De 'stalen tanden'
van Gorbatsjov
Rokers in VS openen tegenoffensief
Tragedie in Afghanistan duurt onverminderd voort
'We worden nu van alle kanten gediscrimineerd'
ZATERDAG 9 MEI 1987
EXTRA
PAGINA 27
Deze week was het 42 jaar
geleden dat Nederland werd
bevrijd van de beietting
door de nazi's. Vorige week
was het acht jaar geleden dat
een communistische
staatsgreep het begin van de
Afghaanse tragedie inluidde.
Ben jaar later vólgde de
invasie door Russische
legereenheden. 'Op verzoek
van de wettige regering in
Kaboel'. Kon ons land na vijf
jaar zijn bevrijding vieren,
voor de Afghanen is na ruim
zeven j e van de
verschrikkingen nog niet in
zicht. Hoewel de intentie
niet in enige partijresolutie
is vas ren de
Russen zich volgens
profes n Boven,
oud-voorzitter van de
mensenrechtencommissie
van de VN, in Afghanistan
schuldig aan volkenmoord.
De balans: 1 miljoen doden,
vijf miljoen vluchtelingen en
een verwoest land. Voor de
goede orde: voor de
Russische invasie telde
Afghanistan 15 miljoen
in wot: atarme
Pakistan heeft drie miljoen
vluchtelingen opgevangen.
Met steun van talloze
hul| wordt
geprobeerd de Afghanen een
menswaardig bestaan te
bieden. In Nederland trekt
de Stichting Vluchteling zich
het lot van de Afghanen aan.
De Stichting zelfheeft geen
projecten in Pakistan, maar
Is mede-financier van het
werk van een Amerikaanse
organisatie, IRC, IRC
onderscheidt zich van de
andere organisaties doordat
zij zich niet concentreert op
een aspect van de
hulpverlening, maar een
totaalpakket verzorgt:
hygiëne, onderwijs,
medische verzorging,
'banenplannen'. Ondanks de
berg van problemen die na
zeven jaar nog steeds niet
overwonnen zijn, zijn er
vorderingen gemaakt. Maar
aan een ding is er nog steeds
een schreenwend gebrek:
geld.
Het hoofd van de patiënt wordt lief
derijk gebet. Met ontroerende on
handigheid wordt hij vervolgens ge
baad, gedroogd en aangekleed. De
ernst waarmee de handelingen wor
den verricht, is indrukwekkend.
Niets kan de concentratie van beide
verplegers verstoren. Het geroeze
moes op de bloedhete binnenplaats
van de dokterspost, het bewonde
rende commentaar van de omstan
ders, het gaat langs hen heen. Na de
behandeling kijken beide verple
gers vol verwachting naar een derde
man, die glimlachend zijn goedkeu
ring uitspreekt. Hij is de examina
tor, de verplegers Afghaanse ver
zetsstrijders, de patiënt een lappen
pop.
door Peter van Nuijsenburg
Het tafereel is niet gespeend van iro
nie. Mujahedin, gehard in de Jihad, de
heilige oorlog tegen de Russische bezet
ters, in de weer met een pop, belust op
het behalen van een EHBO-diploma.
Wie hen een paar maanden geleden dit
toekomstbeeld had geschetst, was op
een muur van ongeloof gestuit.
Ruim zeven jaar na de Russische inva
sie verblijven nu drie miljoen Afghaanse
vluchtelingen in kampen in Paidstan.
Maar zoals vaker bij zulke gigantische
aantallen, worden de dimensies van het
probleem eerder versluierd dan verhel
derd. Ondanks een oorlog die een mil
joen slachtoffers heeft geëist en Afgha
nistan veranderde in een woestenij, gaat
de tragiek van dit drama verloren in de
kille cijfers van de statistiek.
Bob Geldof
Bovendien, de Afghanen zijn niet 'zie
lig'. Zij zijn geen willoze slachtoffers van
een natuurramp, zoals de boeren in
Ethiopië. Hun trots en onafhankelijk
heidszin roepen geen medelijden op. Ze
zijn met een voor ons onbegrijpelijk fa
natisme bereid tot de laatste man te
vechten voor de vrijheid van hun land,
religie en cultuur. Misschien valt daaruit
te verklaren dat Bob Geldof zijn gitaar
nog niet heeft gestemd voor een wereld
wijd benefiet-concert.
Daarom: wie enig inzicht wil krijgen
in de omvang van dit probleem aan de
Afghaans-Pakistaanse grens, moet zich
voorstellen hoe Zeeland, Brabant en
Limburg worden overspoeld door hon
derdduizenden Vlamingen, die na een
staatsgreep door de Walen uit hun land
zijn verdreven. Tot aan de Moerdijk, op
de Zuidhollandse eilanden, in de buiten
wijken van Nijmegen veiTijzen vluchte
lingenkampen. Het sociale, economi
sche en culturele leven in deze provin
cies raakt totaal ontwricht. Na zeven jaar
begint de aanwezigheid van de Vlamin
gen de Nederlanders op de zenuwen te
werken. De hulpverlening stokt, de re
gering is machteloos en aan de burger
oorlog in België komt maar geen einde.
De ellende gaat, kortom, het voorstel
lingsvermogen van vrijwel iedereen te
boven.
In Pakistan wordt de worsteling met
de moed der wanhoop voortgezet. Er is
in de afgelopen zeven jaar vooruitgang
geboekt, niet veel maar net genoeg om
die moed er bij de hulpverleners in te
houden. In de kampen zijn de meeste
tenten vervangen door lemen hutten. De
hygiëne is verbeterd door de aanleg van
latrines. Waterputten worden niet langer
vervuild door urine. Afghanen wordt
een vak geleerd, zodat ze zoveel moge
lijk in hun eigen levensonderhoud kun
nen voorzien. Ze krijgen een EHBO-op-
leiding, zodat ze in de kampen de eerste
medische hulp kunnen verlenen.
Sterftecijfers
idealist, is naar Pakistan getrokken om
dat hij bevroedde dat 'een tweede huis,
derde vrouw en de zoveelste zeilplank'
niet de levensvervulling zouden inhou
den die hij aan het begin van zijn studie
voor ogen had. Zijn humeur is van gewa
pend beton. De frustraties die het
werken met Afghanen soms opleveren,
zijn hooguit stof voor anekdotes.
„We moeten hier over praktisch alles
onderhandelen. We hadden een project
voor vrouwen op poten gezet: het maken
van dekbedden. Een prima plan, dach
ten we. De vrouwen kunnen zo eens hun
huis uit komen en ook nog een centje
verdienen. Mocht niet van de leiders in
het kamp. De vrouwen zouden wel eens
met wellustige blikken bekeken kunnen
worden door Pakistanen. Project werd
dus geboycot. Wij aan het onderhande
len met deze leiders. Zat aardig wat
schot in, tot de Pakistanen besloten de
voedselvoorziening stop te zetten, zo
lang er niet aan de dekbedden wordt ge
werkt. Onderhandelingen weer in het
slop. En probeer nu de zaak maar weer
eens vlot te trekken".
De enige die met enig succes een aan
slag op zijn onverstoorbaarheid pleegt is
de plaatselijke mullah (islamitische
geestelijke). Elke ochtend, steevast om
kwart voor vijf, roept hij rochelend en
reutelend de gelovigen op tot gebed. Dat
zou nog te doen zijn, als hij aan deze op
roep geen eindeloze Koranlezing zou
vastknopen. Wanneer hij er zich van
heeft overtuigd dat niemand meer een
oog dicht doet, gaat hij zelf voor de rest
van de dag op een oor.
kunnen zien'. Dat ze problemen met de
blaas kregen, zal niemand verbazen.
Niettemin zijn er tekenen dat er in de
strijd tegen de tradities winst wordt ge
boekt. De projekten voor vrouwen lopen
niet allemaal stuk op het verzet van de
mullah's en de onwil van de mannen.
Het klapstuk van deze ontwikkeling is
de opening van een middelbare school
voor meisjes. Voortgezet onderwijs voor
meisjes is in een cultuur waar vrouwen
hooguit de tweede viool mogen spelen,
gevaarlijke nieuwlichterij. Dat de school
er is gekomen, is dus een wonder. Nog
mooier is dat een vrouw. Tajwar Kakar.
de eer van dit grensverleggend initiatief
mag opeisen.
Tajwar Kakar (37), tenger en moeder
van 7 kinderen, kan zonder overdrijving
de moeder Courage van het Afghaanse
verzet genoemd worden. Ze was de drij
vende kracht achter het scholierenver-
zet tegen het regime in Kaboel. Huzaren
stuk: het uiteen jagen van een militaire
parade door zwermen wespen los te la
ten op de martiaal voortstappende sol
daten. Ze is gemarteld en zat ruim een
jaar gevangen. Nu is ze directrice van
'haar' meisjesschool.
„Toen we een paar maanden geleden
begonnen, midden in het schooljaar,
hadden we 15 leerlingen. Nu zijn het er
180 en we hebben ruimte voor 200. Die
hebben we volgend jaar. Je kunt dus
zeggen dat de school een groot succes is.
Problemen met de mullah's hebben we
niet gehad, omdat we samenwerken met
de Jamiat (fundamentalistische partij,
red.). Drie belangrijke mullah's waren
zelfs voorstander van een school voor
Handgranaat
Deze mullah legt ook anderszins een
voorbeeldige geloofsijver aan de dag.
Toen er op een avond een feestje werd
gevierd, vond hij dat de muziek te hard
stond. Om negen uur kondigde hij aan
dat het afgelopen moest zijn met het hei
dense kabaal, anders zou hij een hand
granaat naar binnen werpen. „We ge
loofden hem op zijn woord", aldus
Mountcastle.
Uit zijn relaas bleek het al: voor veel
vrouwen is het leven in de kampen on
draaglijk. Waren ze in Afghanistan ge
wend aan een redelijke bewegingsvrij
heid, in de kampen zijn ze door de be
narde behuizing in hun vrijheid beknot.
Vrouwen die in de Afghaanse hoofdstad
Kaboel zelf werk hadden, westers ge
kleed gingen en misschien wel eens een
sigaret rookten, zijn nu gedwongen de
chador, de alles bedekkende tentjurk, te
dragen. De deur mogen ze alleen uit
voor een bezoek aan de dokter. Voordat
de latrines aangelegd waren, konden ze
hun behoeften alleen in het donker
doen. 'Een vreemde man zou ze eens
Afghaanse verzetsstrijders bezig met het EHBO-examen. De patiënt is een
lappenpop. irotoGPD)
„De meeste leerlingen hebben ouders
die beter opgeleid zijn, in elk geval de
vader. Maar er komen nu ook meisjes
met ouders die niet of nauwelijks naar
school zijn geweest. De weerstand die er
in het begin even tegen de school was, is
het gevolg van de communistische in
doctrinatie op de scholen in Afghanis
tan. Maar het ijs was snel gebroken toen
we bij de opening van de school lekkere
hapjes serveerden. Toen was ik een goe
de lerares".
„De meeste problemen hebben we ei
genlijk gehad met de Saoedi's. Die wil
den hun eigen scholen 'pushen'. Ze
voerden echt een hetze tegen deze
school. Ze hebben een minachting voor
de Afghaanse cultuur en probeerden de
minder opgeleide mullah's tegen ons op
te zetten. Maar de belangrijkste mullah's
steunden ons".
Naast de gebruikelijke vakken, wis- en
natuurkunde, geschiedenis, Engels etc,
wordt extra aandacht besteed aan de ge
schiedenis van de Islam en de achter
gronden van de Jihad, de heilige oorlog
tegen de Russische bezetters. Tajwar-
:„Want dat mogen we nooit vergeten".
Oorlogsmoeheid
De kans daarop is klein. Elke Afghaan
bezweert dat er gevochten zal worden,
tot het laatste kind. Want, zolang 'er één
Afghaan in leven is, is Afghanistan niet
verloren'. Maar deze bravoure kan niet
verhelen dat er nu, na zeven jaar, sprake
is van oorlogsmoeheid. Er komen steeds
meer Mujahedin terug uit de jihad met
oorlogstrauma's. Het beeld van boven
menselijke onverzettelijkheid begint te
rafelen. Sinds januari 1986 is er zelfs een
psychiatrische kliniek om deze gevallen
te helpen. Het is een vergeten aspect van
een vergeten oorlog.
Dr. Mohammad Dadfar, zelf slachtof
fer van de folterpraktijken van het regi
me in Kaboel, geeft leiding aan dit unie
ke experiment. Verleden jaar bezochten
3890 patiënten zijn kliniek. Nu zijn het er
al meer dan 2000. De meeste patiënten
zijn mannen (73 procent), maar vrouwen
blijken dit jaar steeds meer hun drem
pelvrees te overwinnen. De oorzaken
van de depressies zijn vrijwel zonder uit
zondering te herleiden tot de oorlog.
Dadfar: „De meeste mannen zijn ge
broken. Ze zijn gemarteld, hebben bom
bardementen doorstaan, hun kamera
den zien sneuvelen. Die emoties worden
verdrongen, maar dat is niet vol te hou
den. Er komt onherroepelijk een ogen
blik dat ze in elkaar klappen. Dat uit zich
in agresssie, ze gaan hun vrouw en kin
deren slaan, gaan lijden aan slapeloos
heid en verlies aan concentratie".
„Maar het belangrijkste is misschien
wel, dat ze geen toekomstperspectief
hebben. De oorlog duurt al meer dan ze
ven jaar, en niemand weet of en wanneer
die ooit zal aflopen. Ze hebben het idee
dat ze een speelbal zijn, hun lot niet
meer in eigen hand hebben. Als de oor
log nog langer duurt, zullen de psychi
sche problemen alleen maar toenemen".
Eentonigheid
„Voor de vrouwen, en dan vooral de
beter opgeleide, is de eentonigheid van
hun bestaan het ergste. Ze zitten gevan
gen in hun hut. Hebben geen baan. Als
ze weduwe zijn en geen mannelijke fa
milieleden meer hebben, tellen ze hele
maal niet meer mee. Want een vrouw in
Afghanistan is geen zelfstandig indivi
du. Ze is een afgeleide van haar man"
De behandeling van deze patiënten is
moeilijk, erkent Dadfar. Psychotherapie
is een onbekend fenomeen. Veel meer
dan inzicht verschaffen in hun situatie
kan hij niet. Uit zijn ervaring is gebleken
dat de 'gebedstherapie' nog de meeste
resultaten oplevert. „Ik benadruk de po
sitieve kanten van de Islam. De moskee
als trefcentrum. En bidden helpt. Het is
een goede uitlaatklep voor angst en ver
driet".
Dadfars pessimisme wordt ge
rechtvaardigd door de internationale po
litieke ontwikkelingen. Ondanks de
schermutselingen aan het diplomatieke
front is het einde van de oorlog nog lang
niet in zicht. Gorbatsjov wil weg uit Af
ghanistan, maar 'zonder gezichtsverlies'.
Het verzet heeft het eenzijdige bestand
dat het regime in januari aanbood, ver
worpen. Maar is niet in staat gebleken
een alternatief te bieden, dat de vluchte
lingen enige hoop voor de toekomst
biedt.
Stalen tanden
De oorlog wordt een propagandaslag,
waarin het verdeelde verzet aan het kort
ste eind dreigt te trekken. Toen Mikhail
Gorbatsjov twee jaar geleden tot partij
leider werd gekozen, prees de huidige
president van de Sowjet-Unie, Gromy-
ko, hem om zijn stralende glimlach,
maar waarschuwde de wereld tevens
voor zijn 'stalen tanden'. Het westen ziet
vooral de glimlach. De Afghanen ken
nen alleen de tanden.
Het is een vooruitgang die in centime
ters moet worden uitgedrukt, want
voedselpakketten komen vaak te laat,
onvolledig of soms helemaal niet. En.
het schrijnendste bewijs dat het gevecht
nog lang niet is gewonnen, wordt uitge
drukt door het sterftecijfer onder baby's.
Van de 1000 baby's sterven er 87 voor ze
een jaar zijn. Ter vergelijking: voor Ne
derland is dat cijfer 7. Voor kleuters zijn
de getallen zo mogelijk nog onthutsen-
der. Van de 1000 halen er 148 hun vijfde
jaar niet; in Nederland 9. De medische
problemen zijn de afgelopen zeven jaar
trouwens nog steeds dezelfde: onder
voeding, diarree, malaria en longaandoe
ningen.
Dokter Daniel Mountcastle heeft de
leiding van het mede door de Stichting
Vluchteling gefinancierde project in
Hangu. Mountcastle, type realistische
Rokers in de Verenigde Staten, een
steeds kleiner wordende minder
heid, zijn een tegenoffensief begon
nen tegen de door de overheid en
werkgevers gevoerde campagne te
gen het roken. Een aantal van de 54
miljoen Amerikanen die nog als ro
ker te boek staan meent zelfs dat zij
een beroep kunnen doen op de
Amerikaanse grondwet en niet hoe
ven toe te geven aan de druk om
met hun gewoonte te stoppen.
Bordjes met „Gelieve niet te roken"
worden steeds meer gemeengoed in
openbare gebouwen, taxi's en kantoren
In veel treinen is het roken al beperkt tot
één compartiment. Mensen die last heb
ben van het gedrag van rokers zullen
daar in restaurants of op hun werk ook
veel eerder over klagen dan in het verle
den.
„Ik voel me van alle kanten aangeval
len. maar ik weiger om een toiletroker te
worden", is de opvatting van Robert
Payne, een computerdeskundige die
goed is voor een pakje sigaretten per
dag. „Dit alles begint eenvoudig discri
minatie te worden. De volgende stap is
dat we moeten gaan betogen voor de
rechten van rokers, zoals de bewegingen
van homo's en feministen hebben ge
daan". Payne zegt, gebarend met een si
garet in de hand om zijn betoog te onder
steunen, dat hij wetenschappelijke be
wijzen dat roken slecht is met wil aan
vechten, maar dat hij ook voortijdig aan
zijn einde kan komen bij een auto-onge
luk.
Volgens de wetenschap sterven in de
VS jaarlijks 300.000 mensen aan long-,
hart- en andere ziekten die mede zijn
veroorzaakt door roken. Op basis van dit
soort waarschuwingen is er sinds het
midden van de jaren zestig in de VS een
aanzienlijke afname te registreren van
het aantal rokers.
Daling
Uit cijfers van het ministerie van land
bouw blijkt dat het aantal mannen dat
rookt is gedaald van 52,9 procent in 1964
tot nog geen 33 procent in 1985. Het aan
tal rokende vrouwen nam in die periode
af van 34,1 tot 28 procent.
In 1975 kwam de staat Minnesota als
eerste in het geweer tegen roken in
openbare ruimten. De noordelijke staat
nam toen een wet aan waarin roken op
het werk voortaan alleen nog werd toe
gestaan in speciaal daarvoor aangewe
zen ruimten. Momenteel zijn in 11 staten
en zo'n 250 steden en districten bepalin
gen van kracht tegen roken op het werk.
In 17 staten en circa 300 steden en dis
tricten is het roken in openbare gelegen
heden aan banden gelegd. De meeste ho
tels bieden hun gasten tegenwoordig de
mogelijkheid een kamer te nemen waar
niet gerookt mag worden en in veel res
taurants is een scheiding doorgevoerd
tussen rokers en niet-rokers.
De anti-rookcampagne is de afgelopen
vier maanden aanzienlijk opgevoerd.
Belangrijkste reden daarvoor was de pu
blicatie van een medische studie, waarin
werd gesteld dat ook de gezondheid
wordt bedreigd van niet-rokers die de
rook inademcnen van rokers in hun om
geving. De publicatie zette meteen een
reeks maatregelen in gang om de geva
ren van dit passieve meeroken te beper
ken. Een bedrijf in Chicago ging er zelfs
toe over al zijn werknemers een volledig
rookverbod op te leggen, dus ook thuis.
Om ervoor te zorgen dat de werknemers
zich ook buiten het werk aan het verbod
zouden houden stelde het bedrijf een pe
riodiek medisch onderzoek in, waarbij
overtreders door de mand zullen vallen.
Ook de overheid droeg haar steentje bij
en zo'n 890.000 ambtenaren mogen al
leen nog in speciale rookkamers een si
garet, sigaar of pijp opsteken
V erdraagzaamheid
Chique plaatsen als Beverly Hills en
het ski-oord Aspen komen intussen
eveneens voor op de lijst van gemeenten
waar roken in openbare gelegenheden,
restaurants inbegrepen, verboden is.
De anti-rook campagne is tot in alle
onderdelen van het maatschappelijke le
ven doorgedrongen. In steeds meer per
soneelsadvertenties verschijnt de bepa
ling dat rokers niet in aanmerking ko
men. Uit een recent onderzoek van 662
bedrijven in alle delen van de VS bleek
dat 36 procent van die bedrijven roken
op het werk hadden verboden.
„Wat dit betekent is dat rokers men
sen worden die niet meer aan werk kun
nen komen", zegt Sidney Overall, een
van de oprichters van de actiegroep van
rokers PUFFS (People United for
Friendly Smoking). Overall, een gepen
sioneerde militaire vliegenier en over
tuigd niet-roker, besloot met zijn vrouw,
die al 43 jaar rookt, tot oprichting van de
beweging. Doel ervan is wat meer „ver
draagzaamheid en rede" te brengen in -
de verhitte discussie tussen rokers en
niet-rokers.
Gevaar
„We lopen het gevaar om onze burger
lijke vrijheden met de sigarettepeuken
in het vuilnisvat te gooien", betoogt
Overall. Samen met zijn vrouw is hij be
gonnen met de verspreiding van een
nieuwsbrief, waarin onder meer wordt
gewezen op het feit dat de meningen
over de gevaren van het passief meero
ken uiteenlopen
„Er zijn veel wetenschappers die de
beweringen over de gevaren van passief
roken hebben aangevochten", zegt
Overall „Wij vinden dat er een zeker
misbruik wordt gemaakt van weten
schappelijk bewijs om leefgewoonten
aan banden te leggen."
Het in St. Simons Island in de zuidelij
ke staat Georgia wonende echtpaar is
van plan om ook bij politici in Washing
ton campagne te voeren voor de rechten
van rokers. „Ik ben er niet tegen dat ik
wordt gescheiden van de niet-rokers
zegt Overalls vrouw Dean. „Maar ik wil
wel een ruimte waar ik kan roken wan
neer ik dat wil."
Bij weinig andere paren bestaat waar
schijnlijk zo'n tolerantie als bij de Over
alls. Vooral bij huwelijks- en contactbe-
middelinsgbureaus wordt wel of niet ro
ken een steeds belangrijkere factor. „Ik
werd onlangs opgebeld door een vrouw
die buiten zinnen was omdat ik haar in
contact had gebracht met een roker. Ze
nam dat zeer hoog op", vertelt Claire
McCarthy, directrice van het grote Was-
hingtonse contactbureau Matchmaker
International. Naar haar schatting heeft
de helft van haar niet-rokende mannelij
ke klanten aangegeven alleen in contact
te willen komen met vrouwen die ook
niet roken. Zij is zelf een rookster, maar
steekt op kantoor geen sigaret op, omdat
enkele van haar collega's daar bezwaar
tegen hebben. ..Ik voel intussen zeer
goed aan op welke plaatsen ik kan ro
ken". zegt ze.
Het Tabakinstituut, dat de belangen
behartigt van 12 van de grootste tabaks-
warenconcerns, is intussen aan een te
genoffensief begonnen om de roker uit
de verdachte hoek te halen. „Wij vertel
len de roker: als je van roken houdt heb
je daar alle recht toe, net als de niet-ro
kers alle recht hebben om naar elders te
gaan als ze er last van hebben", aldus
woordvoerder Stapf. Het tabaksbedrijf
Reynolds is er toe overgegaan zijn pak
jes sigaretten te voorzien van de tekst
„Als u hebt besloten te roken, hebt u het
recht daarvan te genieten zonder dat u
wordt geïntimideerd". (AP)
Afghaanse vluchteling etj es in een kamp in Pakistan.
