'Statenbijbel'
350 jaar oud
Boek voor kerk, school en huis
Dekenaten in en rond Leiden helpen Miva
PAGINA 2
GEESTELIJK LEVEN
ZATERDAG 22 AUGUSTUS 1987
(GPD) - Op 17 september
1637 wordt in Den Haag het
in paars fluweel gebonden
eerste exemplaar van de
Statenbijbel aan de Staten-
Generaal der Vereenigde
Nederlanden officieel aan
geboden. Bijna twintig jaar
eerder, in november 1618,
had de in Dordrecht verga
derende Synode Nationaal
het besluit genomen een ge
heel nieuwe vertaling van
de Bijbel te laten vervaardi
gen. In die tijd waren er ver
scheidene versies in ge
bruik, meestal 'vertalingen
van vertalingen', wat be
paald niet bevorderlijk was
voor de eenheid van de leer.
Niemand van de hoofdrolspelers
op die bijeenkomst in Den Haag
zal hebben vermoed wat voor be
langrijke rol die Statenvertaling
eeuwenlang zou gaan spelen in het
Nederlandse kerkelijke en maat
schappelijke leven. Zij had grote
invloed op het taalgebruik en heeft
daardoor een stempel gedrukt op
het culturele patroon van deze lage
landen aan de zee. Bovendien heeft
zij een bijdrage geleverd in het aan
eensmeden van de Zeven Provin
ciën tot een staatkundige eenheid.
De totstandkoming van de Sta
tenbijbel is een sterk voorbeeld
van de verstrengeling van kerk en
staat zoals die in Nederland na de
Reformatie was gegroeid en zoals
die tot de Franse tijd heeft voortge
duurd. Godsdienst was weliswaar
een individuele zaak maar de be
moeienis van de regenten met ker
kelijke zaken was groot.
Als de synode tot het maken van
een nieuwe bijbelvertaling besluit
doet zij daarom een beroep op de
Staten-Generaal voor de volledige
bekostiging van het immense
werk. De 'Hoogmogenden' wordt'
ais een soort van tegenprestatie
'een eeuwige, onsterfelijke lof bij
alle nakomelingen' in het vooruit
zicht gesteld.
Leiden
Het duurt tot 1625 voordat de
Staten-Generaal het synodale ver
zoek inwilligen. Vinden zij een
nieuwe vertaling toch niet zo nood
zakelijk? Verwachten zij er nieuwe
theologische conflicten van?
Maakt de onwil van een aantal
plaatselijke gemeenten om hun
predikant voor langere tijd ten be
hoeve van de vertaalarbeid af te
staan de staten wat kopschuw? Of
is er alleen maar sprake van krapte
aan geld, nu de oorlog met Spanje
nog steeds niet is geëindigd?
Hoe het zij, in 1625 kan metter
daad worden begonnen: drie verta-
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Kramer, 11.45 studentenekklesia; Mare-
kerk 10 dr. Meijers, 5 ds. Bouman, Sche-
veningen; Maranathak. (L. Morsweg) 10
ds. Koolstra; Oecumenische geloofsge
meenschap De Regenboog (Merenwijk)
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Jansen, 5 ds. Koolstra; Vredesk. (Burg
graven!.) 10 ds. Schouten; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 ds. Ribs. Wijk 'Stevens
hof zie na geref. kerk. Acad. Ziekenhuis
9 rk. dienst, 10.15 ds. W. de Leeuw. Dia-
konessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 ds. Hemmes. Endegeest
zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk
zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.)
zie Bethlehem kerk; Oude Vest 10 ds.
Veenstra; Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. zie herv. gemeente; be
jaardenhuis Groenhoven 10 mevr. H.
Hoogenkamp, A.dam; Merenwijk zie
herv. gemeente. Wijk Stevenshof, ge
bouwtje 'Dfjkhof (Rijndijk) 10 drs. T. H.
v.d. Hoeven. Geref. K. Vrijg. (Herengr.)
10 en 5 dienst des Woords. Chr. Geref.
K. (Steenschuur) 9.30 en 5 ds. Den Her
tog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30
leesdienst. Geref. Gem. in Ned. (Bethle-
hemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-
Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. v.
't Hof, Diac.huispredikant. Doopsgez.-
Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pieters-
kerkstr.) 10 ds. Koek. Baptistengem. (O.
Rijn 3) 10. Evang. Gemeenschap (Mid-
delstegr. 3) 9 evang. L. J. Sussenbach,
10.30 evang. J. Faber. Evangeliecen-
trum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk
Lammermarkt) 10 evang. Zijlstra, wo. 8
speciale dienst over innerlijke genezing,
vr. 8 jeugddienst. Pinkstergem. (O. Vest
13) 10 hr. J. Eikerbout. Leger des Heils
(hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting', Noordhofland
V.schoten) elke zat. 9.45 bijbelstudie,
10.45 predikdienst. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J.
Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20. Oud-
Kath. K. (Zoete rw.singel) zo. 10. Rooms-
Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 10.30; He
rensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11; Rijndijk
(Leiden-V.schoten) zat. 7, zo. 9.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30
en 11; Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en
10.30; Haarl.straat zat. 7. zo. 9.30, 10.45
en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
dr. Zwanenburg, Ede, 7 ds. v. Driel. Ge
ref. Kerk 10 en 6.30 ds. Modderaar. Chr.
Geref. Kerk 9.30 dienst des Woords, 3.30
In de Grote Kerk in Dor
drecht - die juist gisteren na
een restauratie van vier jaar
officieel door minister Brink
man werd heropend - zal op
zaterdag 19 september met een
'nationale bijeenkomst' wor
den herdacht dat 350 jaar gele
den de Statenbijbel van de
pers kwam. In deze kerk werd
in 1618 het besluit genomen,
de Bijbel uit de grondtalen in
het Nederlands te laten verta
len. In het erecomité voor deze
herdenking zitten onder ande
ren de voorzitters van de Eer
ste en de Tweede Kamer en
vertegenwoordigers van de
Raad van Kerken en het Ne
derlands Bijbelgenootschap.
Het Bijbels Museum in Am
sterdam (Herengracht 366) is
bezig met een uitgebreide ten
toonstelling onder de titel 'Al
le mensen, wat een boek'. In
negen onderdelen wordt de be
tekenis van de Statenbijbel
belicht in zijn relatie tot de
overheid, de kerk, het gezin,
de opvoeding, de taal, de
scheepvaart, andere landen en
de kunst. Exemplaren van de
bekendste en interessantste
Statenbijbels zijn er te zien.
Iers buigen zich over het Oude Tes
tament (uit het hebreeuws) en
drie over het Nieuwe
Testament (uit het Grieks). Thuis
hebben zij al heel wat voorwerk
verricht. In een huis aan de Papen
straat in Leiden ontmoeten zij el
kaar nu elke dag. Zij kunnen voor
hun werkzaamheden gebruik ma
ken van de universiteitsbiblio
theek.
Over de financiën hoeven zij zich
geen zorgen te maken. Hun gewo
ne traktement loopt door en daar
boven ontvangen zij een jaarwedde
van zeshonderd gulden plus drie
honderd gulden voor de huishuur,
tweehonderd gulden voor de klerk
die de teksten kopieert en ten slot
te nog een voorschot voor boeken,
schrijfbenodigdheden, verwar
ming en licht.
Een van de voornaamste eisen
by het vertalen is, "dat men altijd
zorgvuldig bij den oorspronkelij-
ken tekst zal blijven, en alle
spreekwijzen letterlijk overbren
gen, zooveel de duidelijkheid maar
eenigszins zal gedogen".
De 'vertaalprodukten' worden
voorgelegd aan een groep van door
de synode benoemde revisoren. Zij
krijgen de teksten onder embargo
toegezonden (daarbij gaat wel eens
iets mis) en bespreken die vervok
gens in Leiden. In juli 1633 begin
nen zij met de teksten van het Ou
de Testament. Het is een zeer ar
beidsintensief karwei, dat duurt
tot september 1634. In diezelfde
maand beginnen andere revisoren
met de teksten van het Nieuwe
Testament. Zij zijn daarmee in au
gustus 1635 gereed. De j
ontvangen voor elke gewerkte dag
vier gulden, alsmede driehonderd
gulden voor het thuis verrichte
werk en een vergoeding voor de
reis naar en van Leiden.
Vertraging
Het zetten (en corrigeren) en het
drukken van de grote hoeveelhe
den tekst is een hoofdstuk apart.
Langdurige en moeizame onder
handelingen met de drukkers, ge
brek aan papier en een tekort aan
geschikt lettermateriaal zorgen
voor vertraging, zodat pas in juni
1637 het complete werk in druk ge
reed is.
De geschiedenis vermeldt, dat
niet iedereen blij en gelukkig is
met de nieuwe vertaling. Volgens
sommige kerkbesturen wordt die
door de Staten-Generaal opge
drongen. Ook zijn er die de in ge
bruik zijnde vertaling net zo goed
of beter vinden.
Zakelijke overwegingen spelen
eveneens een rol. Amsterdam ziet
zich ernstig in zijn belangen ge
schaad nu een Leidse drukkerij
voor 15 jaar het alleenrecht heeft
gekregen Statenbijbels te druk
ken. In Amsterdam worden name
lijk grote hoeveelheden bijbels in
andere vertaling gedrukt. Als dan
verder blijkt dat de Leidse editie te
zwaar, wat betreft formaat onhan
dig en ook nog erg duur is, geeft de
Amsterdamse magistraat de stede
lijke drukkers toestemming op een
kleiner formaat over te gaan en de
kanttekeningen sterk te verkorten.
Deze aanvangsperikelen kunnen
toch niet verhinderen dat in be
trekkelijk korte tijd de Statenver
taling een bestseller wordt. Tussen
1637 en 1657 worden enkele hon
derdduizenden exemplaren van
het boek gedrukt en verkocht.
De conclusie is gewettigd dat
rond 1660 in zo goed als alle Neder
landse huishoudens van reforma
torische signatuur een bijbel aan
wezig is. Driemaal per dag wordt
daarin gelezen, hardop aan tafel,
steeds een hoofdstuk, beginnend
bij Genesis en eindigend bij de
Openbaring van Johannes. Daar
mee is de Statenbijbel een kerk-,
school- én huisboek geworden.
Kracht
Door dit dagelijks gebruik in
tienduizenden gezinnen heeft de
Statenbijbel een enorme vormen
de werking gehad, niet alleen voor
de gelovigen, maar voor de hele sa
menleving waarin de kerk in die
Volgend weekeinde, 29 en 30
augustus, houdt de 'Missie Ver-'
keersmiddelen Aktie' (Miva)
haar jaarlijkse campagne onder
het motto 'Overbrug die afstand'.
Dan wordt de rooms-katholieken
een financiële bijdrage gevraagd
voor 'eenvoudige maar sterke'
vervoermiddelen die bij het mis
sionaire ontwikkelingswerk on
misbaar zyn. "Nog te veel van
dat werk blijft in de landen van
de Derde Wereld gewoon liggen
omdat er geen of gebrekkig
transport is", zegt directeur E.
Blommaert van de Miva.
In het vervoerprogramma voor
dit jaar vragen 535 missionaris
sen en mensen die vanuit de
plaatselijke kerken werken om
bestelwagens, busjes, auto's, mo
toren, fietsen of boten. Het gaat
daarbij om hulpprogramma's op
velerlei gebied: agrarisch, me
disch, pastoraal, bij boeren- en.
visserscoöperaties, bij vorming
en opleiding en voor kleinschali
ge projekten. Een bedrag van f. 6
miljoen is nodig om dit program
ma te kunnen uitvoeren.
De Miva heeft het dekenaat Al
kemade gevraagd, geld bijeen te
De gezondheidszorg op het platteland in Tanzania wordt meer en
meer overgenomen door eigen mensen. Maar zij moeten dan wel
kunnen beschikken over deugdelijke vervoermiddelen. Dit jaar
heeft de Miva 6 miljoen nodig om daarvoor te zorgen, in Tanzania
en vele andere landen in de Derde Wereld. (toto gpd>
brengen voor een magazijn van
auto-onderdelen in Tanzania.
Die zijn in dat land haast niet te
krijgen, net zo min als autoban
den. Voor het dekenaat Alphen
aan den Rijn is gedacht aan on
dersteuning van een botenpro-
jekt in Brazilië. Boten zijn daar
nodig voor medisch werk. En het
dekenaat Bollenstreek kan pater
C. Kuipers uit Noordwijkerhout
in Kenya helpen, die soms 500 ki
lometer moet rijden om mensen
te bezoeken en daarvoor acuut
een 'nieuwe' tweedehands auto
behoeft.
Voor drie regionale missiega
rages in de Centraal Afrikaanse
Republiek is f. 25:000 nodig. Dan
kunnen ze'meer doen aan het on
derhoud van de transportmidde
len van missionarissen, priesters
en zusters. De Miva heeft het de
kenaat Leiden gevraagd dit pro-
jekt te ondersteunen. Het deke
naat Vlietstreek gaat een pakket
auto-onderdelen voor Angola fi
nancieren. Voor katechisten en
ontwikkelingswerkers in Tanza
nia heeft de Miva een fietsenpro-
gramma (200) opgezet. De
vrachtkosten zijn begroot op f.
9000. Dat heeft de Miva het deke
naat Zoeterwoude toegedacht.
Volgende week zaterdag en
zondag dus de inzameling voor
dit alles in alle rooms-katholieke
kerken.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Adventskerk 9.30 ds. Jonkman,
6.30 dr. Meijers, Leiden; Kruiskerk 9.30
ds. Ouwendijk; Opstandingskerk 9.30
ds. v. Achterberg, Leiden, 3 ds. Jonk
man. bevestiging ds. H. Ommering, en
ds. Ommering, intrede; G. Herderkerk
10 ds. Moll, 7 ds. Mulder; De Bron 9.15
ds. Taselaar, 10.15 en 6.30 ds. Nieuwen-
huls; Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder;
Driehoorne 7 nam. ds. Taselaar; Ouds-
hoomse kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 kand. J. Lammers,
Scherpenzeel, 6.30 ds. Ouwendijk. Ge
ref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Wilschut, ha,
6.30 ds. Boer, ha; Salv.kerk 9.30 ds.
Boer, ha, 6.30 ds. Wilschut, ha. Geref. K.
Vrijg. (aula school Bospark) 9.30 en 5 ds.
E A. de Boer. Ned. Geref. Kerk (school
Willemstr.) 9.30 ds. M. de Jong, ha, 4.30
br. M. C. Woensdregt. Chr. Geref. Kerk
(Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds. v.d.
Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240)
9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10
ds. R. Reiling, 6.30 ds. Koekkoek. Bapt
.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
ds. C. de Jong. Volle-evang.gem. ('De
Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. W. van
Putten. Pinkstergem. (school Batestein
16) 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan)
10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30
kand. M. A. Kuijt, 6 ds. Wieman, Bode
graven. Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10 mevr. Rog-Pronk, Scheve-
ningen. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds v.
Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Verwe-
lius, Veenendaal; Salv.kerk 9.30 ds. Ter
louw, 6.30 ds. v.d. Hoef; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 9.30 ds. Wieman, 6.30 ds.
Terlouw. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Berg,
6.30 ds. Elderman. Geref. K. Vrijg. (Ich-
thusk.) 9.30 ds. J. Heij, 4.30 leesdienst.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30
ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds. v.
Beek.
Meij, Noordw.hout. Geref. Kerk ('Hoek
steen') 10 en 7 nam. ds. Hofland. Chr.
Geref. Kerk 10 en 7 ds. v. Langevelde,
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Sloof, 6 dr. v.d.
Bank, Ede, jeugddienst; Ontm.kerk 10
dr. v.d. Bank. 6.30 ds. v. Niel. Herv.
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie
Katwyk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds.
Koster, 6.30 ds. v.d. Horst. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Sjollema, 6 ds. Visser; O.
Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Christ; Ich-
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk
9.30 ds. v.d. Pol. 6.30 ds. Davidse, Ze
venhuizen, gez. dienst; De Stek 9.30 dr.
Haitsma. Geref. Kerk 9.30 ds. G. de
Jong, 6.30 zie herv. gemeente. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers. Geref.
Gem. 9.30 en 6 leesdienst.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. De Graaf, 6.30 kand. N. Noorlander.
Geref. Kerk 9.30 ds. Huisman, 5 ds. v.d.
Woude. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10 en
11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7,
is; Maranathakerk (Rijnsoever). 10 ds.
De Jong, 5.45 samenzang, 6 ds. Wuister,
Schiedam, jeugddienst. Overduin 2.15
ds. A. Baas. 'De Hoeksteen' (Burgers-
dijkstr.) 9.30 Duitse dienst, 10.30 doven-
dienst, hr. B. R. Steenbergen. Herv.
Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. Nauta, Lei
den. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. v.d.
Horst, 5 ds. Kersten; Triumfatork. 9.30
ds. Kersten, 6.30 ds. v.d. Horst. Geref. K.
Vri.ig. 9.30 en 5.30 ds. Heida. Ned. Geref.
K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 hr. H.
Peereboom, 7 ds. De Lange. Chr. Geref.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5 lees
dienst, wo. 7.30 M. J. van Gelder. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 hr.
M. Stam. Geleen.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN:
Herv. Gem. 10 kand. J. v. Wallinga, Lei
derdorp, 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk
10 ds. Prins, Den Haag. 7 ds. Vlasblom.
Boskoop.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Ge
ref. Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v.d.
Bom; Hoofdstr. 10 ds. v. Loenen;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Doesburg.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Van 't Hof, Woubrugge. Geref. Kerk 9.30
en 7 ds. T. J. Hagen, Westendorp. Rk
Kerk zat. 7, zo. 7.30,9.30 en 11.15.
10 ds. v. Driel, Aarlanderveen. Geref.
Kerk 10 ds. v.d. Wal. Houten, 7 ds. Mey-
nen, Haarlem. Geref. K. Vrijg. 9.30 en
4.30. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 en 5
ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds. v.
Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds. Boog
aard, Leiden. Evangeliegemeente (Hee-
reweg 52a) 9.45 hr. J. Vermey, ha. Rk
Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10.30; Poel
polder zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk zat. 7,
RK kerk aan de
Rijndijk (bij de
wijk Stevenshof)
in Leiden
(foto Wim Dijkman)
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Kielder, 6.30 ds. Wegerif. Geref. Kerk
9.30 ds. Nooteboom, ha. Chr. Geref.
Kerk 9.30 leesdienst, 7 ds. Beekhuis,
R.dam. Remonstr. Gem. geen dienst.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
33) 9.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Stam, 6.30 ds. De Graaff. Geref. Kerk
9.30 ds. Den Heeten, Hoofddorp, 7 drs.
C. Wigmans, Alphen. Rk Kerk zat. 7, zo.
9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30
hr. J. Goedhart, 7 ds. Poort, Oisterwijk.
Geref. Kerk 9.30 hr. D. Brouwer, Kat
wijk, 6.30 ds. G. Landman, A.dam. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser, ha.
Rk Kerk zat. 7X zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. ha. Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30
(ha) en 7 ds. Schouten, Kockengen.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of
St. Jeroensk. (Binnen) 10 ds. Keuning, 5
ds. Vroegindeweij, Eemnes; Hoofdstr.
(Zee) 10 ds. Hemstede, vlootpred., Lei
derdorp, 8 nam. Duitse dienst; Sole Mio
9 ds. Ruitenburg, ha; De Rank (Golf
baan) 10 ds. Gooijer, Putten. Zie ook ge
ref. kerk. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, 7 ds. Huis
man, H.woude; Vinkenl. (Binnen) 10 ds.
Elgersma, ha, 7 ds. Ruitenburg, ha;
Stichtingskerk 11 hr. P. C. v.d. Bos.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30
drs. F. H. Sachs. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
tijd nog domineerde. De Statenver
taling heeft niet alleen de bijbel
kennis en taalvaardigheid van vele
generaties gevoed en gestimu
leerd, maar ook de persoonlijke
godsdienstige beleving ontwik
keld en versterkt.
Het gevaar van zo'n algemeen ge
bruikt boek is dat het langzamer
hand bijna goddelijk gezag kreeg.
Toch is geleidelijk, zij het pas na
vele generaties, het inzicht doorge
broken dat andere vertalingen no»
dig werden. De kennis van het He
breeuws en Grieks werd beter en
het inzicht in de oudste geschiede
nis groeide. Bovendien veranderde
het Nederlands drastisch. Zeer ve
len van de nu levende generaties
Dordrecht met Grote Kerk.
begrijpen weinig of niets meer van!
de taal die in de Statenbijbel wordti
gebruikt.
Geleidelijkaan werd het gebruik
van de Statenvertaling minder, al
wordt zij door bepaalde groepen
nog steeds als de enige gezagheb-i
bende versie van Gods Woord er
kend. Deze bijbel wordt dan ook
nog steeds gevraagd en gedrukt.
Dat is zelfs binnen het reformatori
sche volksdeel een van de motie
ven geweest voor de oprichting!
van de Gereformeerde Bijbelstich
ting. Voor de Nederlandse samen
leving als geheel blijft de Staten
vertaling een cultuurhistorisch
monument van grote betekenis.
Eerst verketterdlater geëerd
De hervormde predikant P. J.
Stam in Ter Aar heeft een boekje
geschreven over Hermann Frie-
drich Kohlbrugge (1803 tot 1875),
een van de grote Nederlandse theo
logen in de vorige eeuw.
Heel zijn loopbaan was Kohl
brugge een verketterde en uitge
bannen dominee, die bij ons in
geen enkele kerkformatie paste en
die dan ook een gemeente buiten
de landsgrenzen moest vinden, in
Elberfeld. Nu wordt hij in binnen-
en buitenland om zijn diepgelovige
geschriften en preken geëerd.
Stam schreef dit boekje (by De
Groot-Goudriaan in Kampen in
voorbereiding) voor gemeentele
den die de naam Kohlbrugge regel
matig horen en die graag nader
met deze man willen kennis
maken. Hij tekent de mens en
prediker én de grondlijnen van
diens verkondiging.
(Het boekje heeft 56 bladzijden
en zal f. 12,50 kosten).
By Kok in Kampen komt een
boek uit van de hervormde predi
kant K. Exalto in Benthuizen (nu
emeritus) over de Nederlandse Ge
loofsbelijdenis (Reformatie-reeks,
118 bladzijden, f. 18,90).
Deze geloofsbelijdenis is het
oudste Nederlandse belijdenisge
schrift, opgesteld door Guido de
Brés. Het boekje van Exalto gaat
vooral in op vragen als: hoe deze
belijdenis is ontstaan, welke struc
tuur zij vertoont, wat belangrijke
passages zijn en welke overeen
komsten en verschillen er zijn met
andere belijdenissen. Meer een 'in
leiding' dus. En geschreven vanuit,
de actualiteit. Exalto legt uit, waar-'
om hij deze belijdenis ook vandaag
nog van belang vindt.
Over de Tien Geboden zijn in
de loop der eeuwen kasten vol ge
schreven. Dr. F. H. von Meyen-
feldt, die onder andere gerefor
meerd predikant in Noordwijk ejj
Leiden is geweest, heeft het eropj
gewaagd, aan dat bestand nog een|
boek toe te voegen over deze gebo
den als 'Messiaans alternatief. Het
komt uit by Kok, heeft 150 blazij-,
den en kost f. 24.90.
Het gaat er in dit boek om, dat de
.God van de Bijbel de mens niet
prijsgeeft aan de oneindige leegte
van een ijskoud heelal, maar voert
vanuit de stilte van de sabbat naar
een 'eindelijk menselijke samenle-1
ving'. In deel 1 komen de eerste
drie geboden aan de orde. God ver
lost uit de greep van de arrogante
machten. Deel 2 handelt over de
sabbat als het brandpunt van het
nieuwe leven. De geboden vijf tot
en met tien vormen ten slotte deel
3. Vingerwijzingen naar de wereld
die God ooit bedoelde: waar ge
rechtigheid woont.
J. G. Sutherland te Oegstgeest
schreef een boekje (115 bladzijden)
'Bijbelse symbolen',
Openbaring van Johannes. Het
kwam al enige tijd geleden uit bij
de uitgeverij Zevenster in Zeist.
"Het mag een zonderling feit he-1
ten dat er een bijna algemene on-
bekendheid bestaat aangaande in
de Bijbel voorkomende symbo
len", schrijft Sutherland. Terwijl in
de Bijbel de details toch altijd bete-1
kenis hebben; "literaire verfraaiing
is er niet mee bedoeld, behalve in
het Hooglied of in een lofzang".
De geestelijke achtergrond van
dit boekje is de antroposofie (Ru-
dolf Steiner). Het heeft daardoor
een geheel eigen wyze van benade
ring. Daarin schuilt veel 'intuïtieve
wijsheid'. Wie een bijbeltekst met
het oog op preek of meditatie be
studeert, kan met deze verklaring
van symbQlen zeker zijn voordeel
doen.
NOORDWIJKERHOUT: borpsk. 10
mevr. ds. Visch-Tonsbeek, O.geest. Rk
Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk.
zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7. zo.
10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene
of Will.kerk 10 ds. Plomp; Pauluskerk
geen dienst; Gemeentecentrum (Lijtw.)
10.30 ds. J. v. Rossum, Voorburg, 7 ds.
Da Costa. Geref. Kerk 10 ds. Da Costa.
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 kand. W. Wisselink, Zwolle,
4.30 leesdienst. Ned. Geref. Kerk (Gem-
.centrum) 8.45 en 4 ds. De Lange. Van
Wijckerslooth 4 ds. J. Kuiper. Ende-
(elie-
gem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk 1
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte. Geref. K.
9.30 ds. Zijl, 6.30 ds. Aalders. Remonstr.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Lauren-
tiuskerk 9.30 ds. Cziria, 5 ds. Smaling;
Bethelkerk 9.30 ds. Gall, Den Haag. Ge
ref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Riemersma,
A.foort, 5 ds. Cziria; Imm.kerk 9 en 10.30
ds. Wagter. 5 ds. Rullmann, Den Haag;
Mar.kerk 9.30 ds. v.d. Zwaag, Den Haag,
7 ds. Feenstra, R.dam. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref.
K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Chris-
tengem. (aula mavo) 10 br. J. v. Duin,
Noordwijk. Rk Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 ds.
Germans, 7 ds. R. J. Bakker, Sloten. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Baas. Zie ook herv. ge
meente. Chr. Geref. K. 10 en 7 ds. Aar-
noudse. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds., De
Graaff, 6.30 ds. Stam. Geref. Kerk 9.30
drs. Wigmans, Alphen, 6.30 ds. Wattel,
Hoofddorp. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9
en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr.
Vermeulen, 6.30 prof. dr. v.d. Beek. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. v.d. Velden, Leiden,
6.30 ds. Attema-Roosjen, Nieuwerbrug.
Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11
VOORSCHOTEN: Herv. Gcm.
Dorpskerk 10 ds. v.d. Schoot; De Ont
moeting (Noordhofland) 9.30 ds. De
Zwart. Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 I
kand. mevr. A. Hoogerbrugge. Herv.
evang. op geref. grondslag (kerkgeb. I
'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekkade)
9.30 ds. Blenk, A.dam, 4.30 ds. Poort.
Oisterwijk. Geref. Kerk 9.30 ds. De
Zeeuw, 7 ds. v.d. Schoot. Geref. K.
Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds. Blokland.
Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11; M.
Godskerk. zat. 7, zo. 9.30. Kerk van En-
geland (British school in The Nether
lands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse
dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem.
Brugk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Kunz;
Hoeksteen 9.30 ds. Kunz, 3 ds. Goossen,
aangepaste dienst, 6.30 ds. Exalto. Bent
huizen; Bêthelk. 9.30 ds. Schipaan-
boord, 5 ds. Goossen; Imm.kerk 9.30 ds.
A. de Haan, Hilversum. Geref. Kerk
Kruisk. 10.30 en 5 ds. De Moor; Ont
m.kerk 9.30 ds. Bongers. Geref. K. Vrijg.
(Kruiskerk) 8.45 kand. R. van Wijnen,
2.45 ds. Ulehake. Chr. Afgesch. Gem.
9.30 en 5 ds. v.d. Want. Oud-Geref. Gem.
(Mercuriusweg 29) 10 en 6.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk.
10 ds. Steenstra, 4.30 ds. De Graaf.
H.woude, 7 -muziekdienst; Kievietk.
('Samen op weg') 10 ds. Janse de Jonge;
Messiask. 10 ds. Van Selms, Den Hel
der; Dorpscentrum 9.30 ds. Poort, Ois
terwijk. Geref. Kerk Zijllaan 10 ds. v.d.
Woude, 7 ds. Kuiper, Noordwijk. Ned.
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds. Weste
rouwen van Meeteren, Doorwerth.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schuurman, Katwijk aan Zee, 6.30 ds.
Eijsenga, Zw.dam. Geref. Kerk 9.30 ds.
Aalders, 6.30 ds. Elderman, Bodegra
ven. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
kand. J. W. v.d. Kamp, Beverwijk. Ge
ref. Kerk 9.30 en 7 ds. Dronkert, Gouda.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo. 9.30 en
