
ning een streep zet. In z'n brieg ont
breekt de motivering zelfs, het is alleen
maar een maatregel. Dat is het denken in
de gezondheidszorg".
"Je kunt in zekere zin zeggen dat iede
re samenleving de gezondheidszorg
heeft die ze verdient. Een samenleving
die een ontzettend dure gezondheids
zorg heeft verdient die ook, want die kan
het blijkbaar weinig schelen of mensen
zelf voor hun gezondheid kunnen zorgen
in plaats van die verantwoordelijkheid af
te schuiven naar een systeem daarbui
ten. Maar het uitbesteden van die zorg
kost natuurlijk veel meer geld dan een
stuk zelfhulp. En dat is een keuze die
mensen in het algemeen maken. Dat
komt nog het meest tot uiting in wat ik
altijd noem: onze chemische cultuur.
Kort gezegd, als mensen zich gespannen
Prof. dr. René F.W. Diekstra (41) is
geboren in Sneek. Na zijn promotie tot
doctor in de sociale wetenschappen
(1973) verrichtte hij o.a. onderzoek bij de
Medical Research Council in Engeland,
was hij respectievelijk
wetenschappelijk (hoofd)medewerker
en docent klinische psychologie en
inleiding in de psychotherapie en
gedragsverandering aan de Katholieke
Universiteit van Nijmegen en volgde hij
aanvullende opleidingen aan
Amerikaanse universiteiten.
Naast het leiden van vele cursussen,
seminars en trainingen heeft prof.
Diekstra zich in de loop der jaren sterk
bezig gehouden met onderzoek op het
gebied van suïcidaal gedrag (zelfmoord
en poging daartoe) en schreef daarover
verschillende boeken. Ook is hij lid van
een internationale onderzoekcommissie
die met deze problematiek bezigis.
Prof. Diekstra is sinds 1979 hoogleraar in
de klinische psychologie te Leiden. Per 1
september vertrekt hij in opdracht van
de Wereld Gezondheids Organisatie
(WHO) voor een jaar naar Genève om in
het kader van het wereldomspannende
programma 'Gezondheid voor allen in
het jaar 2000' een aantal projecten van
psycho-sociale aard te ontwikkelen.
Zijn wekelijkse column 'Denkwijzer' zal
gewoon blijven verschijnen. Het is
Diekstra's stellige overtuiging dat alles
wat er in de psychologie aan kennis
voorhanden is voor een groot publiek
toegankelijk moet zijn. "Het is voor mij
een kanaal om dingen te verkondigen
waarvan ik zelf geloof dat ze van belang
zijn voor mensen om te weten. En ik vind
dat die kennis overal veel te gering
aanwezig is". Een selectie van zijn tot nu
toe verschenen columns zal in januari
onder de titel 'Denkwijzer' bij uitgeverij
Ambo in boekvorm verschijnen.
voelen of vage stressklachten hebben,
hoofdpijn bijvoorbeeld, dan zijn ze er
meestal als de kippen bij om een of ander
medicament te gebruiken. Of om alcohol
te drinken. Dat is dè manier om dat ge
voel zo spoedig mogelijk weg te nemen
of zich weer wat rozie te voelen. Het
werkt snel, en het gaat gemakkelijk. En
het betekent ook: je hoeft er geen verant
woordelijkheid voor te nemen, je kunt
het uitbesteden aan een vreemde stof'.
"Dat is heel typerend, denk ik, voor de
houding van veel mensen ten opzichte
van hun eigen problemen. Maar li-
chaamsvreemde stoffen die ook allerlei
neveneffecten hebben creëren vaak weer
nieuwe problemen. En ze zijn duur. Veel
duurder dan wat wij dan noemen: een
psychologische manier om met allerlei
negatieve gevoelens als stress en derge
lijke om te gaan. Helaas vraagt het pu
bliek zelf naar snelle, chemische midde
len waaraan men de zorg voor de eigen
gezondheid kan uitbesteden. Dat is dus
blijkbaar onze levensstijl. En die levens
stijl is ongelukkig, slecht voor de ge
zondheid, en ook heel duur. En het is te
hopen dat er ooit aan die houding iets
verandert".
Beroerder
Is die hoop niet ijdel?
"Ik denk dat het nog beroerder zal
worden. Vroeger hadden we het idee dat
we met de manier waarop we toen leef
den een zekere invloed konden uitoefe
nen op een tweede leven daarna. Toen
voelden we ons schuldig over het heden
vanwege de gevolgen in het hiernamaals.
Dat is er nu niet meer. Het enige waar
over men controle heeft is het leven nu,
en als we dat verliezen is ook alles weg.
Eén van de problemen waar wij mee zit
ten in de samenleving vandaag de dag, is
dus dat mensen zich moeilijk nog schul
dig kunnen voelen. Het blijkt zeer moei
lijk om verantwoordelijkheid voor din
gen te nemen. Iedereen jat en bedriegt,
en niemand heeft het gedaan. Onze cul
tuur vertoont de neiging mensen te ont
wikkelen die psychologisch gezien blij
ven steken in het stadium van de late
kindertijd, of de vroege adolescentie.
Dat stadium wordt gekenmerkt door een
heel snel consumptiepatroon, het voort
durend wisselen van activiteit, altijd on
rustig zijn, voortdurend afleiding zoeken
in spelletjes, tv, radio, surfplanken en
dergelijke. De dood zo ver mogelijk weg
drukken, ook typerend voor dat leef
tijdsstadium, en voortdurend gericht
zijn op het uiterlijk. Geen verantwoorde
lijkheid willen nemen. Heel moeilijk te
gen frustratie kunnen, dat wil zeggen: de
bevrediging moet ontzettend snel ko
men. En zich niet meer schuldig kunnen
voelen".
"De moeilijkheid wordt dan dat die
mens ook als ouder/opvoeder voor z'n ei
gen kinderen als volwassene niet goed
kan fungeren. En dus zie je in die opvoe
dingssituatie steeds meer problemen
ontstaan. Er zijn daarom ook al vaak ster
ke belangenconflicten tussen ouders en
kinderen. Moet ik me helemaal voor jou
opofferen, of omgekeerd? En het gezag
van ouders over kinderen neemt natuur-
ijk dienovereenkomstig af, want zeg
maar oudere kinderen die jongere kin
deren moeten opvoeden, dat werkt niet
goed. Dat brengt me ook bij de vrij sterke
neiging in de westerse samenleving al
thans veel sterker dan vroeger het geval
was dat veel mensen geen kinderen
meer willen hebben. Da's een heel lo
gisch patroon, want kinderen willen
geen kinderen hebben. Ze willen die ver
antwoordelijkheid niet, en kunnen die
ook vaak niet aan".
Strijkijzer
"En ik denk dat dat een heel ernstig
verschijnsel is. In die zin: als mensen
psychologisch in een kinderstadium blij
ven hangen zijn ze veel meer manipu
leerbaar dan mensen die min of meer vol
wassen, uitgerijpt en kritisch zijn. Je ziet
dat bijvoorbeeld aan allerlei quizzen op
de tv. Als ik zo'n zaal vol met mensen zie
die allemaal zitten te juichen en heel ge
spannen zitten te kijken als iemand een
strijkijzer wint, dan denk ik echt: hoe is
het in godsnaam mogelijk. Dan krijg ik
zo'n vervreemdingseffect. Dat kunnen
alleen maar kinderen zo beleven. En toch
is er niemand die dat verschijnsel
vreemd vindt. Absoluut onbegrijpelijk".
"De menselijke geschiedenis heeft een
tijd gekend waarin het heel gewoon was
om je leven ergens voor te geven. Een
dergelijk ideaal of een bepaalde levens
vorm kennen we absoluut niet meer. Let
wel, ik juich niet allerlei zaken als mos-
lim-fanatisme toe, maar het geeft in om
gekeerde zin aan dat het voor mensen,
net als voor kinderen dus, ontzettend
moeilijk is om directe bevrediging van
bepaalde behoeften achter te stellen bij
het op langere termijn realiseren van ide
alen. En dat laatste is hèt psychologische
verschil tussen kindertijd en volwassen
heid. En dat is iets wat mij psychologisch
gezien zorgen baart, en waarvan ik geloof
dat er in dat opzicht niet veel verbetering
zal komen omdat het voorprogramme
ren van het menselijk denken het
voortdurend méér en sneller bedienen
van allerlei behoeften alleen maar toe
neemt. Er zijn een heleboel mensen die
het een belangrijk politiek issue vinden
of er nou 24 uur per dag tv is of niet. Maar
er is geen hond die zich afvraagt wat het
psychologische effect van die continue
prikkeling is".
"Je kunt je afvragen: stel je voor dat
we naar een samenleving toe groeien die
inderdaad een grote kinderspeelplaats
is, waar computers ervoor zorgen dat er
goed gedacht wordt - kunstmatige in
telligentie bestaat al en waar de tech
niek voor allerlei voorzieningen zorgt.
Een samenleving waarin mensen zelf
'geen verantwoordelijkheid meer dragen.
Misschien is het dan inderdaad zo dat al
lerlei menselijke falen en fouten worden
uitgebannen, en dat we met z'n allen een
plezierige tijd hebben. Het is alleen het
type wereld waarin ik niet meer hoef te
leven".
