Een andere kijk op Jan Zwart
Video uitstekend geschikt voor kerkewerk
Herwaardering bij vijftigste sterfdag
PAGINA 2
1EESTELIJK LEVEN
ZATERDAG 4 JULI 1987
LEIDEN- Het is alweer vele
jaren geleden....
Feike Asma, vermaard ver
tolker van zijn doorluchte
meester Jan Zwart, gaf een or
gelconcert in de Pieterskerk.
Tegen de zin van de toenmali
ge organist van die kerk, want
de verschillende stromingen in
kerkmuzikaal Nederland kon
den elkaar maar slecht verdra
gen. En de romantische, wei
nig geschoolde Asma paste
niet in zijn wereldje.
door
S. J. de Groot
Zoals een orthodoxe kansel voor
een vrijzinnig preker stevig op slot
bleef (en nog wel), en natuurlijk
ook omgekeerd, zo kwam een
Zwart-aanhanger niet aan het kla
vier van het andere kamp. Tenzij in
uitzonderingsgevallen een of ande
re culturele instantie het orgel voor
een begeerlijk bedrag van het
kerkbestuur had gehuurd.
En dat was toen in Leiden zo. De
aandrang vanuit het orgelminnend
publiek om de populaire Asma
hier nog eens te laten optreden was
blijkbaar sterker dan de persoonlij
ke tegenzin van de organist, die
toch niet moest denken dat het his
torische orgel zijn privé-eigendom
was. Al had hij als vaste organist
van Leidens hoofdkerk bij de keu
ze van gastorganisten wel een vin
ger in de pap.
Het besluit om de geliefde Feike
hierheen te halen hield uiteraard
ook verband met het feit dat deze
een aantal jaren organist van de
Hooglandse kerk was geweest.
Daar gaf hij zijn drukbezochte
maandagavond-concerten. Van
heinde en ver kwamen de liefheb
bers er wekelijks op af.
Niemand in de stampvolle kerk
voelde zich prettig toen hij er zijn
afscheidsconcert gaf om naar de
lutherse kerk in Den Haag over te
gaan. Bij zijn afdaling van de orgel-
trap naar het kerkschip stond het
publiek als één man op, en na een
gevoelige speech van een predi
kant-bewonderaar mocht het voor
deze ene keer zijn gemoed luchten
in een ware ovatie.
Onder de massa toehoorders bij
het concert later in de Pieterskerk
was ook de organist van die kerk
met een stel gelijkgestemden. Ze
waren tijdens het openingsnum
mer via een zij-ingang de kerk (gra
tis) binnengekomen en hebben het
concert vijf kwartier lang achter
een paar pilaren in het zitplaatsloze
De verwachting dat de vi
deo zich geweldig leent om van
de tv een heel geschikt leer
middel te maken, is volledig
uitgekomen. In de overtuiging
dat de kerk niet kan voorbij
gaan aan dit zo belangrijke me
dium begon het Hervormd
Evangelisatorisch Beraad
(HEB) in 1979 met een Video-
mediaprojekt, samen met de
Hervormde Jeugdraad en de
Raad voor de Catechese.
In die tijd was video-apparatuur
nog een tamelijk duur en zeldzaam
verschijnsel. Nu de kosten voor
aanschaf of huur van apparatuur
geen onoverkomelijke hindernis
meer zijn, wordt vooral in het
groepswerk de video met succes
op grote schaal gebruikt.
In het kader van het genoemde
video-mediaprojekt heeft het Her
vormd Evangelistisch Beraad
een 'mediavraagbaak' opgericht,
waar iedereen terecht kan met vra
koor volledig uitgestaan. Ongezien
voor het duizendkoppig publiek in
het kerkschip. Dat was ook de be
doeling, want zelfs de schijn dat dit
concert reeds door hun aanwezig
heid hun instemming had wilden
ze vermijden. Na en tijdens elk
nummer - ik zat voor hen onzicht
baar op een tree van het koor-
preekstoeltje - werd er driftig ge
discussieerd en dat ging gepaard
met heftige gebaren.
Zonder ook maar één woord van
hun commentaar goed te kunnen
horen, was het geheel duidelijk
hoe zij de orgelkunst van Zwarts
voornaamste epigoon beoordeel
den. Na afloop verwoordde een
van hen zijn indrukken aldus: hier
speelde niet de organist, maar de
muzikant. Zijn misprijzende ge
laatsuitdrukking liet er geen twij
fel over bestaan hoe hij dat bedoel
de.
Eenzijdig
Om zijn leermeester te eren be
gon en eindigde Asma zijn pro
gramma vaak met een werk van
Jan Zwart. Dat was in de regel een
psalm- of liedbewerking.
In die tijd dacht vrijwel iedereen
dat deze volbloed leerling de legen
darische kerkmusicus het innigst
doorvoelde en naspeelde. Voor tal
lozen stonden Asma's techniek en
speeltrant boven alle kritiek, en
wie het waagde daaraan te tornen
werd geëtiketteerd als weinig be
kwaam of... erg jaloers.
Immers, was de kerk bij Asma al
tijd goed bezet met een bezield pu
bliek, dat na afloop geduldig bleef
wachten om de meester te zien of
zelfs een hand te mogen geven, or
gelspelers van de tegenovergestel
de soort moesten vanaf hun hoge
bank slechts neerzien op een hand
jevol kritisch geïnteresseerden, die
exact spel verlangden zonder de
flauwekul van persoonlijke emo
ties.
Maar nu het precies vijftig jaar
geleden is dat de organist-kerkmu
sicus-componist-publicist Jan
Zwart (1877 tot 1937) overleed, is
het vraagteken achter de manier
waarop hij jarenlang door Jan en
alleman is vertolkt er niet kleiner
gen over videobanden en techni
sche apparatuur. Vorige maand is
ook een werkmap verschenen on
der de titel 'BeeldVoorBeeld'. Deze
geeft allerhande nuttige en prakti
sche informatie over het werken
met video en vooral over het zelf
maken van programma's.
Verder geeft het Video-media-
projekt sinds enkele maanden een
Nieuwsbrief uit. Die heeft in de
eerste plaats ten doel, informatie,
ervaringen en ideeën tussen de
verschillende videogroepen uit te
wisselen. Andere belangstellenden
die op de hoogte willen zijn van het
Video-mediaprojekt kunnen zich
uiteraard ook daarop abonneren.
Kennis
Het effect van het medium tele
visie zal voorlopig wel onderwerp
op geworden. Integendeel, andere
organisten, buiten de engere kring
van directe Zwart-volgers, zijn zich
ook met dit fenomeen gaan bezig
houden, en zij zijn tot de ontdek
king gekomen dat de traditionele
interpretatie van Zwart, zoals door
Asma en bepaalde zonen, op z'n
minst eenzijdig is geweest. En dat
zowel wat het spel als de intentie
betreft.
Er zijn nu organisten van andere
'scholen' die in concert en op plaat
laten horen, hoe zij' zich in Zwart
hebben ingeleefd en met welk re
sultaat. En dat is, tot verrassing
van de geoefende liefhebber, iets
anders dan waarvoor Asma en de
zijnen garant stonden.
De Nederlandse orgelwereld is
met 'de richting Zwart' nog niet
klaar. Een zekere herwaardering
van discussie blijven, verwacht
Thomas Bersee, tijdelijk medewer
ker bij de hervormde Generale
Diakonale Raad voor de afdeling
publiciteit en voorlichting.
"Vaak horen we beweren dat de
tv mensen dom houdt. Avond aan
avond - zeggen ze dan - zitten mil
joenen mensen onderuitgezakt
zich te vergapen aan de onbenul
ligheden die over hen worden uit
gestrooid. In menig huiskamer,
wordt elke poging tot normaal
menselijk contact en serieus ge
sprek gesmoord in het allesover
heersende getetter van de tv".
"Toch moeten we ons niet blind
staren op de vermeende schadelij
ke gevolgen van dit medium. Van
de tv gaat ook een positieve wer
king uit. We zijn vandaag de dag
beter dan ooit op de hoogte van
van Zwarts betekenis voor de func
tie van het kerklied en het orgel
werd al merkbaar lang voordat de
'Stichting Nationale Jan Zwart
Herdenking 1987' van zich liet ho-
Breder
Die stichting kreeg een brede ba
sis. Geen gezelschap van kritieklo
ze vereerders. De twee manifesta
ties die de stichting organiseerde
getuigen daar ook van.
Vorige week zaterdag was er in
de Amersfoortse Joriskerk een stu
diedag - van kwart over 10 's mor
gens tot half 10 's avonds - met le
zingen en orgelspel, waaraan musi
ci meewerkten die zeker niet tot de
behoudende sfeer gerekend kun
nen worden. Zelfs de Amsterdam
se Sweelinck-cantorij van Willem
wat in ons land en de wereld ge
beurt.
TV verruimt onze kennis door
contact met verre landen, vreemde
gewoonten en andere opvattingen.
En de vele praatprogramma's zijn
dikwijls een waardevolle bijdrage
aan onze eigen bewustwording,
meningsvorming en mondigheid".
Met de video ligt dat niet anders.
Thomas Bersee: "Die biedt bij
uitstek de mogelijkheid om binnen
een betrekkelijk kort tijdsbestek
een bepaalde zaak op zeer indrin
gende manier in een groep te intro
duceren. De groepsleden hoeven
nu vooraf geen saai en tijdrovend
leeswerk meer te doen, noch lange
inleidingen aan te horen. Direct na
vertoning van de videoband kan de
discussie van start gaan".
Naast het bekijken van bestaan
Vogel liet zich daar uitvoerig ho
ren. En die lust bepaald geen zoete
romantiek.
Tweede manifestatie van de
stichting is een orgelconcert op
maandag 13 juli (de vijftigste sterf
dag van Zwart) in de Oude Kerk in
Amsterdam door Klaas Bolt en
Dirk Janszoon Zwart. De keuze
van deze organisten duidt erop, dat
de scherpe scheidslijn tussen de
twee orgelsferen iets vervaagt, zo
niet op enkele plaatsen al doorbro
ken is. Niet uit aardigheid voor el
kaar, maar omdat er ruimte komt
voor bezinning op eikaars positie
ve bijdrage aan de kerkmuziek. De
fronten zijn niet meer afgegren
deld.
Secretaris van de 'Stichting Na
tionale Jan Zwart Herdenking
de banden kan een groep natuur
lijk ook zelf een programma ma
ken.
Bersee: "Het leereffect is dan
nog vele malen hoger. Want wat
komt er allemaal niet kijken bij het
maken van een eigen produktie.
Eerst moet de groep een onder
werp kiezen en bespreker* Daarna
moet gesproken' worden over
vormgeving en presentatie, de
werkverdeling binnen de groep,
het draaiboek, gesprekstechniek,
cameravoering, montage van beeld
en geluid, de bediening van de
technische apparatuur, enzovoort.
Geen eenvoudige zaak. Maar de
programma-makers doen veel er
varing op. En als het eenmaal af is,
kan het programma als discussie
stuk aan een andere groep worden
vertoond".
1987' is drs. F. W. Zwart uit Wad-
dinxveen. Jan Zwart was zijn
grootvader. In een gesprek met J.
van 't Hul van het Reformatorisch
Dagblad (26 juni) zei hij op de
vraag waarom bij deze herdenking
niet was gekozen voor muzikanten
die zich in hun concertpraktijk
meer op Jan Zwart richten:
"Dat is heel bewust zo gedaan.
Het was de opzet om Zwart wat uit
de sfeer van zijn leerlingen en zo
nen te halen. De muziek en de per
soonlijkheid van Jan Zwart zijn
niet voorbehouden aan steeds
maar weer dezelfde mensen. Voor
musici die aan ons initiatief mee
werken is Jan Zwart voor een deel
onbekend terrein, inderdaad. Maar
dat kan natuurlijk nieuwe perspec
tieven bieden. In dat opzicht zoe
ken wij duidelijk niet de traditie
die Feike Asma rond Jan Zwart
heeft opgebouwd. De nagedachte
nis van Zwart mag, vinden wij, een
breder draagvlak hebben".
Persoonlijk denkt kleinzoon
Frits Zwart, dat Asma niet speelde
zoals zijn leermeester deed. Groot
vader Jan heeft zijn eigen muziek
anders bedoeld.
"Men heeft het werk van Jan
Zwart eindeloos gewaardeerd en
gekritiseerd. Bijna alleen in ter
men als fantastisch of waardeloos.
Dat is een zwart-wit-kijk die hem
geen recht doet. Hij was uiteinde
lijk een heel andere figuur dan ve
len denken. Hij maakte zich ook
druk om Sweelinck. Veelzijdig was
hij. Veel meer dan diegenen die
zich nu zo graag opwerpen als le
den van de zogenaamde Jan
Zwart-school".
Dat Zwart zo is verguisd, komt -
denkt zijn kleinzoon - ook doordat
zovelen zijn muziek op een voet
stuk hebben gezet, als zou hij de
meest geschikte kerkmuziek voor
onze tijd hebben geschreven en in
stilistisch opzicht een voorbeeld
zijn ter navolging. "Dat roept wre
vel op en uiteindelijk verguizing".
Frits Zwart vindt al die Jan Zwart-
herdenkingen elk jaar maar weer
heel griezelig. Die overwaardering
heeft de vijftig jaar geleden overle
den organist-componist zelf zeker
niét in het leven geroepen.
Een goed voorbeeld van succes
vol gebruik van video kon men on
langs in het blad 'Omkeer' lezen,
vertelt Bersee. "Daarin wordt be
schreven hoe in Biddinghuizen
door middel van een eigen video-
produktie vrijwel een gehele ker
kelijke gemeente betrokken raakte
bij het Diakonale thema 'Gaven de
len - werdeldwijd".
Sinds 1979 zijn veel van dergelij
ke video-groepen aan het werk ge
gaan. Ook bij de catechese - ken
nis- en geloofsoverdracht aan jon
ge mensen - wordt van dit middel
steeds meer gebruik gemaakt. Het
Video-mediaprojekt biedt groepen
en personen die hiermee (willen)
werken graag de helpende hand.
(Het adres van het Video-media
projekt is: postbus 19, 3970 AA
Driebergen, 03438-12241).
Zijn laatste concert gaf Jan
Zwart in de Grote Kerk van Noord-
wijk-Binnen. Op vrijdag 10 juli ver
zorgt zijn jongste zoon, Willem
Hendrik Zwart uit Kampen, op die
historische plaats een herden
kingsconcert, georganiseerd door
het comité 'Jan Zwart Gedenkdag'
in Harderwijk en de Orgelcommis
sie Rotterdam.
Deze herdenking heeft meer een
traditioneel karakter. Willem Hen
drik is gekozen "omdat ook hij
treedt in de voetsporen van zijn va
der". Het comité schildert hem als
'de grote organist-musicus Jan
Zwart'. 'Profeet op de orgelbank'.
"Jan Zwart heeft grote moeite ge
daan om het kerkorgel onder de
massa te brengen. En dat is niet
voor niets geweest, want alom ge
nieten zijn composities nog grote
bekendheid. Zijn improvisaties
hielden de toehoorders tot en met
het slotakkoord geboeid".
De toon van dit comité harmo
nieert zuiver met het gevoel waar
voor de 'Jan Zwart-school' zich
sterk maakt.
Nog even terug naar de Pieters
kerk met die kakelende organisten
achter de koorpilaar. Dat tafereel
tje was zo helemaal een plaatje bij
de verhoudingen van toen. Heel
misschien zouden ze het nu anders
doen. In plaats van de draak steken
juist eens laten horen hoe zij zélf
een - onmiskenbaar markant -
voorganger als Jan Zwart ervaren
en interpreteren.
Goed dat tegenwoordig een paar
groten in de orgelwereld het erop
wagen. Oost, Bolt, Kooiman, om er
enkelen te noemen. En dan gaat
het niet om Zwart alleen. Hij was
er één in een dynamische periode
van de orgelgeschiedenis.
Op haar beurt zou ook de 'ro
mantische' richting in haar pro
grammakeuze de breedte van de
orgelliteratuur meer moeten weer
spiegelen. Jonge organisten geven
er soms blijk van, die grensverleg
ging niet te schuwen.
Wie wél zullen varen bij zo'n ont
moeting van tradities en stijlen, dat
zijn de concertbezoekers. Die moe
ten in de regel maar afwachten wat
hun - bij een stijgende toegangs
prijs - wordt voorgezet. Hopelijk
worden ze dan verlost van pro
gramma's - met vaak dezelfde
werken - die geen ander thema
kennen dan het óf dit óf dat.
Als de vijftigste sterfdag van Jan
Zwart bij concertgevers en publiek
dat besef wakker maakt of ver
sterkt, dan heeft déze herdenking -
uitgetild boven het niveau van
weemoedig terugzien - alle zin ge
had.
(Uit 'Diakonia')
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Bouhuys, 11.45 studentenekklesia; Ma-
rekerk 10 dr. Meijers, 5 ds. Christ, Kat
wijk aan Zee; Maranathak. (L. Morsweg)
10 ds. Kramer; Oecumenische geloofs
gemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 10 ds. Hortensius; Bethlehemkerk
(Driftstr.) zie Petrakerk; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds. Rietveld, 5 ds.
Hortensius; Vredesk. (Burggraven!.) 10
ds. De Mey-Meulendijk; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 ds. Ribs. Wijk 'Stevens-
hof zie na geref. kerk. Acad. Ziekenhuis
9 rk. dienst, 10.15 ds. Bovenberg. Diako-
nessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 ds. v. 't Hof. Endegeest zie
Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gemeente; Petrak. (Sunnamestr.)
10 ds. Alblas, 10.30 in zijzaal doven-
dienst, hr. B. R. Steenbergen; Oude
Vest 10 ds. G. W, Rijksen, Sassenheim;
Maranathak. zie herv. gem Bevrij
dingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 hr. A. Hakker; Meren-
wijk zie herv. gemeente. Wijk Stevens
hof, gebouwtje 'Dijkhof (Rijndijk) 10
mevr. G. P. Vermeer. Geref. K. Vrijg.
(Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman. Chr. Ge
ref. K. (Steenschuur) 9.30 leesdienst, 3
ds. A. Bijkerk. Geref. Gem. (N. Rijn) 10
en 4.30 ds. B. v.d. Heiden, Woerden. Ge
ref. Gem. in Ned.- (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10 dr. L. Leertouwer,
Leiden. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds.
Agtereek, ha. Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) 9 en 10.30 evang. H.
Koehorst. Evangeliecentrum-Pinkster-
bew. (Bethlehemskerk Lammermarkt)
zo. 10 en wo. 8 evang. Zijlstra, vr. 8
jeugddienst. Pinkstergem. (O. Vest 13)
10 hr. J. Eikerbout. Leger des Heils
(hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting', Noordhofland
V.schoten) elke zat. 9.45 bijbelstudie,
10.45 predikdienst. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Genootschap
der Vrienden ('Quakers') 10.30 (Rapen
burg 6). Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen
der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en
11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo.
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo.
10.30; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11,
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10,
11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7,
zo. 9.30 en 11Lammenschansweg zat. 7,
zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30,
10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv.
gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Ham
mer, Rijsenhout.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. Wegerif, Nieuwkoop.
Geref. Kerk zie herv. gemeente. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Den Hartog,
Veenendaal. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. Jonkman. 6.30 ds.
Wilschut; Kruiskerk 9.30 ds. Brons-
geest, Leiden; Opstandingskerk 9.30
mevr. J. Broeijer-Bogers, Utrecht; G.
Herderkerk 9 ds. Nieuwenhuis, 7 drs.
Brombacher; De Bron 10.30 en 6.30 ds.
Nieuwenhuis; Ashram (Marsdiep) geen
dienst; Oudshoomse kerk 10 dr. Cra
mer, O.geest; Sionskerk (Meteoorlaan)
9.30 kand. N. Noorlander, Bergambacht,
6.30 kand. P. Verspuij. Geref. Kerk Mar-
.kerk 9.30 ds. Wilschut, 6.30 zie Advents
kerk; Salv.kerk 9.30 drs. P. Wamelink,
Noordwijk, 6.30 ds. Jonkman. Geref. K.
Vrijg. (aula school Bospark) 9.30 en 5 ds.
Room. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. Oud-
Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30
ds. Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 ds. A. v.d. Berg. Vol-
le-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr.
54) 10 hr. v.d. Hoorn. Pinkstergem.
(school Batestein 16) 10. Christenge
meente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel',
hoek Emmalaan) 10. Leger des H. (Zon
neweg 3) 10 en 7. Remonstr. Gem. (Van
Mandersloostr. 36) 10 ds. J. van Rossum,
Voorburg. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7,
zo. 9.45 en 11; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30.
De Bron zat. 7, zo. 10.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. Boer. Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10 ds. Klijnsma. Geref. Gem.
9.30 en 6 ds. v. Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. Trouwborst, Vlaardingen,
bevestiging kand. Nagel, 2.30 intrede ds.
Nagel en uitzending naar Peru; Salv
.kerk 9.30 ds. Lapré, Koudekerk, 6.30 ds.
De Vreugd, Amersfoort; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 9.30 ds. v.d. Kooi, em.-
pred. te Woerden, 6.30 ds. Van Itterzon,
Gouda. Geref. Kerk 9.30 ds. R. v. Kooy,
Oudewater, 6.30 ds. Elderman. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 Lees
dienst; Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. Al
lan, Heerlen.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 zie geref. kerk; De Stek
9.30 ds. G. de Jong. Geref. Kerk 9.30
kand. J. v.d. Weyde, 6.30 dr. Haitsma,
gez. dienst. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Ribbers. Geref. Gem. 9.30 leesdienst,
7 ds. Boogaard.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaf, 6.30 kand. v. Dis, Wassenaar.
Geref. Kerk 9.30 ds. Huisman, 5 ds. v.d.
Woude. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10 en
11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Jong, Voorhout, 7 ds. 't Hooft, Lisse. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen') zie herv. ge
meente. Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds. v.
Langevelde. Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9
en 11; Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon
stra. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 ds. Ger
mans, ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Aarents, 6 ds.
Sloof; Ontm.kerk 10 ds. Sloof, 6.30 ds.
Aarents. Herv. Gem. 'De Rank' (P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. C. Spaans, O.geest,
6.30 ds. Kersten. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
Vliegkamp Valkenburg 10.30 ds. Verse-
put, doopdienst.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N
Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Sjollema; O.
Kerk 10 ds. Driebergen, 6 ds. De Jong;
Ichthusk. 10 ds. Christ, 5 ds. Kommers,
Groot-Ammers; Pniêlk. 9.30 ds. De
Jong, 6 ds. Bogaard; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 ds. Bogaard, 6 ds. Vroe-
gindeweij. Overduin 2.15 ds. Baas. 'De
Hoeksteen' (Burgersdijkstr.) 9.30 Duitse
dienst, ds. Wattjes, Alsdorf. Herv. Gem.
'De Rank' (aula P. Groen-college Pr.
Frederikdreef 15) 10 ds. Polhuis, R.dam,
ha. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. Kerst
en, 5 ds. Koster; Triumfatork. 9.30 ds.
Koster. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5 lees
dienst. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer
mavo) 9.30 en 7 kand. Boshuizen. Chr.
Geref. K. 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije
Chr. Geref Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds.
v.d. Belt. Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en
5 leesdienst, wo. 8 juli 7.30 ds. Boogaard,
Leiden. Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.)
10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48)
9.45. Onafh. baptistengem. (Ambachts-
weg 2) 10 hr. M. Stam, Geleen, ha.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Den Hertog, Den Haag, zie
ook geref. kerk. Geref. Kerk 10 ds. Nie-
mantsverdriet, Moordrecht, 7 ds. Bras,
Sassenheim.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. Stegeman,
Hoofdstr. 10.30 ds. Doesburg; Schep-
pingsk. 9 ds. Doesburg. Leythenrode 10
ds. Joh. Sierat, L.dorp. Elis.ziekenhuis
9.30 hoogmis, 11 ds. Brommet. Bapt
.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J. de
Vries, ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds
Schilt. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi, 7
ds. De Reus. Rk Kerk zat. 7, zo. 7.30,9.30
en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. v.
Niel, Rijnsburg; Pauluskerk 10 ds. 't
Hooft, 7 ds. Delhaas, Middenmeer. Ge
ref. Kerk 10 en 7 ds. Boswijk, ha. Geref.
K. Vrijg. 9.30 ds. Grutter, 3 ds. E. A. de
Boer. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds.
Vos, ha, 7 ds. M. de Jong, Alphen. Chr.
Geref. Kerk 10 en 7 ds. v. Dijken. Geref.
Gem. 10 en 4 ds. Den Boer. Evangeliege
meente (Heereweg 52a) 9.45. Rk Kerk:
Agathakerk zat. 7. zo. 10.30; Poelpolder
zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk zat. 7, zo. 9 en
10.30; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wegerif, 6.30 ds. v. Driel. Geref. Kerk
9.30 hr. G. J. de Bruin. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 leesdienst. Evang. gem.
(Kruispunt, Kennedylaan 33) 9.30. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. v.d. Kamp. Bleiswijk
Geref. Kerk 9.30 drs. C. M. Wigmans, Al
phen. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 hr.
v.d. Kamp, Beverwijk, 7 ds. Ten Voorde.
Geref. Kerk 9.30 hr. N. van Asperen,
Weesp. 6.30 ds. v.d. Wal, Houten. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 hr.
P. Karstens, Leiden. 7 hr. M. Schreuder.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 ds.
De Bie, Huizen, 7 ds. Dekker, Twijzeler-
heide; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Ruiten-
burg, 8 nam Duitse dienst, ds. F. Wat
tjes, Alsdorf, De Rank (Golfbaan) 10 ds.
A. J. de Jong, Leiden. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. N. Koren-
hoff, 7 ds. v.d. Lee; Vinkenl. (Binnen) 10
mr. Vreugdenhil, Koudekerk; Stich-
tingskerk 11 ds. Bach, A.dam; Sole Mio
9 ds. Bach. Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30;
Binnen zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Streefland, Nijkerk, gezinsdienst. Rk
Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk.
zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7, zo.
10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk
geen dienst; Gemeentecentrum (Lijtw.)
10.30 mevr. ds. De Jong-Bezemer, Den
Haag, 7 ds. Vegter. Geref. Kerk 10 dr.
v.d. Zwaan, ha. Geref. Kerk Vrijg. (aula
Dr. Schilderschool) 9.30 en 4.30 ds. J.
Glas. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 br. S. Attema, 4 ds. Kranenburg,
Groningen, ha. Van Wijckerslooth 4 ds.
H. Rijksen, ha. Endegeest 10 ds. Friede-
rich. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING
Herv. Gem. 9.30 ds. Oostinga, Slie-
drecht. Geref. K. 9.30 ds. v.d. Louw,
Tienhoven, 6.30 mevr. v. Keulen-
Schaafsma, Kampen. Remonstr. Gem.
10 mevr. ds. Went. Rk Kerk zat. 7. zo.
9.15 en 11
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. Kielder, Vianen, 7 ds. Stam. Chr. Ge
ref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling, 5 ds. L. Romein,
Rotterdam; Bethelkerk 9.30 hr. J. Goed
hart, Nieuwkoop. Geref. Kerk Petra-
kerk 9.30 ds. Snel, 5 ds. T. Edelman,
O.geest; Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Edel
man, 7 ds. Cziria; Mar.kerk 9.30 ds. Czi-
ria, 5 ds. Snel. Geref. Kerk Vrijg. 10 en
5.15 ds. O. W. Bouwsma. Chr. Geref. K.
9.30 dienst, 5 ds. J. Lof, Capelle a.d. IJs-
sel. Evang. Christengem. (aula mavo) 10
br. A. v.d. Laak. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 ds.
Koldewijn, De Kaag, 7 hr. Hoffenaar.
Geref. Kerk 9.30 ds. Bras, 7 zie herv. ge
meente. Chr. Geref. K. 10 en 7 stud. M.
Hogenbirk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan
17) 10.30 mevr. J. A.- Broström-Bruin.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Klein
Kranenburg, Nijverdal, 6.30 hr. J. de
Haan, Zevenhoven. Geref. Kerk 9.30 ds
De Reus, 6.30 ds. v.d. Kooi. Rk Kerk
Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Lange-
raar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 kand.
M. Heijting, H.I.Ambacht, 6.30 zie geref.
kerk. Geref. Kerk 9.30 ds. Kuiper,
Noordwijk, 6.30 ds. W. de Boer, Moor
drecht, gez. dienst. Geref. K. Vrijg. 9.30
en 4 leesdienst. Vliegkamp Valkenburg:
zie Katwijk aan den Ryn.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkge
meenschap 10 ds. De Haan, Hilversum.
Rk Kerk zat 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 prof. dr. Sperna Weiland,
R.dam; De Ontmoeting (Noordhofland)
9.30 ds. De Zwart. Hulp en Heil (Scha-
kenbosch) 10 ds. v. Leusden. Herv.
evang. op geref. grondslag (kerkgeb.
'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekkade)
9.30 en 4.30 ds. G. H. van Kooten. Geref.
Kerk 9.30 ds. Reedijk, Rhoon, 7 ds. Don-
dorp, Heemstede. Geref. K. Vrijg.
(Bachlaan) 10.15 en 4.30 ds. Boxman. Rk
Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11; M. Gods-
kerk. zat. 7, zo. 9.30. Kerk van Engeland
(British school in The Netherlands, J. v.
Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk
9.30 ds. Kunz, 5 ds. Schi paan boord,
Hoéksteen 9.30 ds. Schipaanboord. 6.30
dr. Balke, 's Graveland; Bethelk. 9.30 ds.
Hegger, Velp, 5 ds. Kunz; Imm.kerk 9.30
hr. IJska, Den Haag. Geref. Kerk
Kruisk. 10.30 en 5 ds. Kraan, Putten:
Ontm.kerk 9 ds. Kraan. Chr. Afgesch.
Gem. 9.30 en 5 ds. v.d. Want. Oud-Geref.
Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en 6.30 lees
dienst. Remonstr. Gem. 10 dr. Mete
ring, O.geest.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis.
Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en 10.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 kand. A. Verweij,
A.dam; Kievietk. ('Samen op weg') 10
dr. Schulte Nordholt; Messiask. 10 ds.
Vuyst, Zeist; Dorpscentrum 9.30 ds.
Blenk, A.dam. Geref. Kerk Zijllaan 10
ds. v.d. Woude, 7 ds. Huisman. Ned.
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds. A. Jon
kers. Den Haag.
WOUBRUGGE: Herv Gem. 9.30 ds. v 't
Hof, 6.30 dr. De Graaff, Hattem. Geref.
Kerk 9.30 ds. v.d. Bos, Gouda, 6.30 ds.
Veenstra, Leiden. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. J.
de Haan. Geref. Kerk 9.30 hr. Schreu
der, 7 ds. G. de Jong, Boskoop.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30 en
.U.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 ds.
Koelewijn, Krimpen a.d. IJssel, 6.30 ds.
Eijsenga. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 hr. N.
Scheps, Heerlen.
JAN ZWART
