'Kamer moet ambtenaren
af en toe z'n tanden tonen'
Interview
Vervolgcommissie Rome-reis houdt het voorgezien
Professor Vis positief over enquête naar bouwfraude
PAGINA 2
WOENSDAG 26 AUGUSTUS 1987
V
GRONINGEN Wie hoopt dat koppen gaan rollen na
de parlementaire enquête inzake bouwfraude, die op 31
augustus begint, zal waarschijnlijk bedrogen uitkomen.
Sinds de grondwetswijziging van 1848, toen het recht
van enquête in het Nederlandse staatsbestel werd geïn
troduceerd, is het tien keer voorgekomen dat de kamer
zijn toevlucht nam tot het zwaarste machtsmiddel dat
haar ter beschikking staat. Maar slechts één bewinds
man heeft als gevolg daarvan ooit het veld moeten te
ruimen, uitgezonderd uiteraard staatsecretaris Brokx
aan de vooravond van enquête naar de bouwfraude.
Dat lot was voorbehouden aan
mr F.J. Kranenburg, staatssecre
taris van oorlog in het laatste ka
binet - Drees, die in 1958 zijn nek
brak over de 'helmen-affaire'. Hij
had, zo bleek, de staatsveiligheid
te grabbel gegooid door zich een
partij inferieure helmen en gas
maskers in zijn maag te laten
splitsen, die bij het minste en ge
ringste uiteen vielen. De mis
koop maakte een abrupt einde
aan zijn loopbaan, en tot een wer
kelijke enquête kwam het niet
eens; de kamer vond een gewoon
onderzoek voldoende.
Dat er hier te lande zo zelden
politieke consequenties uit
schandalen worden getrokken is
volgens prof. J.J. Vis. hoogleraar
staatsrecht aan de Universiteit
van Groningen, niet zo verwon
derlijk als het lijkt.
Dit is het t weede verhaal in een
serie over de bouwfraude. Zie
ook de zaterdagbijlage van
jongstleden zaterdag. Aan de
serie werkten mee de ANP-re-
dacteuren Inge Crul. Pamela
Hemelrijk en André Vermeu
len en GPD-redactrice Runa
Hellinga.
„Je moet", vertelt hij in zijn
werkkamer in de juridische fa
culteit, „daar vooral niet uit aflei
den dat een parlementaire en
quête een wassen neus zou zijn
die alleen maar geld en tijd kost
geen tastbare resultaten ople
vert. Niets is minder waar. De
RSV-enquéte bij voorbeeld heeft
i politieke klimaatsverande
ring van formaat opgeleverd. Er
wordt niet meer klakkeloos geld
gepompt in de werkgelegenheid;
de investeringssubsidies zijn in
discussie; iedereen duikt in de
kasboeken van ministeries op
zoek naar ongerechtigheden. Bo
vendien is het aanzien van het
parlement erdoor versterkt, en
dat juich ik toe. Het is goed als de
Kamer de wind eronder houdt
bij de ambtenaren door af en toe
z'n tanden te laten zien: dat
werkt preventief'.
Speurwerk
Ook het vermogen van een en
quête-commissie informatie te
vergaren die nergens anders
voorhanden is moet niet worden
onderschat vertelt mr J.W.M. En
gels, wetenschappelijke mede
werker staatsrecht aan de Gro
ningse universiteit: „Bij de RSV-
enquéte bleek dat de regering ja
renlang subsidies had verstrekt
zonder te weten wat ermee ge
beurde: de Algemene Rekenka-
r heeft nu eenmaal geen inza-
in de boeken van het bedrijfs
leven. De commissie kon die ge
gevens boven water krijgen, om
dat ze getuigen onder ede mag
horen, en de beschikking heeft
ir dwangmiddelen als gijze
ling. Bovendien is er opmerke
lijk graaf- en speurwerk verricht:
bij RSV had je niet te maken met
een paar mensen die alles wisten
en dat verzwegen; niemand had
een overzicht van de hele legpuz
zel. Zo bleek er wel degelijk een
rapport te bestaan waarin de to
tale subsidie-administratie was
bijgehouden. Maar dat kwam pas
dankzij het vooronderzoek voor
de enquête uit een kluis tevoor
schijn. Nee. parlementaire en
quêtes hebben wel degelijk zin".
Dat er eigenlijk nooit politieke
onthoofdingen uit voortvloeien,
heeft volgens Vis te maken met
ander fenomeen: „Van Aar-
denne wegsturen - wat natuurlijk
had moeten gebeuren - dat was
i eenmaal niet de taak van de
commissie. Voorzitter Van Dijk
heeft het trekken van politieke
consequenties nadrukkelijk aan
de Tweede Kamer overgelaten.
En het geval wil dat in ons staats
bestel de ministers zo goed als
onschendbaar zijn geworden".
De oorzaak, meent Vis, is gele
gen in onze gewoonte nieuwe
verkiezingen uit te schrijven als
het kabinet valt. „Dat klinkt de
mocratisch. en als zodanig was
het ook bedoeld, maar het heeft
paradoxaal genoeg juist geleid
tot een versmalling van de macht
van het parlement. Eén minister
naar huis sturen is in ons door co
alities bestuurde bestel een on
haalbare kaart geworden, want
zijn partij gaat als één man om
hem heen staan ('Gijs, we staan
om je heen'), en dreigt met de val
van het hele kabinet En het
laatste wat het parlement wil zijn
nieuwe verkiezingen! Elke parle
mentariër vreest een onverkies
bare plaats op de lijst, zeker als
hij medeplichtig is geweest aan
het uitveteren van zijn eigen mi
nisters".
Schmelzer
„Het is niet voor niks 21 jaar
geleden dat het parlement - in de
nacht van Schmelzer - voor het
laatst de regering naar huis heeft
gestuurd: de natuurlijke vijand
schap tussen kabinet en parle
ment is ondergraven door partij-
bindingen. Tegenwoordig gaat
de discussie tussen de regerings
partijen en de oppositie. De kie
zersdemocratie van de vorige
eeuw is ter ziele, en vervangen
door een partijdemocratie. Don-
ner heeft er van meet af aan tegen
gewaarschuwd: 'als dit systeem
wordt ingevoerd, wordt het par
lement de gevangene van het ka
binet'. En hij heeft gelijk gekre
gen."
De speelruimte voor het parle
ment is ook verkleind doordat
politieke kopstukken tegen
woordig zonder uitzondering in
de vuurlinies worden geplaatst,
vindt Vis. „Vroeger kwam het
nog wel eens voor dat de chris
ten-democraten hun grote voor
man in de luwte van de kamer
lieten opereren (Aantjes, Rom-
me), om het risico te vermijden
dat hij zou worden 'beschadigd'.
Tegenwoordig poot elke partij
zijn voornaamste man in het ka
binet, en wil die dan niet ont
hoofden. En tenslotte: we heb
ben nu te maken met een ander
soort parlementariër. Vroeger
werd het kamerlidmaatschap be
Hel laatste slachtoffer van een
parlementair onderzoek: staats
secretaris van oorlog F.J. Kra
nenburg brak in 1958 zijn nek
over de aanschaf van ondeugde
lijke helmen.
De 'Vervolgcommissie Rome
reis', ingesteld na de gesprekken
vorig jaar van hervormde, gere
formeerde en lutherse afgevaar
digden in het Vaticaan, houdt er
mee op. De betrokken kerken en
de commissie konden het niet
eens worden over het onderwerp
waarop de commissie zich zou
concentreren. Ook voelden de
kerken er niets voor, de commis
sie een permanent karakter te ge-
Het hervormde kerkbestuur
heeft inmiddels op het verzoek
van de commissie om van haar
taak te worden ontheven gunstig
beschikt. Van gereformeerde en
lutherse kant kwam nog geen
antwoord.
De 'Commissie oecumenisch
vervolggesprek', zoals ze offi
cieel heette, wilde vooral aan
dacht schenken aan de seculari
satie - de tanende invloed van
kerk en godsdienst in de samen
leving -, omdat dit probleem
juist de achtergrond was van de
vier gespreksonderwerpen in
Rome. Die onderwerpen waren:
het gemengde huwelijk, weder-
.zijdse gastvrijheid bij eucharistie
en avondmaal, de rol van de
vrouw en de oecumenische sa
menwerking. De synodevoorzit
ters voelden meer voor gesprek
ken over wezen en aard van de
kerk. Maar dat vond de commis
sie niet aansluiten bij de pastora
le inhoud van het Vaticaanse
overleg.
Wat het blijvende karakter van
de commissie betreft zag het her
vormde kerkbestuur geen nut in
nog eens een apart overlegor
gaan. Het bestaande 'Hervormd
beraad over de verhouding tot de
Rooms-Katholieke Kerk' is vol
doende.
In de 'vervolgcommissie' zaten
namens de Rooms-Katholieke
Kerk hulpbisschop dr. J. F
Lescrauwaet van Haarlem en dr.
M. Steemers-van Winkoop, na
mens de Hervormde Kerk dr. C.
P. van Andel en de predikante L.
W. van Reijendam-Beek, namens
de Gereformeerde Kerken ds. H.
Eikelboom en ds. M. J. van der
Veen-Schenkeveld en namens
de Evangelisch-Lutherse Kerk
ds. W. Bleij. Gespreksleider was
professor dr. D. C. Mulder, voor
zitter van de Raad van Kerken in
Nederland. Allen deden ook mee
aan de gesprekken in het Vati-
Jubileum
Volgende maand is het 25
jaar geleden, dat 'franciskaans
Nederland' zich aaneensloot in
de Stichting Franciskaanse Sa
menwerking. Dat wordt op zater
dag 19 september in Megen (bij
Oss) gevierd in het gemeen
schapshuis 'Akropolis' en het
Minderbroedersklooster, beide
aan de Kloosterstraat.
Behalve viering en gebed ver
meldt het programma tentoon
stellingen, een markt van fran
ciskaanse activiteiten, aandacht
voor het milieuprojekt 'De aarde
eren', open huis in het gastenver
blijf van de Clarissen, dia-verto
ningen. een optreden van 'Pi-
pelaere' en samenzang. Er zal
een brief worden opgesteld, be
stemd voor 'bestuurders van ons
volk en onze kerk'. Voor wie de
drukte van een hele ontmoe
tingsdag te veel is, wordt een
apart middagprogramma opge
zet. Dat begint om 3 uur. Ook rol
stoel-gebruikers kunnen daar
aan meedoen.
In een folder over deze dag (10
tot 6 uur) wordt gezegd, dat de af
gelopen 25 jaar binnen de reli
gieuze gemeenschappen een
franciskaanse beweging is ge
groeid. "De figuur van Francis-
cus en Clara en de waarden van
hun geestelijke instelling wer
den herontdekt". Sinds 1976
richt de beweging zich met tal
van publikaties en activiteiten
vooral op jongere geïnteresseer
den. Genoemd worden: het om
gaan met geld en goederen, ge
rechtigheid en verzoening, voet
tochten, oriëntatiedagen en vre-
deswakes, zorg en respect voor
het milieu en het eigen gezicht
van de beweging binnen de kerk.
Vrouwen
'Theologie van of voor vrou
wen' is de titel van een boekje (78
pagina's) dat deze week is ver
schenen als uitgave van de Cen
trale voor Vormingswerk/Her
vormde Vrouwen-Dienst, het
Toerustingscentrum van de Ge
reformeerde Kerken in Neder
land en het Vrijzinnig Protes
tants Centrum voor Maatschap
pelijke Toerusting.
Bedoeling van dit boekje is, in
de kerken het gesprek op gang te
brengen over 'feministische
theologie'. Daarom geeft het ook
suggesties om de bespreking in
groepen zo goed mogelijk te
doen verlopen. Het boekje gaat
in op de geschiedenis van het fe
minisme en de feministische
theologie, maar ook op onder
werpen als bijbelgezag. gods
beelden en de kerkelijke prak
tijk.
Samensteller was de commis
sie 'Vrouw en theologie', die van
de hervormde Raad voor de za
ken van Kerk en Theologie op
dracht kreeg, de betekenis van
feminisme en feministische
theologie bespreekbaar te ma
ken in breder kerkelijk verband.
De medewerkenden waren me
vrouw A. C. Schilthuis-Stokvis,
studiesecretaris van de afdeling
'De vrouw in kerk en samenle
ving' van de Raad van Kerken,
de kerkelijk hoogleraar dr. F. O.
van Gennep (Leiden), de docente
vrouwenstudies Oude Testa
ment mevrouw F. G. van Dijk-
Hemmes (Utrecht), de theologe I.
van Keulgn van het werk- en in
formatiecentrum 'Feminisme en
geloof, de theologe K. E. Belt-
man-Biezeveld, de predikanten
C. H. van Rijn van Alkemade en
L. W. van Reijendam-Beek en de
godsdienstsociologe M. M. Meer
burg.
'Theologie van of voor vrou
wen' (f. 8,50) is te bestellen bij de
Centrale voor Vormingswerk-
/Hervormde Vrouwen-Dienst.
Hoofdstraat 248. postbus 1100,
3970 BC Driebergen, 03438-
18334.
Werkster. Kardinaal Simo-
nis heeft de bevoegdheden be
perkt van de pastorale werkster
bij de KRO-omroepparochie. Els
Speet, die per 1 september Maria
ter Steeg opvolgt, mag in een
kerkdienst alleen een inleiding
geven op het thema van de lezin
gen of een uiteenzetting van
meer algemene aard. De preek
zelf is voorbehouden aan een
priester.
De KRO had in het omroep
pastoraat liever doorgewerkt
zonder deze beperking. Deson
danks, zo meldt de afdeling pers
zaken, is de benoeming van een
vrouw in het team van groot be
lang.
(De liturgie van de omroeppa-
rochie en de benoeming van pas
tores vallen onder verantwoor
delijkheid van de aartsbisschop
van Utrecht).
Beroepen
Hervormde Kerk: beroepen
te Bergambacht E. M. Bakker
N ij kerk, te Giessen-Oudekerk N.
de Boo Uitwijk; aangenomen
naar Colmschate mevrouw H. A.
Oosterveld-van Aken Olst. Ge
reformeerde Kerken: aangeno
men naar Avereest-Balkbrug
kandidaat A. P. de Graaf IJmui
den.
Ds. A. J. den Tonkelaar (7U)
heeft zijn werk als bijstand in het
pastoraat aan ouderen in de her
vormde gemeente van Geldei
malsen beëindigd. Hij begon iit
werk nadat hij met pensioen uit
Warmond was weggegaan In
Warmond was hij hervormd pre
dikant van 1972 tot 1982.
Politiek. De Duitse Evange
lisch-Lutherse Kerk in Namibië
gaat uit de Namibische Raad van
Kerken. Volgens de predikant
Wilfried Blank, leider van de
blanke Duitse kerk, legt de raad
meer accent op politieke actie
dan op kerkelijke samenwer
king.
De commissie-Dekwaadste-
niet, belast met het opstellen van
aanbevelingen voor een nieuwe
enquêtewet, heeft een initiatief
wetsontwerp ingediend om deze
rechtsmiddelen voortaan ook tij
dens het vooronderzoek toe te
kennen aan de commissie. En
gels zegt bezwaren te hebben te
gen de opening die men hier wil
maken. „Dat zou betekenen dat
bij voorbeeld de notulen van de
ministerraadsvergadering in de
openbaarheid kunnen worden
gebracht, en daar ben ik tegen.
Het is een aantasting van de ho
mogeniteit van het kabinet, dat
tenslotte verondersteld wordt
unaniem beslissingen te ne-
Minderheden
Met het voorstel - onlangs m de
Eerste Kamer gesneuveld overi
gens - om in de toekomst ook een
kamerminderheid van een derde
het recht te geven een enquête af
te dwingen, heeft hij geen moei
te. „West-Duitsland kent een en
quêterecht voor minderheden.
Het wordt misschien wel eens
voor politieke doeleinden ge
bruikt, maar het heeft toch ook
•nuttig gewerkt. De Flick-affaire
bij voorbeeld, is door een min
derheidsenquête aan het rollen
gebracht".
Over de vraag of de openbaar
heid waarin een enquête zich af
speelt ook zover moet gaan dat
de televisie carte blanche krijgt,
heeft, de commissie-Dekwaad-
steniet zich - na enig moeizaam
gekrakeel met de NOS hierover -
niet uitgelaten. Toch zitten daar
volgens Vis de nodige haken en
ogen aan, die eigenlijk om een
uitspraak vragen.
„Die openbaarheid is uitge
vonden in de 19de eeuw, toen er
nog geen televisie bestond", be
nadrukt hij. „Je kunt je ogen er
niet voor sluiten dat door de uit
voerige televisie-uitzendingen
een vertekening optreedt; getui
gen worden in de ogen van het
publiek verdachten. Kijk maar
naar RSVdat is voor veel kijkers
een enquête geworden over de
onkostenrekeningen van De
Vries. Het andere uiterste zie je
nu in de VS. waar iemand als Oli
ver North kon uitgroeien tot een
ware volksheld. Om niet te spre
ken van de ondervragers, die
zich bij een enquête uiterst vaar
dig kunnen profileren, zoals Van
Dijk en Joekes bij RSV hebben
bewezen. Ik ben voorstander van
een stelsel waarbij men als getui
ge kan weigeren voor de tv te ver
schijnen."
De enquêtewet voorziet in een
verschoningsrecht (het recht om
geen antwoord te geven op een
vraag) op slechts drie gronden:
bedrijfsgeheim, beroepsgeheim
(zoals voor priesters en artsen) en
ambtsgeheim. Zij erkent niet de
verschoningsgrond zoals we die
uit het strafrecht kennen (een ge
tuige die tevens zelf verdachte is
hoeft bepaalde vragen niet te be
antwoorden, als hij daarmee zijn
eigen zaak schaadt).
Niet wettig
Dat wil zeggen dat bij voor
beeld Masson, indien hij door de
commissie wordt gehoord, ant
woord zal moéten geven op alle
vragen, ook als hij daarmee zich
zelf belast. Met andere woorden:
er zou wel eens informatie boven
water kunnen komen waar de of
ficier van justitie in de ABP-
strafzaak graag zijn voordeel
mee zou doen. Dat is overigens
niet toegestaan, de antwoorden
die in de enquête worden gege
ven mogen niet worden gebruikt
als bewijs in een strafrechtelijke
procedure.
Vis: „Een bewijs dat een rech
ter op die manier ter ore komt is
dus niet-wettig, maar overtui
gend is het des te meer. Ik vrees
dan ook dat een strafrechter bij
het vellen van zijn oordeel ge
neigd zal zijn ander bewijsmate
riaal op te waarderen, omdat hij
nu eenmaal de overtuiging al
heeft. Dat zal wel gebeuren, ja..."
Vis (rechts), geflankeerd door wetenschappelijk medewerker Engels: 'Een minister naar huis sturen is in ons door coalities bestuurde bestel een
onhaalbare kaart geworden'. <foto ani»>
schouwd als een mooie afsluiting
van een politieke carrière, nu
eerder als het begin ervan. Dus is
een kamerlid meer geneigd zich
te conformeren aan de wens van
de partij".
Ander kaliber
'Accijns op het zout', 'omtrent
de zeemacht', 'longziekte onder
rundvee'... uitgesproken opwin
dend kunnen de onderwerpen
van de acht vooroorlogse enquê
tes niet worden genoemd. In al
hun tamheid lijken ze van een
heel ander kaliber te zijn dan de
RSV-verhoren die indertijd half
Nederland aan de televisie ge
kluisterd hielden, en dat is ook
zo. Wat tegenwoordig vooral een
instrument lijkt om wanbeleid
en fraude aan de kaak te stellen,
was oorspronkelijk een middel
om maatschappelijke proble
men zichtbaar te maken waar
over domweg geen informatie
beschikbaar was.
Mr. J.W.M. Engels, weten
schappelijk medewerker staats
recht aan de universiteit Gronin
gen, die gespecialiseerd is in en
quêterecht en op het ogenblikt
werkt aan een publikatie over dit
onderwerp voor de stichting
Burgerschapskunde: „De men
sen realiseren zich dat misschien
niet meer zo, maar er waren in de
tijd van Thorbecke geen statis
tieken, geen sociaal-economi
sche verkenningen, geen jaarver
slagen, kortom er was over de
ontwikkelingen in de maat
schappij geen gedegen informa
tie beschikbaar. Via een parle
mentaire enquête trachtte men
inzicht te krijgen in maatschap
pelijke vraagstukken die om een
oplossing vroegen. Aan veel van
die problemen was de overheid
niet eens medeschuldig, aange
zien de staatsbemoeienis toen
niet veel verder ging dan recht
heden vereisen dat de arbeiders
mogen stemmen, en die uitbrei
ding van het electoraat leidde tot
het ontstaan van politieke partij-
Schipbreuk
Als de partijpolitiek zijn intre
de in Nederland doet (de eerste
politieke partij - de Liberale Unie
- wordt in 1885 opgericht, en het
eerste partijkabinet - het kabi-
net-Mackay - treedt aan in 1888),
gevolgd door een forse grond
wettelijke uitbreiding van het
kiesrecht, lijkt de parlementaire
enquête zijn glorietijd te hebben
gehad. Politici beginnen het
middel uit te buiten voor zuiver
politieke doeleinden, en dat
houdt in dat er vaak om een en
quête wordt gevraagd, zonder
dat iemand de illusie heeft dat
die er ook werkelijk zal komen.
Een verzoek in die richting
wordt al gauw opgevat als een
motie van wantrouwen tegen de
regering, en pogingen om schan
daal-enquêtes uit te lokken lij
den dan ook meestal schipbreuk.
Een voorbeeld is de affaire rond
de muntplaatjes voor Neder
lands Indië uit 1855, waarbij de
verdenking rees dat een bepaal
de firma bij het verlenen van een
concessie onrechtmatig was be
voordeeld. Thorbecke, die zich
als minister nog met hand en
tand had verzet tegen een enquê
te over de visserij, was er nu als
de kippen bij om op een enquête
over de muntplaatjes aan te drin
gen. Maar ook hij kreeg de kous
op zijn kop.
Na 1887 verdwijnt de enquête
dan ook van het toneel, om pas
weer in 1947 een come-back te
maken. Engels: „Dat het middel
weer van stal werd gehaald om
het regeringsbeleid in de Tweede
Wereldoorlog te onderzoeken
ligt voor de hand. Het parlement
had vijf jaar buitenspel gestaan,
er was geen enkele verslagleg
ging geweest, en de kamer wilde
zh schade inhalen"
Wijze mannen
In de jaren zestig, met z'n over
vloed aan informatie, worden
kwesties die zich voor diepgaand
onderzoek lenen (Lockheed,
Menten, Aantjes) door onder
zoekscommissies of commissies
van wijze mannen afgehandeld.
Parlementaire enquêtes lijken
Uit de tijd te zijn geraakt.
„Dat er nu wel voor een enquê
te naar de bouwfraude is geko
zen", zegt Engels, „heeft onge
twijfeld met de ervaringen rond
RSV te maken. Als de RSV-en-
quète er niet was geweest zou
men nu waarschijnlijk een ande
re manier hebben gekozen om de
kwestie met de bouwsubsidies te
ontrafelen."
Vis: „Het lijkt een beetje.op
portunistisch allemaal, maar ik
vind het toch een positieve ont
wikkeling. Het is vooral een ef
fectief middel om inzicht te krij
gen in de manier waarop mis
bruik van overheidsgeld in z'n
werk gaat: de staat geeft subsidie
om een misstand op te heffen,
maar de mensen gaan de mis
stand creëren om de subsidie te
krijgen. Enquêtes zijn een goed
middel om dat soort secundaire
mechanismen op te sporen".
De bevoegdheden die de com
missie tijdens het vooronder
zoek heeft waren tot dusver ge
ring; de commissie had niet meer
macht dan welke andere onder
zoekscommissie ook. Pas bij het
eigenlijke horen van de getuige-
deskundigen mag het parlement
- tijdelijk - bedrijfsgegevens
blootleggen, ba.nk- en briefge
heim aan zijn laars lappen, en on
willige getuigen bedreigen met
gijzeling.
spraak, onderwijs, verkeer, de
fensie en nog een paar dingen.
Financiële en sociaal-economi
sche politiek was er nog niet".
„In veel gevallen ging het om
wetgevingsenquètes. Een goed
voorbeeld is de achtste, uit 1886
daterende enquête, over de toe
standen in fabrieken en werk
plaatsen, die uiteindelijk is uitge
mond in de Arbeidswet van 1889.
Daarmee zette de verbetering
door van arbeidsomstandighe
den voor vrouwen en kinderen,
waartoe het beroemde Kinder
wetje van Van Houten in 1874 al
de aanzet had gegeven. De en
quête stond tegelijk aan de wieg
van de uitbreiding van het kies
recht: betere arbeidsomstandig-
Minister Gijs Van Aardenne
bleef overeind tijdens de RSV-en-
quete omdat zijn partij met een
kabinetscrisis dreigde (foto anpi
