Klem tussen Lincoln en Lenin
Leidse hoogleraar
herkent veel oude
waarden in'Amerika'
Tv-serie over Russische bezetting van Amerika opvallend genuanceerd
Een spookbeeld wordt
werkelijkheid op het
tv-scherm: Amerika bezet
door Rusland.
Schrijver/regisseur Donald
Wrye liet daarover zijn
fantasie de vrije loop en
dat leverde een twaalf uur
durende serie op. Dat
kwam hem op veel kritiek
te staan. 'Amerika' werd in
eigen land geen succes. Op
de Nederlandse tv is de
serie voorlopig niet te zien.
Maar de eigenaars van een
video kunnen er sinds kort
wel kennis van nemen. De
Leidse hoogleraar
Lammers constateerde na
een eerste indruk dat de
serie beslist kwaliteiten
bevat.
Prof Lammers (met op de achtergrond twee van de zeven cassettes): "Dat idee van een gemeenschappelijk doel
hangt weer in de lucht". m„ wlm DUkm„,
In 'Amerika' wappert de Ameri
kaanse vlag ondersteboven, zitten
de strepen boven en stralen de ster
ren onder. In 'Amerika' worden tij
dens een parade portretten van Le
nin en Lincoln in eendracht meege
voerd en betreurt een Russische ko
lonel het verhes van de Amerikaan
se ziel. In 'Amerika' zegt de één dat
je er onder beroerde omstandighe
den het beste van moet maken en
beweert de ander dat je juist in ver
zet moet komen.
door Bart Jurigmann
De twaalf uur durende televisieserie
'Amerika' speelt in het jaar 1997. Door
een verder nauwelijks opgehelderde
oorzaak (dreiging van een nucleaire aan
val of zoiets) hebben de Verenigde Sta
ten zich tien jaar eerder laten overrom
pelen door de Sowjet-Unie. Het vrij
heidsbeeld heeft het veld geruimd voor
hamer en sikkel.
De bedenker van dit onheil is schrij
ver/regisseur Donald Wrye. Hij heeft ja
ren aan 'Amerika' gewerkt en is er niet
gelukkiger van geworden. Voordat de
Amerikaanse omroep ABC begon met
de uitzending van 'Amerika' was de se
rie al van alle kanten door de mangel ge
haald. Politiek links zag bij voorbaat het
gevaar van een koude oorlog opdoemen,
rechts kreeg al de kriebels bij het idee
aan een Russische bezetting alleen, Eu
ropa constateerde schamper dat in Ame
rika kennelijk alles onderwerp van op
pervlakkig tv-drama kan zijn en de Ver
enigde Naties maakten zich boos over
het gebruik van hun vlag die de Russi
sche lading moest dekken.
Al met al was er kennelijk van tevoren
zoveel stof opgewaaid dat op het mo
ment van uitzenden - de eerste afleve
ring werd in februari vertoond - de inte
resse was verflauwd. De kijkcijfers ble
ven beneden de verwachtingen en daal
den vervolgens alleen maar. Tot over
maat van ramp haakte autofabriek
Chrysler eveneens in een vroeg stadium
af met zijn slogan 'Wees trots op Ameri
ka. Rijd Chrysler'. Die trots werd kenne
lijk te zeer gekrenkt.
Te somber
"Misschien is de serie wel te somber",
oppert prof. A. Lammers als mogelijke
oorzaak voor de tegenvallende belang
stelling. Als hoogleraar aan de Leidse
universiteit in de geschiedenis en de cul
tuur van Noord-Amerika is Lammers
bevoegd tot oordelen. Amerikanen kij
ken volgens hem liever naar tv-drama,
waarin zij zich kunnen vergapen aan
rijkdom en glamour.
Wrye betreurde in een interview zijn
gekraakt geesteskind als volgt: "Ik ben
geschokt, woedend en verdrietig. Er is
een koor van vooringenomenheid tegen
'Amerika', terwijl het een subtiele film
is. Ik durf te beweren dat er op de Ame
rikaanse televisie nog nooit zo'n genuan
ceerd statement over de rol van de bur
ger en de breekbaarheid van de demo
cratie is gemaakt".
Wrye krijgt bijval van Lammers nadat
deze een eerste indruk van de serie heeft
gekregen. "Het komt inderdaad tamelijk
genuanceerd over. De dingen die er in
worden gezegd, bijvoorbeeld over het
verlies van de oude waarden, sluiten wel
aan bij hoe er tegenwoordig in Amerika
wordt gedacht".
Zeker in de eerste vier uur worden
door goede acteurs behartenswaardige
dingen gezegd. Later krijgt het geweld
de overhand en wordt het een meer
doorsnee serie, waarin woorden minder
belangrijk zijn dan daden. Lammers:
"Misschien hebben veel mensen wel af
gehaakt omdat ze de eerste afleveringen
te traag vonden". Nederlandse video-be
zitters kunnen zich daarover nu zelf een
oordeel vormen. RCA Columbia heeft de
twaalf uur van 'Amerika' in zeven afleve
ringen verdeeld en die zijn sinds ruim
een maand te^>op enfte huur.
Pas in de lóopvan volgend jaar is uit
Amerikaanse veteranen protesteren tegen de aanwezigheid van de Russen. Amerika als onderliggende natie wordt
gesymboliseerd door de vlag die ondersteboven wordt meegevoerd.
zending op één van de Nederlandse zen
ders te verwachten. Helemaal zeker is
dat echter allerminst. Aanvankelijk had
den VPRO en EO (Gods wegen zijn on
doorgrondelijk en lopen daarbij soms
parallel) min of meer van hun belang
stelling blijk gegeven. Nadat die twee
hadden afgehaakt, verscheen Veronica
op het toneel. Maar ook die omroep
heeft inmiddels zijn claim op vertoning
laten vallen. De TROS is nu als enige
nog in de markt, maar die interesse is
vooralsnog zeer vrijblijvend.
Het zou jammer zijn als 'Amerika' in
de kast zou blijven liggen. Behalve dat
er onvermoede kwaliteiten aan kleven,
is de serie alleen als verschijnsel het uit
zenden al waard. Van morele bezwaren
daartegen wil Lammers niet weten. "Ik
vind dat je in principe over alles een tv-
serie moet kunnen maken. Ik bedoel: als
je raketten bouwt, en daarmee dus de
mogelijkheid van een oorlog creëert,
mag daarover ook best een serie worden
gemaakt".
Dubbelzinnig
De titel daarvan is dubbelzinnig. De k
in 'Amerika' suggereert niet alleen de
aanwezigheid van een vreemde mogend
heid, maar verwijst ook naar het verle
den. Lammers: "De protestbeweging
sprak in de jaren ook van Amerika in
plaats van America om zich af te zetten
tegen het politieke establishment. Zij
gebruikten die k om aan te geven dat dit
hun land niet meer was, dat de Verenig
de Staten waren verworden tot een on
menselijke samenleving, zoals die door
Franz Kafka is beschreven".
Het door Wrye geschreven verhaal
speelt zich voornamelijk af in Milford,
een bedacht dorp in Nebraska. Ogen
schijnlijk gaat het leven gewoon zijn
gangetje. Alleen de surrogaat-koffie, die
in de eerste scène wordt geschonken, is
een signaal van onheil. Zoals ook de
grauwheid die twaalf uur lang de kleur
zal bepalen, het depressieve karakter
van de serie weergeeft. Verder lijkt er
echter weinig aan de hand: de auto's zijn
nog van het formaat slagschip, de huizen
ogen geriefelijk en Russische soldaten
komen niet uit de barakken.
Interessant
De eerste klachten betreffen ook niet
de bezetter, maar andere Amerikanen.
Omdat de Russen vinden dat iedereen
vertrouwd moet worden met het platte
landsleven zijn hordes stadsmensen in
Amerika's midwesten neergestreken.
Zij wonen in primitieve kampen en zijn
een doorn in het oog van de dorpelingen.
Lammers: "Die tegenstelling is inte
ressant, want juist in beide kampen zit
ten de slachtoffers van de economische
depressie. Veel boeren zijn er door fail
liet gegaan en in de grote steden is spra
ke van een enorme verpaupering. Het
zijn dus precies de twee groepen die het
nu allebei moeilijk hebben. Je ziet in
Amerika eigenlijk hetzelfde ontstaan als
in Engeland: een soort tweedeling in de
maatschappij. Sommigen gaat het be
hoorlijk tot zeer goed, anderen zitten
diep in het slop".
De tegenstelling tussen stad en platte
land is niet alleen beroepsmatig, maar
ook geografisch. Wat hebben de Euro
pees georiënteerde oostkust, de zonnige
cultuur van de westkust, het agrarische
midwesten en het diepe zuiden in natio
naal opzicht gemeen? Niet zoveel, vindt
ook Lammers.
'De verbrokkeling van de Verenigde
Staten* noemt hij een groot probleem.
"Er leeft heel sterk het idee dat alles van
uit Washington wordt bestierd. Reagan
is er niet in geslaagd de beloofde decen
tralisatie door te voeren. Dat heeft een
soort algemene apathie doen ontstaan.
Vijftig pocent van de kiezers heeft de
laatste keer afgehaakt en dat is nu ook
het dilemma van de Democraten. Wat
moeten ze doen? Een gooi doen naar de
middenklasse, traditioneel het terrein
van de Republikeinen. Of proberen de
mensen te bereiken die niet meer naar
de stembus gaan".
Ook in de boodschap van 'Amerika' -
een herwaardering van de oude waarden
- herkent Lammers wel iets van de hui
dige sfeer in het land. In de film wordt
vastgesteld dat de nieuwe generatie
geen besef heeft van wat er in democra
tisch opzicht allemaal is verworven. 'Jul
lie waren je land al kwijt voordat wij het
kwamen bezetten', zegt één van de Rus
sische bezetters. De jongeren zouden
dus eigenlijk zelf hun vrijheid moeten
verdienen, aldus één van de filosofieën
van de serie.
"Daarin schuilt veel waarheid", vindt
Lammers. "We leven in feite toch in een
paradijs op aarde en niemand die dat
echt goed op waarde schat. Voor zover
er problemen zijn, komen ze voort uit
verveling. We zouden veel gepassioneer-
der over onze vrijheid moeten zijn. De
econoom Lester Thurow heeft ook
zoiets gezegd: je moet eerst verslagen
worden om je weer te kunnen oprichten.
Misschien dat daarom de meeste Sow-
jet-kenners de grootste anti-communis
ten zijn. Zij zijn van mening dat iedereen
eigenlijk naar het oostblok zou moeten
reizen om met eigen ogen de vergelij
king te kunnen trekken".
Donald Wrye heeft die vergelijking
dichter bij huis getrokken, na zich daar
voor overigens eerst grondig te hebben
gedocumenteerd. Naar eigen zeggen:
"Tot en met het Romeinse rijk ben ik
nagegaan hoe mensen reageren op een
bezetting. Ik heb de Amerikaanse mythe
ontrafeld en ik heb onderzocht hoe de
Russen te werk gaan bij de bezetting van
een land".
Opvallend
Opvallend daarbij is dat Wrye weinig
aandacht besteed aan de Russen, en
voor zover hij dat wel doet is hij opval
lend genuanceerd. Generaal Samanov
en kolonel Denisov, de twee leiders van
de bezetting, zijn allerminst de boeman
nen die je in eerste instantie zou ver
wachten. Vooral Denisov zegt een paar
rake dingen over de Verenigde Staten:
een land dat alles naar eigen maatstaven
meet en geen oog heeft voor andere cul
turen. De enige boeman in 'Amerika' is
de Oostduitse commandant in Milford.
Lammers lachend: "Duits èn commu
nist, dan kun kennelijk niet deugen".
'Amerika' concentreert zich vrijwel
volledig op de Amerikanen en hoe ze
reageren op de ongewenste bezoekers.
Lammers: "Het idee van een bezetting is
op zich absurd en nauwelijks voor te
stellen voor de Amerikanen. Ze zijn im
mers nooit bezet geweest. Maar de ge
dachte om daarover een film over te ma
ken, is best interessant. Iedereen vraagt
zich toch wel eens af hoe hij zal reageren
in geval van een bezetting. Daarmee zijn
we in Nederland toch ook nog altijd mee
bezig. Er is toch nog steeds veel aan
dacht, om niet te zeggen merkwaardig
veel aandacht voor de gebeurtenissen
tijens de Tweede Wereldoorlog".
Collaboratie - zowel in de kwade als
goede zin van het woord - of verzet, dat
is de hamvraag in 'Amerika'. Daarbij
worden twee oude vrienden tegenover
elkaar geplaatst. Aan de ene kant staat
Peter Bradford, een rechtschapen man
die vindt dat alle romantische ideeën
over het 'oude' Amerika achterhaald zijn
en dat je onder deze omstandigheden
moet proberen er zoveel mogelijk van te
maken. Als de Russen plannen ontwer
pen om Amerika op te delen, wordt hij
naar voren geschoven als een politicus
die aanvaardbaar is voor de massa.
Bradford wordt daarom benoemd tot
gouverneur-generaal van 'Heartland',
een verzamelnaam voor de staten in het
midwesten.
Typisch Amerikaans
Tegenover Bradford staat Devin Mil
ford, het prototype van de rechtschapen
Amerikaan. Het geslacht Milford had zo
veel invloed dat er een dorp naar werd
vernoemd. Bij het begin van de bezet
ting was Devin Milford nog kandidaat
voor het presidentschap, maar uiteinde
lijk belandde hij als te lastig in een inter
neringskamp. Devin wordt na zijn vrijla
ting verbannen naar Nebraska en van
daar uit zal hij in de laatste aflevering
een opstand tegen de bezetter leiden.
Dat er zo'n tot de verbeelding spre
kend figuur nodig is om de rebellie aan
het rollen te krijgen, is volgens Lam
mers typisch Amerikaans. "Er is altijd
een sterke behoefte geweest aan een
symboolfiguur. Een charismatisch per
soon, zoals bijvoorbeeld Kennedy des
tijds was. Die is ook net op tijd gestor
ven, want achteraf wordt er niet zo gun
stig over hem geoordeeld. Maar zijn po
pulariteit was op dat moment heel be
grijpelijk. Hij was jong, zag er goed uit
en oogde als een intellectueel, ook al
bleek-ie later alleen maar James Bond te
lezen".
De huidige president heeft zeker niet
alle partijen achter zich verenigd, aldus
Lammers. "Reagan is beslist niet ie
mand die door iedereen wordt gewaar
deerd. Hij presenteert zich wel als een
soort vaderfiguur, maar dan wel een va
der die sommige kindertjes voortrekt".
Met kreten als 'Ik heb niet tegen onrecht
gevochten om in slavernij te eindigen'
slaagt Devin Milford er wel in een bin
dend figuur te zijn achter wie men zich
graag aansluit.
Die behoefte aan een gezamenlijk stre
ven herkent Lammers in het huidige
Amerika. "Dat idee van een gemeen
schappelijk doel, een nationale eensge
zindheid, hangt weer in de lucht. Er
wordt weer de nadruk gelegd op sociale
gerechtigheid. Je komt dat vooral tegen
in de standpunten van de Democrati
sche kandidaten voor het president
schap".
Maar patriotisme, zij het van een iets
ander soort, is toch ook een belangrijk
bestanddeel van Reagans politiek. Hij
wilde Amerika immers weer groot en
sterk maken. "Dat is waar", geeft Lam
mers toe. "Maar hij ondergraaft dat zelf
weer met zijn materialistische opvattin
gen. Hij predikt een soort egoïsme. Hij
gaat ervan uit dat als de economie aan
trekt iedereen daarvan uiteindelijk pro
fiteert. Terwijl de economie in feite zo is
getechnologiseerd dat mensen zonder
opleiding daarin geen kans hebben".
Volgens Lammers nadert er een tijd
perk, waarin één van Kennedy's be
kendste slogans weer geldingskracht
krijgt: 'Vraag niet wat het land voor u
kunt doen, maar wat u voor het land kan
doen'.
Experiment
Hoe komt het toch dat het nationalis
me altijd zo nadrukkelijk heeft doorge
klonken in de Amerikaanse cultuur.
"Omdat het in feite een bedacht land is",
heeft Lammers het antwoord meteen bij
de hand. "Amerika is pas tweehonderd
jaar geleden met een speciale bedoeling
in het leven geroepen. Het werd be
schouwd als een experiment en dat
wordt het eigenlijk nog steeds. Amerika
kan nog altijd misgaan".
"Onze nationaliiteit spreekt haast voor
zich, daaraan hoeven we verder eigenlijk
nauwelijks herinnerd te worden. Maar al
die verenigde staten zijn zo verschillend
dat er een behoefte is aan een gezamen
lijke ideologie. Ironisch genoeg is het
daarmee te vergelijken met de Sowjet-
Unie, Juist de grote mogendheden heb
ben dat type nationalisme nodig".
"In Europa wil dat niet zo van de
grond komen. Iedereen voelt zich hier
toch in de eerste plaats Frans, Engels of
Duits. Het idee van een gemeenschappe
lijk doel ontbreekt. Europa zou dus ei
genlijk ook eerst moeten worden bezet.
Voor zover er in Europa sprake is van
nationalisme komt dat vaak voort uit an
ti-Amerikanisme. Het idee dat we cultu
reel en economisch zijn bezet door de
Amerikanen. Terwijl we ons juist zo su
perieur voelen aan de Amerikanen. Het
idee van de Oude Wereld".
"Dat nationalistische gevoel van de
Amerikanen is voor ons Nederlanders
extra moeilijk te begrijpen. Ons nationa
lisme laat zich juist karakteriseren als
een grote afkeer van nationalisme. Al
leen als er iets neerbuigends over Neder
land wordt gezegd, voelen we ons op
eens één. Nederlanders zijn toch niet
dieper te beledigen dan door een Ameri
kaan die denkt dat Brussel de hoofdstad
is van Nederland. En zo wordt in Ameri
ka het anti-communisme gebruikt als
een nationaal bindmiddel".
Potsierlijk
De manier waarop daarmee in 'Ameri
ka' wordt omgesprongen is nog alleszins
aanvaardbaar. Aanzienlijk potsierlijker
klinkt de afkeer van het rode gevaar
door in het boekje 'What to do when the
Russians come'. Het werd een paar jaar
geleden geschreven door Robert Con
quest en Jon Manchip White. Ze hebben
hun pennen in een mengsel van angst
zweet en azijn gedoopt: "De Russen zijn
nu niet zo meedogenloos als dertig jaar
geleden. Maar dat komt omdat ze zich
zorgen maken over de wereldopinie. Als
de wereld de andere kant opkijkt zal
bruutheid echter aan de orde van de dag
zijn".
Iedereen krijgt van de twee koffiedik
kijkers zijn eigen toekomstbeeld voorge
schoteld. Anarchist? Werkkamp of exe
cutie. Maoïst? Emigreren of sterven.
Communist? Zonnige vooruitzichten.
Sadist? Bruikbaar aan martelwerktui
gen. Film- of tv-maker? Produkties in de
stijl van het sociaal-realisme, zo niet
naar het werkkamp. Het is maar dat Do
nald Wrye het weet
