James
grootste
schilder
de
Ensor,
moderne
België
van
Tekening Da Vinei door
geweerkogel beschadigd
Tentoonstelling in Rijksmuseum
Werk Houtman in teken
van ordening en gevoel
Jean Guillou komt weer
Prijs voor
Swingmates
AMSTERDAM (GPD) - „De
grootste moderne schilder van
België, maar ook een heel won
derlijke en in zichzelf gekeerde
man met kluizenaarsneigin
gen, die zelf veel trotser was op
de slechte walsjes en pol
kaatjes die hij voor militaire
kapellen schreef dan op zijn
fantastische en kleurige schil
derijen." Zo karakteriseerde
Stefan Zweig James Ensor na
dat hij kort voor het uitbreken
van de Eerste Wereldoorlog
een bezoek had gebracht aan
de souvenirwinkel aan de spreid. Twee kwamen
Vlaanderensraat in Oostende. van het Museum v<
Kunsten in Gent -
Ondanks het feit dat de Belgische
beeldende kunstenaar James En
sor (1860-1949) met veel mensen
overhoop lag, kreeg hij wel respect
en waardering van beroemde figu
ren uit de literatuur, beeldende
kunst en wetenschap. Hij kreeg be
zoek van onder anderen Stefan
Zweig, Albert Einstein en de beel
dende kunstenaars Emile Nolde en
Vassili Kandinsky en hij sprak met
Vlaamse literatoren als Karei van
de Woestijne, Karei Jonkheere en
Paul van Ostaijen. Maar eigenlijk
was hij op zichzelf teruggeworpen:
een egocentrische
graag zag als Christus en ook talrij
ke zelfportretten maakte.
Verder was hij geboeid door zijn
onmiddellijke omgeving: het inte
rieur van zijn huis en zijn familiele
den. Iets minder dichtbij maar
toch nog te overzien: de straten
van zijn woonplaats Oostende en
de fraaie tjqjes die daar rondliepen.
Dat alles is te constateren op de
tentoonstelling 'Ik James Ensor',
die afgelopen weekeinde in het
Amsterdamse Rijksmuseum be
gon en daar tot en met 27 septem
ber de zalen van het Rijksprenten
kabinet in beslag neemt.
Het overzicht is beperkt tot En-
sors meest creatieve periode, van
circa 1880 tot circa 1895. Een tijd
dat hij honderden tekeningen en
prenten maakte. Na die tijd verviel
Ensor in herhalingen. Volgens con
servator Robert Hoozee van het
Museum voor Schone Kunsten in
Gent ('Ik James Ensor' is het resul
taat van de intensieve samenwer
king tussen het Rijksprentenkabi
net en het Gentse museum) hield
dat niet in eerste instantie verband
met het vorderen van zijn leeftijd.
„De neergang in de creativiteit van
Ensor is waar te nemen op een mo
ment dat hij alom erkend is als
beeldend kunstenaar. Nadat hij
medailles had gekregen en hem
ook nog de titel baron (1929) was
verleend, was het gedaan met zijn
scheppende kracht. De tijd dat hij
nog moest vechten voor erkenning
en waarin hij tot radeloosheid ge
bracht al het werk dat hij op zijn
atelier had voor een appel en een ei
wilde verkopen, vormde het hoog
tepunt in Ensors creatieve vermo
gen."
Zijn schilderijen zijn genoeg
zaam bekend. Wie de Blauwe Sa
lon in het Ensorhuis in Oostende
bezoekt, zal het achter Ensors har
monium geplaatste schilderij 'De
intrede van Christus in Brussel',
een optocht met tientallen gezich
ten, niet licht vergeten. Dat James
Ensor ook een buitengewoon vaar
dig tekenaar en graficus was, komt
maar zelden uit de verf. Ensor zelf
beklemtoonde het belang van de
tekening in zijn werk door in 1887
een reeks van zes Aureolen van
Christus als zijn belangrijkste in
zending voor de jaarlijkse tentoon
stelling van Les Vingts aan te bie
den. Deze en andere tekeningen
worden op de expositie getoond
samen met een overzicht van En
sors belangrijkste studies. Verder
zijn er prenten. Een concrete aan
leiding tot de tentoonstelling is de
restauratie van twee grote geteken
de composities uit de reeks 'Aureo
len': 'Christus aan het volk ge
toond' en 'De intocht van Christus
in Jeruzalem'. In het restauratie
atelier van het Amsterdamse Rijks
prentenkabinet werden deze twee
tekeningen hersteld.
Toen de 'Aureolen' in 1887 op de
vooruitstrevende kunstkring Les
Vingts werd tentoongesteld, ver
oorzaakten zij grote opschudding.
Het onderwerp van de reeks wordt
gevormd door episodes uit het le
ven van Christus. Ensor zal net als
vele van zijn generatiegenoten ge
boeid zijn geweest door de Chris
tus-figuur als revolutionair of als
anarchist. Opmefkelijk is wel dat
Ensor zich duidelijk met de Chris
tus-figuur vereenzelvigde. De iden
tificatie met Christus werd sterker
naarmate Ensor als kunstenaar geï
soleerd raakte en als miskend ver
nieuwer in botsing kwam met het
artistieke milieu van zijn tijd. En
sor zelf over 'De Aureolen', waarin
hij met de expressie-mogelijkhe
den van het licht had geëxperi
menteerd: „Het zijn geen onder
werpen, het zijn lichteffecten. Van
af 1885 word ik in beslag genomen
door zonnen."
Sinds de geruchtmakende eerste
presentatie werden de zes 'Aureo
len' nooit meer samen tentoonge
steld. De werken raakten ver
in het bezit
ior Schone
de tentoon
stelling 'Ik James Ensor' eerder te
zien was, twee in het Museum voor
Schone Kunsten in Brussel en
twee belandden in particuliere
handen. Nu, honderd jaar later zijn
de spraakmakende 'Aureolen'
weer samengebracht. Met alle stu
dies die eraan voorafgingen vor
men ze de kern van de tentoonstel
ling.
Thematisch
Een tentoonstelling die thema
tisch is opgebouwd rond onder
werpen als de droom, de satire, de
dood en angstaanjagende massata-
rTip 7irhVplf ferelen. Eén van Ensors beroemd
ste prenten is 'De wraak van Hop
Frog', een scène uit het gelijknami
ge verhaal van Edgar Allen Poe.
Maar ook andere scènes gebaseerd
op verhalen van deze schrijver
heeft Ensor in beeld gebracht zoals
'Koning Pest' en 'Zwarte kater'.
Een gedicht van Heinrich Heine en
de Walkürenrit'van componist Ri
chard Wagner dienden eveneens
als uitgangspunt voor prenten en
tekeningen.
Noch van zijn schilderijen, noch
van zijn tekeningen bestaan catalo
gi. Alleen Ensors prenten werden
grondig bestudeerd. Bij de ten
toonstelling is een catalogus (200
pagina's; alle geëxposeerde
werken afgebeeld) die misschien
niet als het definitieve werk over
Ensors tekeningen en prenten kan
worden beschouwd maar toch een
groot aantal nieuwe gegevens be
vat. Op een vraag als: waaraan ont
leende Ensor zijn motieven, kon
den soms interessante antwoorden
worden geformuleerd. Het blijkt
dat Ensor nauwkeurig te werk
ging, wanneer hij naar de natuur
en naar het leven werkte en dat hij
bovendien al wat tot zijn beschik
king stond in zich opnam en ge
bruikte, zoals foto's en werken van
andere kunstenaars, zowel oudé
meesters als tijdgenoten.
Ensor had grote bewondering
'De intrede in Jeruzalem' bevatten
veel toespelingen op het tijdsge
beuren en op Ensors conflict met
de traditionele kunstkritiek. En
sor, geen gemakkelijk man, lag
niet alleen met de kritiek over
hoop, maar ook met vele kunst
broeders en tal van andere men
sen. In een bepaalde periode van
zijn bestaan leefde hij zeer terugge
trokken en vaak geïsoleerd, vrijwel
onafgebroken in de badplaats Oos
tende, die 'szomers overspoeld
werd door toeristen en badgasten
en 's winters uitgestorven was. En
sor hekelde het bizarre gedrag van
mensen in zijn omgeving. Zijn so
ciale betrokkenheid wordt mis
schien wel het duidelijkst uitge
beeld met de tekening 'De staking/
Moord op de Oostendse vissers'
naar aanleiding van een neergesla
gen opstand van vissers in Oosten
de in 1887
James Ensor: de Kathedraal.
Werk van Aart Houtman in het ste
ken van ordening en gevoel
Expositie met werk van Aart
Houtman, tm 9 augustus. Leidse
LEIDEN - Bij de Leidse Kunst
uitleen zijn kunstwerken zowel
te leen als te koop, want sinds
maart dit jaar heeft deze instel
ling de activiteiten uitgebreid
door maandelijks wisselende
tentoonstellingen te organiseren,
in het oude onderkomen aan de
Lammermarkt. Dit verklaart ook
het meedoen aan de in mei ge
houden expositie 'Kunst te koop'
in de Waag. Na o.a. het Leidse
ontwerpers-duo Van Nieuwen-
borg/Wegman en fotograaf W.
Stevens, is het de beurt aan Aart
Houtman om met een beschei
den expositie zijn werk onder de
aandacht van het Leidse publiek
te brengen.
Aan de hand van een tiental re
liëfs, schilderijen en tekeningen
wordt duidelijk gemaakt dat
Aart Houtman in zijn werk een
uitgedacht systeem volgt. Hij
bouwt zijn composities, die uit
meer lagen bestaan, op uit negen
delen. Losse toetsen worden
geordend in afzonderlijke vor
men. Sommige stukken roepen
door de bladvormige elementen
en het kleurgebruik associaties
op met een bos in het najaar. Een
goed voorbeeld hiervan en van
Houtmans werkwijze is het grote
doek, dat 200 x 220 cm meet. De
verdeling in negen segmenten is
duidelijk zichtbaar maar niet op
dringerig aanwezig. In de struc
tuur van de verf geeft het spoor
van de penselen een nadrukkelij
ke richting aan. Het spel van de
kleuren in samenhang met de
systematische werkwijze maakt
dit schilderij tot een geslaagd
voorbeeld van Houtmans werk.
De onderlinge wisselwerking
van de kleurlagen heeft tot een
intrigerend resultaat geleid in
een ruitvormig schilderij, dat ge
kenmerkt wordt door een don
ker raster en een in reliëf geschil
derde bloemvorm. Het contrast
in de uitwerking van deze beide
elementen levert een spannende
combinatie op. Het in brede, ge
borstelde lijnen opgezette raster,
deelt de compositie in gekleurde
velden, waarbij het centrale
kruisvormige gedeelte een
bloemvorm in vier segmenten
uiteen laat vallen. Deze vorm
oogt als een dun weefsel dat over
de onderliggende lagen gespreid
In de tekeningen heeft Hout
man zijn ordeningsprincipe
eveneens doorgevoerd. De naast
en overelkaar geplaatste
verfstreken brengen diepte in de
vlakvullende composities. In één
van de zwart-wit stukken komen
door de uitgeknipte, tamelijk ge
lijkvormige elementen andere
aspecten van Houtmans systeem
aan de orde. Een daarvan is, dat
elke vorm van tegenvorm heeft
die geaccentueerd wordt door
een contourlijn, een gegeven dat
in andere stukken terugkeert, zij
het in een minder subtiele uit
werking. Een ander aspect dat in
deze tekening naar voren komt,
is de nadruk op een beweging
naar de bovenrand, waardoor het
lijkt of de vormen door een mag
neet worden aangetrokken.
Houtman licht het door hem
gekozen stramien, dat ook in de
overige werken is doorgevoerd,
toe aan de hand van enkele voor
beelden en een tekst die niet erg
verhelderend gesteld is. Wie niet
het geduld of de tijd heeft om de
uitleg van Houtman stap voor
stap te volgen, kan altijd terug
keren naar het werk zelf. Door de
informatie wordt een gedetail
leerde blik gegund op de achter
liggende ideeën. Evenals de te
keningen en schilderijen bestaat
Houtmans werk uit meer lagen.
Een al te theoretische benade
ring zou geen recht doen aan de
vorm die Houtman in de compo
sities weet te bereiken. Daarbij
heeft hij een manier gevonden
om de toepassing van een duide
lijk systeem en een gevoelsmati
ge benadering samen te laten
gaan. Juist dit maakt het hier ge
toonde werk zo interessant.
NANCY STOOP.
James Ensor: Gevaarlijke koks.
In 1949 overleed James Ensor in
zijn woonplaats Oostende. Voor
die tijd zou hij nog eens nadrukke
lijk in het nieuws komen. In 1942
werd namelijk via de Belgische uit
zending van Radio Londen bekend
gemaakt dat James Ensor
KATWIJK/LEIDEN- De Franse
meester-organist Jean Guillou
geeft vrijdagavond een concert in
de Nieuwe Kerk in Katwijk aan
Zee. Het recital is daarom zo bij
zonder omdat Jean Guillou als één
van de grootste organisten van de
ze tijd wordt beschouwd. De wijze
waarop de Parijzenaar Guillou in
1983 het Van den Heuvel-orgel be
speelde ligt bij velen nog in het ge
heugen gegrift.
Een tweede bijzonderheid is dat
voor het eerst Guillous bewerking
voor orgel van Bachs Goldberg-va-
riaties en de orgelbewerking van
Liszts Prometheus te horen zullen
zijn.
Jean Guillou heeft volgens de
Stichting Orgelcomité Nieuwe
Kerk zijn faam te danken niet al
leen aan zijn techniek maar vooral
ook aan de wijze waarop hij helder
heid weet te combineren met een
variëteit van kleurschakeringen.
Kaarten voor dit recital zijn ver
krijgbaar bij de WV in Katwijk.
voor voorgangers als Rembrandt, overleden. Dat bericht kwam ook
Frans Hals en Turner. Hij kopieer
de dan ook werk van deze meesters
uit geïllustreerde tijdschriften of B
catalogi. Ook leende hij thema's uit speldde "hij "zich
het werk van deze schilders.
Toespelingen
De twee vroegste tekeningen
'Christus aan het volk getoond' en
ettelijke Belgische en Neder
landse kranten te staan. Nadat En-
het onder ogen gekregen had,
rouwlint op,
liep naar het monument dat in zijn
woonplaats voor hem was opge
richt en maakte daar een diepe bui
ging.
Naar aanleiding van zijn begrafe
nis schrijft men: „Hij werd als een
koning begraven. De hele stad, het
hele land begeleidde hem. droeg
hem ten grave. En die laatste gang
van Ensor door de straten van Oos
tende herinnerde aan de carnava
leske Intocht van Christus in Brus
sel, die hij een halve eeuw eerder
geschilderd had. In het midden de
vereerde relikwie - op het schilde
rij een kleine god-met-aureool op
een ezel, nu de doodskist van de
schilder zelf - en daaromheen dei
nend, als in de beste dagen van de
ensorieke absurditeit, het gewrie
mel van ministers in staatsiekledij.
ambassadeurs met een steek op.
prelaten in scharlaken toga be
snorde generaals in vol ornaat, ern
stige en wantrouwige gezagsdra
gers, stomverbaasde dagdieven,
scholieren, vissers en vissersvrou
wen. Dat alles begeleid door mili
taire fanfarecorpsen, klokkenge
beier dat galmt door de lucht,
gloedvolle redevoeringen en vlag
gen halfstok."
De tentoonstelling 'Ik James Ensor'
in het Rijksprentenkabinet van het
Rijksmuseum in Amsterdam duurt tot
en met 27 september. Geopend dinsdag
tot en met zaterdag van 10 tot 17 uur.
zondag van 13 tot 17 uur.
Jean Guillou. zal
vrijdagavond het
Katwijkse Van
den Heuvel-orgel
bespelen, ifotopr»
OVERLEDEN - Lee Gaines, op
richter van het vocaal kwartet Del
ta Rhythm Boys, dat grote furore
maakte in de jaren vijftig, is op 73-
jarige leeftijd in Helsinki aan kan
ker overleden. Gaines, die succes
nummers voor de groep maakte als
'Take the A Train' en voor Duke
Ellington 'Just A-Sittin' and A-
Rockin' woonde sinds een jaar in
Finland. Op het hoogtepunt van
hun roem maakten de Delta,
Rhythm Boys platen met Ella Fitz
gerald, Count'Basie, Jimmy Lun-
ceford en Fred Astaire.
%Jezu
De tekening van Da Vinci met de Maagd Maria, haar jonge
samen met de heilige Anna en Johannes de Doper. De beschadigde teke
ning is 140 bij 104 centimeter. De huidige waarde wordt geschat op 75 tekening te beschermen tegen de
miljoen gulden - -- ÉtÊÊ
LONDEN - Kan de bijna 500 jaar
oude houtskooltekening van Leo
nardo da Vinci die in de National
Gallery door een geweerschot ern
stig werd beschadigd, nog worden
gerestaureerd? Een team van ex
perts heeft in een speciale, spaar
zaam verlichte kamer, waarin tem
peratuur en vochtigheid geregeld
kunnen worden, de toegebrachte
schade aan de eeuwenoude teke
ning nauwkeurig onderzocht. Men
is tot de conclusie gekomen dat er
misschien wel een geheel nieuwe
techniek nodig is om de kogel- en
glasschade weg te werken in het
gevoelige papier, waarop de grote
meester destijds de Maagd Maria
en haar jonge zoon Jezus tekende,
samen met de Heilige Anna en Jo
hannes de Doper.
De tekening geldt als een van 's
werelds meest beroemde kunst
werken en vertegenwoordigt een
waarde van minstens 75 miljoen
gulden. Het is de grote trots van
het museum aan het Londense
Trafalgar Square, waar vrijdag kort
voor sluitingstijd een ongeveer 30-
jarige man, gekleed in een leren
jack en omhangen met decoratieve
kettingen, de afdeling binnenstap
te, die half verduisterd
invloed van te veel licht. Ter be
scherming diende ook de extra
versterkte glasplaat voor het
kunstwerk, maar die bleek niet be
stand tegen het schot dat dë man
plotseling afvuurde uit een geweer
met afgezaagde loop. Hij had het
wapen onder zijn leren jack mee
naar binnen genomen. De kogel
trof in de tekening de Maagd Maria
tussen haar nek en middenrif.
Vaststaat dat de restauratie een
uiterst gecompliceerde aangele
genheid wordt, met gebruikma
king van proefmodellen om te zien
hoe het uiterst gevoelige papier
reagqert op verschillende behande
lingen. In die behandelingen zul
len volgens de experts organische
oplosmiddelen moeten worden
toegepast Aangezien de collectie
van de National Gallery voorname
lijk bestaat uit olieschilderijen en
het dus vooral gekwalificeerd is
om dat soort schilderijen te restau
reren, ligt het voor de hand dat er
van elders specialisten moeten
worden aangetrokken om de kost
bare houtskooltekening, die het
museum in 1962 voor 800.000 pond
aankocht, te redden.
De dader van de ernstige vernie
ling is gisteren voor de rechter ge
bracht, die bepaalde dat de 37-jari-
ge man eerst door een psychiater
moet worden bezocht. Hij wordt
nog in voorlopige hechtenis gehou
den. Omtrent zijn motieven tast
men tot nu toe in het duister. Na
dat hij het schot had afgevuurd,
was hij gaan zitten met het geweer
voor zich op de grond. De suppoost
die hem als eerste aantrof verklaar
de: „Hij zat zwijgend voor zich uit
te staren, het hoofd ietwat gebo
gen. Het leek wel het beeld „De
Denker" van Rodin. Hij liet zich
zwijgend door de politie wegvoe-
In de afgelopen tachtig jaar is er
in verschillende musea aan elf gro
te meesterwerken schade toege
bracht. Ook de Nachtwacht van
Rembrandt hoort in dat rijtje thuis.
In 1975 werd het beroemde doek in
het Amsterdamse Rijksmuseum
met een mes werd beschadigd. De
dader, Wilhelm Arie de Rijk, ver
klaarde zijn vernielingen met de
woorden: „Ik werd gedreven door
bovenaardse krachten"
Op de elf beschadigde meester
werken waren negen keer afbeel
dingen van vrouwen het slachtof
fer. Terwijl het, op één vernieling
na, mannen waren die de schade
toebrachten.
Met name maagdenafbeeldingen
behoren in museumkringen tot de
grootste risicogroep wanneer het
gaat om vandalisme. Niet voor
niets wijst directeur Neil MacGre-
gor van de National Gallery op het
feit dat het nu de tweede keer is dat
de houtskooltekening van Leonar
do da Vinci is aangevallen. In 1968
haalde de Parijse student Pierre
Guillard zijn mes door „de Maagd
en de Onschuldigen" van Rubens.
En vier jaar later gebruikte de Hon
gaar Lasslo Toth een hamer toen
hij in Rome in de Sint Pieter Mi
chel Angelo's Piëta aanviel. Ook
hun motieven zijn altijd vaag en
onduidelijk gebleven.
Zonnebloemen
al in Japan
TOKIO) - 's Wereld duurste schil
derij, één van de Zonnebloemen
van Vincent van Gogh, is giste
ren in Japan aangekomen. Daar
zal het schilderij worden ten
toongesteld in het museum van
de eigenaar, de Japanse verzeke
ringsmaatschappij Yasuda. In
maart bracht het schilderij tij
dens een veiling in Londen bijna
25 miljoen pond op.
Een van de directeuren van het
verzekeringsconcern verdedigde
de aankoop in Tokio met de me
dedeling dat het een .éénmalige"
gelegenheid is om het eeuwfeest
van het concern volgend jaar te
Op de vraag of het geld niet be
ter kon worden besteed aan de
werknemers, antwoordde de di
recteur dat het tentoonstellen
van het schilderij de beste ma
nier is voor het concern om de
waardering uit te spreken voor
de steun van zijn klanten.
AMSTERDAM - De Leidse jazz
band Bernard Berkhouts Swing
mates heeft de publieksprijs van
het North Sea Jazz Festival gewon
nen. De prijs, die door co-sponsor
Barclay ter beschikking was ge
steld is een aanmoedigingsprijs
voor jong Nederlands talent.
De bezoekers var. het festival
konden door middel van stemfor
muiieren hun voorkeur duidelijk
maken. De nog jonge formatie - ge
middelde leeftijd 25 jaar - bestaat
uit Bernard Berkhout, Frits Lan
desbergen, Jeroen Koning, Frans
Bouwmeester en Bob Dekker.
