Christelijke gedenkdienst voor de zes miljoen joden
Niet op cle Dag der Verdelgingmaar op 10 mei
Weer kerken
kijken in
de Domstad
Onderscheid priester -
leek Verdonkeremaand
Heiligen
in de Dom
PAGINA 2
GEESTELIJK LEVEN
ZATERDAG 2 MEI 1987
DEN HAAG (ANP) Niet op de
'Dag der Verdelging' (Jom haS-
hoah), 26 april, wanneer de joden
de slachtoffers van de holocaust
herdenken, hield de Gemeenschap
van Kerken in Den Haag een ge
denkdienst voor de zes miljoen jo
den die in de Tweede Wereldoorlog
omkwamen. Ook niet op 4 mei,
maar op 10 mei, de dag dat, nu 47
jaar geleden, de oorlog in Neder
land uitbrak. Om half 8 is deze
dienst in de Kloosterkerk, Lange
Voorhout. "Wij willen mensen niet
de mogelijkheid ontnemen naar
hun eigen bijeenkomsten te gaan",
verklaart Hanneke Gelderblom-
Lankhout, die van joodse kant be
trokken is bij de voorbereiding van
de gedenkdienst.
'Gedenkdienst ter gelegenheid
van de Dag der Vernietiging', zo
heet de bijeenkomst van 10 mei of
ficieel. Evenals in de twee voor
gaande jaren is het thema: 'Geden
ken om te overleven'.
"De dienst is méér dan alleen
stilstaan bij wat in de oorlog is
voorgevallen", zegt Hanneke Gel
derblom. Zij is ook lid van het
Overlegorgaan voor Joden en
Christenen (Ojec). "Wij begrijpen
dat element van schuldbelijdenis
in christelijke kringen wel, maar
daarin mogen christenen niet blij
ven steken. Heel belangrijk is wat
er nu gebeurt. Wat doén christenen
met hun besef dat ze het verkeerd
hebben gedaan? Hoe gaan ze het
nu anders doen? Daarom is in de
dienst steeds een kroniek voorge
lezen waarin wordt vermeld wat jo
den en christenen het afgelopen
jaar samen hebben gedaan en wat
daarin mis was of juist heel goed is
gegaan".
De gedenkdienst in Den Haag
werd twee jaar geleden voor het
eerst gehouden op aandringen van
een joodse en een christelijke vrou
wengroep. Zij vonden dat iets
moest worden gedaan met de sug
gestie van dr. Hans Jansen aan de
Op dinsdag 19 mei begint in
Utrecht voor de vijfde achtereen
volgende keer het projekt 'Kerken
kijken'. Dan openen vijf fraaie
binnenstadskerken hun deuren
voor belangstellenden. Dat duurt
tot 12 september. Behalve de Au-
gustinuskerk. de Janskerk, de
Willibrorduskerk en de Pieters
kerk doet nu ook de pas gerestau
reerde Jacobikerk mee. Verder is
de Domkerk voor het publiek ge
opend.
'Kerken kijken' wordt georga
niseerd door de VW-Utrecht in
samenwerking met de plaatselij
ke Sociale Dienst. Vrijwilligers -
voor een deel werkloze jongeren
die, met behoud van uitkering,
op deze manier werkervaring op
doen - verzorgen de rondleidin
gen in het Nederlands, Frans,
Duits en Engels. Per kerk wordt
een team van vier a vijf gidsen
geformeerd. Men kan de kerken
uiteraard ook op eigen gelegen
heid bezichtigen, eventueel aan
de hand van een schriftelijke toe
lichting. Dit jaar is die ook in het
Italiaans beschikbaar.
Alle kerken, behalve de Au-
gustinuskerk, zijn goed toegan
kelijk voor rolstoelgebruikers.
Voor kinderen ligt er een puzzel
route langs de deelnemende ker
ken klaar.
De gidsen geven desgewenst
ook inlichtingen over andere be
zienswaardigheden en evene
menten in de Domstad, zoals
musea en rondvaarten.
Duizenden
De Jacobikerk (13de eeuw) aan
het Jacobskerkhof is open van 12
uur tot half 5. De Augustinus-
kerk (uit 1840) aan de Oude
gracht van 10 tot half 1 en half 2
tot half 5. De Janskerk (11de
eeuw) aan het Janskerkhof van
10 tot half 5. De Willibrorduskerk
uit 1891 van 12 tot 4 uur en de
Pieterskerk (de best bewaarde
romaanse kerk van Utrecht, ook
11de eeuw) van 10 tot half 5. Alle
van maandag tot en met vrijdag,
behalve de Pieterskerk, die op
maandag gesloten is.
De Domkerk - die een eigen
programma heeft - staat van
maandag tot en met zaterdag
open van 10 tot 5 uur. En voor
bezoek ook op zondag van 2 tot 5.
De reden dat 'Kerken kijken'
nu al jaren wordt herhaald is de
nog steeds toenemende belang
stelling, zowel uit binnen- als
buitenland. Kerken zijn tegen
woordig meestal gesloten, maar
niet omdat er geen belangstel
ling voor is. Als ze open staan,
maken velen van de gelegenheid
gebruik, zeker wanneer men op
een prettige manier wordt ont
vangen en er mensen klaar staan
om tekst en uitleg te geven. Dat
aantal bezoekers loopt in Utrecht
de tienduizenden.
De VW-Utrecht rekent het tot
haar taak, hei monumentale ker-
kenbezit van deze stad een hoge
plaats te geven in de presentatie
van bezienswaardigheden.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Kramer, 11.45 studentenekklesia; Mare-
kerk 10 dr. Meijers, 5 ds. Boer, Benthui
zen; Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds.
Plomp, O.geest; Oecumenische geloofs
gemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 ds. De Mey-Meulendijk, 11.15
ds. De Mey-Meulendijk en pastoor v.
Well; Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 ds.
Huisman, Hazerswoude; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds. Jansen, 5 ds.
Mackaay (Leiden); Vredesk. (Burggra-
venl.) 10 ds. Nauta, mmv koor 'Emoena';
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs.
Wijk 'Stevenshof zie na geref. kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
v. Beinum. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v. 't
Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) zie Bethl.kerk; Oude
Vest 10 drs. P. de Bruyn; Maranathak.
zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv.
gem.; bejaardenhuis Groenhoven 10 ds.
Hemmes. Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 kand. T. H. v.d. Hoeven.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds.
Houtman. Chr. Geref. K. (Steenschuur)
9.30 en 5 ds. Den Hertog. Geref. Gem.
(N. Rijn) 10 en 4.30 ds. Boogaard. Geref.
Gem. in Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.)
11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10 ds. Koek. Baptisten-
gem. (O. Rijn 3) 10 ds. Agtereek, ha.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9
evang. S. van Groningen, 10.30 evang.
B. Meulenberg. Evangeliecentrum-
Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lam
mermarkt) 10 evang. Zijlstra, wo. 8 ge
bedsdienst, vr. 8 jeugddienst. Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr. J. Eikerbout. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenes-
teeg) 10 en 7. Nieuw-Apost. Kerk (H.
Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevendedag
adventisten ('De Ontmoeting', Noord-
hofland V.schoten)elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst. Christelijke
Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Genoot
schap der Vrienden ('Quakers') eerste
zondag van de maand 10.30 (Rapenburg
6). Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L.
Dagen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7. zo. 11;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11; Rijn
dijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo. 9.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 Oof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30
en 11; Lammenschansweg zat. 7. zo. 9 en
10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45
en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ref. Kerk 10 ds. Fernhout, 6.30 ds. De
Boer, Hoofddorp. Chr. Geref. Kerk 9.30
en 4 ds. Velema, Nunspeet. Rk Kerk zat
7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. Wilschut, 6.30 ds.
Lapré, Koudekerk; Kruiskerk 9.30 ds.
De Leeuw, Maarn: Opstandingskerk
9.30 ds. Ter Bals. 6.30 ds. Jonkman; G.
Herderkerk 10 ds. Mulder, 7 ds. Tase-
laar; De Bron 9.15 ds. Nieuwenhuis.
10.15 ds. Taselaar, 6.30 ds. Moll; Ashram
(Marsdiep) 10 drs. Brombacher; Drie-
hoorne 7 nam. ds. Nieuwenhuis; Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Noorman, Brum-
men; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds.
Ouwendijk, 6.30 ds. Trouwborst, Vlaar-
dingen. Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds.
Jonkman. 6.30 ds. Wilschut; Salv.kerk
9.30 en 6.30 ds. Boer. Geref. K. Vrijg.
(aula school Bospark) 9.30 en 5 ds.
Room. Ned. Geref. Kerk (school Wil-
lemstr.) 9.30 ds. v.d. Veer, Maassluis,
4.30 ds. M. de Jong. Chr. Geref. Kerk
(Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds. v.d.
Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240)
9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10
ds. Koekkoek, 6.30 evang. E. Poppe.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 ds. M. v.d. Vlugt, 6.30 hr. J. Striet-
man. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr
Hendrikstr. 54) 10 hr. v.d. Hoorn. Pink-
stergem. (school Batestein 16) 10. Chris
tengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Be
thel', hoek Emmalaan) 10. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7, laatste zondag van
de maand 5 u Remonstr. Gem. (Van
Mandersloostr. 36) streekdienst in Wad-
dinxveen. Doopsgezinde Kring (in re
monstr. kerk Van Mandersloostr.) 10.30
dienst, voorg. C. J. L. Wigmans. Rk
Kerk: Bonifaciusk. zat. 7. zo. 9.45 en
11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Boer, 6 ds. A. de Reuver. Geref./Herv.
Gem. (dorpshuis 'De Tas') 10 drs. H. C.
v.d. Sar. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v.
Aalst.
BODEGRAVEN: Hetv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. v. Ede, Apeldoorn, 6.30 ds.
Wieman; Salv.kerk 9.30 ds. v.d. Hoef,
6.30 ds. Taselaar, Alphen, jeugddienst;
Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds. v.
Hensbergen, Ermelo, 6.30 hulpprediker
K. van Dijk, Opheusden. Geref. Kerk
9.30 ds. v.d. Berg, 6.30 ds. Bruijn, Gou
da. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en
4.30 ds. Plaatsman, ha. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-
Luth. Gem. 10.30 ds. Roodenburg, Haar
lem.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 ds. v.d. Pol; De Stek
9.30 ds. v.d. Pol. Geref. Kerk 9.30 ds. G.
de Jong, 5 ds. Buikema, Zw.dam. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers. Geref.
Gem. 9.30 leesdienst, 7 ds. Boogaard, 6
mei 7.30 ds. Honkoop
kerken - in zijn boek 'Christelijke
theologie na Auschwitz' - om een
liturgische herdenking van de
massamoord op joden te houden.
Ook in andere plaatsen (Rotterdam
bijvoorbeeld) zijn de laatste jaren
zulke initiatieven genomen. Altijd
rond de joodse Jom haSjoah op 26
april.
Onlangs ontraadden protestant
se leiders op het gebied van de ver
houding tussen joden en christe
nen een gezamenlijke Jom haS-
joah-herdenking.
wel aangesproken door de bezwa
ren van onder anderen Jansen.
"Wij moeten er inderdaad erg voor
oppassen dat we de joodse herden
king niet naar ons toehalen. De
christelijke gedenkdienst mag ook
niet in de plaats komen van Jom
haShoah. Wij moeten er op een an
dere manier mee omgaan".
"Christenen kunnen de Dag der
Verdelging, de joodse herdenking
van de slachtoffers van de holo
caust, niet naasten schreven on
der anderen dr. Jansen (namens de
hervormde Raad voor de verhou
ding van Kerk en Israël) en ds. J.
Littooy (namens de gereformeerde
commissie). "Als christenen heb
ben wij die verdelging niet doorge
maakt. Eerder hebben wij er een
vruchtbare voedingsbodem voor
toebereid. De joden hebben er
recht op, daarover niet te worden
lastiggevallen, zeker niet door
goedwillende priesters en predi
kanten. Daarom zal stilstaan in
christelijke kring bij de Jom haS
joah nauwelijks een gezamenlijk
gedenken kunnen zijn".
Gelderblom: "Met een bijeen
komst op 10 mei wordt niemand
iets afgenomen. Bovendien is het
een dienst van de Gemeenschap
van Kerkenwaarbij joden aanwe
zig zijn. Het is dus niet echt een ge
zamenlijke dienst. Wij zijn als jo
den gevraagd om mee te doen in het
denken erover en er een bijdrage
aan te leveren".
Dialoog
De hervormde predikant IJ. Ak
kerman - verantwoordelijk voor de
overdenking op 10 mei - voelt zich
Akkerman neemt deel aan de ge
denkdienst omdat hij het nodig
vindt, in een christelijke bijeen
komst mét joden stil te staan bij
wat er is gebeurd "en ook altijd
weer dreigt te gebeuren". Er is in
deze dienst sprake van een dialoog.
"Als christenen moeten wij luiste
ren naar wat joden ons te zeggen
hebben. Daardoor proberen wij
voor onszelf een weg te vinden
naar een nieuwe houding tegen
over hen".
Het is voor joden niet zo gemak
kelijk hieraan mee te werken,
vindt Gelderblom. "Het eist in de
eerste plaats al heel veel van jezelf,
en je krijgt er ook geen positieve
waardering voor in de joodse ge
meenschap". Zo zei de orthodoxe
rabbijn L. B. van de Kamp tot de
drie joodse vertegenwoordigers in
de organisatie van de dienst - on
der wie de liberale rabbijn van Den
Haag A. Soetendorp -, dat ze hun
tijd beter aan joodse zaken konden
besteden.
"Maar niet in alle plaatsen is er
vanuit de orthodoxe hoek negatief
op gereageerd", weet Gelderblom
te vertellen. "Zo werkt men in Rot
terdam juist mee. En de orthodoxe
opperrabbijn van Groot-Brittannië
bijvoorbeeld staat ook heel wat
minder afwijzend tegenover sa
menwerking tussen joden en chris
tenen".
Op zich heeft rabbijn Van de
Kamp gelijk, erkent Gelderblom.
"Ik heb nog genoeg te doen op
joods terrein. Maar als er zo'n dui
delijke vraag van christenen komt,
dan wil ik daar wel op reageren.
Ook denk ik dat het belangrijk is
samen verder te komen in plaats
dat iedereen gescheiden met zijn
eigen ontwikkeling bezig is. Door
gezamenlijk na te denken over zo'n
dienst krijgen joden en christenen
inspiratie om nog meer dingen sa
men te doen". Als voorbeeld
noemt zij het voeren van actie voor
Russische joden en tegen apart
heid.
Psalmen
De samenstelling van de gedenk
dienst gebeurt heel omzichtig. Gel
derblom: "We zijn heel alert op het
gebruik van woorden". Ds. Akker
man noemt als voorbeeld de naam
'Jezus Christus'. "Voor ons een
heilig en ook vanzelfsprekend
woord, maar joden kunnen het
daar moeilijk mee hebben. Dan
moet je je afvragen of je die naam
wel moet gebruiken. Je wilt toch
ook een goed gastheer zijn".
Gelderblom stipt het zingen van
psalmen aan. "Welke vertaling of
melodieën gebruik je, de He
breeuwse of de Nederlandse". De
afgelopen jaren werd besloten dan
maar geen psalmen te zingen. Maar
dan kwamen bezoekers met de
vraag waarom er geen psalmen wa
ren gebruikt.
Dit jaar bevat de liturgie wél
psalmen. Er is gezocht naar een op
lossing die beide recht doet. Een
paar verzen worden voorgelezen in
het Nederlands en de voorzanger
zingt er een aantal in het He
breeuws.
Van bepaalde teksten bestaan
heel verschillende verklaringen.
Gelderblom: "Moet je die teksten
dan vermijden? Nee, we willen dat
onderkennen en bespreken. En
dan moeten we er rekening mee
houden dat problemen die al twee-
Heel positief waardeert Gelder
blom de overdenking van ds. Ak
kerman op 10 mei. "Hij staat stil bij
een bepaalde tekst en maakt dan
duidelijk dat dit gedeelte door
christenen altijd op een bepaalde
manier is opgevat. Uit gesprekken
met joodse vrienden is hem geble
ken dat die uitleg helemaal niet zo
vanzelfsprekend is".
In de dienst zijn naast de over
denking door ds. Akkerman en het
voorlezen van de kroniek door rab
bijn Soetendorp ook duidelijk
joodse en christelijke elementen
aanwezig. Zo wordt een gebed ge
zegd dat in de richting van een
christelijke schuldbelijdenis gaat
en zingt een joodse voorzanger het
Kaddiesj, een joods gebed.
In afwijking van de vorige keren
wordt de dienst niet afgesloten met
een Hebreeuwse zegening, maar
met een zegenbede waarin christe
nen als het ware antwoorden op het
Kaddiesj. Gelderblom: "Wij merk
ten dat sommige mensen de dienst
eigenlijk bezochten om naar de
joodse voorzanger te luisteren; het
mag duidelijk zijn dat dit niet onze
bedoeling is".
De eerste twee gedenkdiensten
werden door ongeveer 800 mensen
bezocht, onder wie ook orthodox-
joodse gelovigen. Dit jaar willen de
organisatoren ook scholen erbij be
trekken. Gelderblom: "Het is be
langrijk dat wij dit herdenken
doorgeven aan de jonge generatie".
Sytwde moet duidelijkheid verschaffen
De bisschoppensynode van dit
jaar in Rome over de roeping en
opdracht van de leek in de Rooms-
Katholieke Kerk moet bepalen, wel- T
ke taken aan de priesters toekomen V GrWcUTUlg
en welke aan de leek. De leek is
geen geestelijke, maar mag ook niet
naar de kant van de kerk worden
teruggedrongen.
strijden tegen discriminatie kun
nen veel baat hebben bij het werk
van leken".
Aldus het werkdocument voor
de bisschoppensynode dat deze
week is uitgekomen.
Namens de Nederlandse bis
schoppenconferentie hoopt dr. J.
M. Gijsen van Roermond de syno
de in oktober bij te wonen. In to
taal zullen ongeveer 230 vertegen
woordigers van bisschoppenverga
deringen aan de synode deelne
men, van wie er zo'n 40 door de
paus zelf zijn aangewezen.
Het Vaticaanse document onder
streept de gelijkwaardigheid van
man en vrouw in het werken voor
de kerk. Het kent de leek vooral ta
ken toe op het gebied van het ge
zin, de samenleving, de politiek, de
economie en de cultuur. "Ook de
vredesbeweging en groepen die
Bij de presentatie beklemtoonde
de algemene secretaris van de bis
schoppensynode, de Vlaamse
aartsbisschop Jan Schotte, dat het
onderscheid tussen priesters en le
ken de afgelopen jaren soms is ver
donkeremaand. Dat heeft, naar zijn
idee, geleid tot grote verwarring
onder de gelovigen. De synode
moet daarom een duidelijke grens
trekken tussen het 'algemeen
priesterschap van alle gelovigen'
en het specifieke priesterambt. Ze
zal ook de rol van de vrouw in kerk
en samenleving aan de orde stel
len.
Vermeden moet worden, dat de
georganiseerde kerkelijke bewe
gingen centraal in de discussie ko
men te staan. "De grote zwijgende
meerderheid van miljoenen leken
die tot geen enkele organisatie be
horen is minstens zo belangrijk",
zei de Vlaamse aartsbisschop.
Gijsen naar Rome.
Als het bestuur van de synode er
mee akkoord gaat, mogen voor het
eerst leken, die als 'waarnemer'
zijn uitgenodigd, tijdens de voltal
lige vergaderingen het woord voe
ren. Tot nu toe mochten zij alleen
in de werkgroepen meepraten.
Maar, zo waarschuwde Schotte,
dit wordt geen 'synode van leken'.
"Alleen de synodevaders hebben
stemrecht".
Is in ons land een protestantse
kerk die de hele week open is al
een uitzondering, als daarin ook
nog een vroegere 'heiligenkapel'
wordt gebruikt - aansluitend bij de
oorspronkelijke functie -, dan is
dat een hoge zeldzaamheid. Zo'n
kerk is de Dom in Utrecht.
Wel spreekt de predikant J. Kro
nenburg liever van 'gedachteniska
pel' dan van 'heiligenkapel'. "De
protesten van Luther en Calvijn te
gen een uit de hand gelopen heili
genverering zitten ons nog in de
botten. Maar aan de andere kant
hebben wij als protestanten het
kind met het badwater wegge
gooid". Zegt de Dom-dominee in
een interview met het blad 'Open
Deur/Goede Tijding', oecumenisch
georiënteerd maandblad over
kerk, geloof en levensvragen.
Hij mist in de protestantse tradi
tie een verantwoorde manier van-
omgaan met 'heiligen'. Onder 'hei
ligen' verstaat hij: "mensen die ons
zijn voorgegaan op de weg van de
Messias; die ook iets hebben laten
zien in hun woorden en daden van
de betrouwbaarheid van de Mes
sias". "Gedenken van heiligen is
heel gevaarlijk. Het snijdt in eigen
vlees. Immers, geloven kan niet
zonder navolging".
In de 'gedachteniskapel' van de
Dom ligt een boek met op het
ogenblik veertig namen. Mensen
van alle tijden en plaatsen. Een
breed scala van mannen, vrouwen
en kinderen. De kinderen van de
kindermoord in Bethlehem na Je
zus' geboerte. Alle kinderen die
slachtóffer werden van geweld.
Mensen van vroeger: Augustinus,
Luther, Calvijn. Mensen van nu:
Romero, Bonhoeffer, Martin Lu
ther King. Ook de theoloog Karl
Barth en de vroegere Dom-predi-
kant Van der Werff. En Teresa van
Avila, aan wie de feministische
theologie veel aandacht besteedt.
Bach en de dichter Martinus Nij-
hoff worden ook genoemd.
In de kapel staat een grote paas
kaars. Symbool van de opgestane
Heer. Kronenburg: "Het licht ver
teert zichzelf en juist zó verspreidt
het licht voor zijn omgeving. Dat
was trouwens ook het motto van
Calvijn: laat mij maar verteren, als
ik maar tot voordeel mag zijn".
Als de dominee aan die kaars een
kaarsje ontsteekt, probeert hij zijn
levensweggetje in te voegen in de
weg van de Messias. En hij denkt
dan aan al diè mensen in het boek
die dat ook hebben gedaan. "Kaar
sen aansteken is niet rooms, maar
joods. Maar we maken er geen han
deltje van, met beeldjes en prentjes
en zo. Daar passen we in deze ka
pel erg voor op".
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaf, 6.30 kand. J. Mulderij, Nieu-
werkerk a.d. IJsscI. Geref. Kerk 9.30 en
5 ds. Mulder, Lunteren. Rk Kerk: dorp
zat. 7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo.
8.45 en 11.15; Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, afscheid. Geref. Kerk ('Hoeksteen')
7 nam. ds. Oegema, O.geest. Chr. Geref.
Kerk 10 en 5 ds. v. Langevelde. Rk
Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk.
zat. 7, zo. 10 en 11.30.
9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Aarents, 6 ds.
Sloof; Ontm.kerk 10 ds. Sloof, 6.30 ds.
Aarents. Herv. Gem. 'De Rank' (P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. v. Breevoort. 5 ds. v.d.
Horst, jeugddienst. Vliegkamp Valken
burg 10.30 ds. Verseput. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Driebergen; O.
Kerk 10 ds. Rietveld, Overberg, 6 ds.
Hovius; Ichthusk. 10 ds. Sjollema, 5 ds.
Visser; Pniëlk. 9.30 ds. De Jong, 6 ds. v.
Roon, Zeist; Maranathakerk (Rijnsoe
ver) 10 ds. G. Juckema, Leerdam, 6 ds.
De Jong. Overduin 2.15 ds. A. Baas. 'De
Hoeksteen' (Burgersdijkstr.) 10 doven-
dienst, hr. C. Haaring. Herv. Gem. 'De
Rank' (aula P. Groen-college Pr. Frede-
rikdreef 15) 10 ds. S. Zuidema, IJmond,
ha. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. Koster,
5 ds. Koole, 's Gravenzande, jeugd
dienst; Triumfatork. 9.30 ds. v.d. Horst,
5 ds. Koster. Geref.-K. Vrijg. 9.30 lees
dienst, 5.30 ds. Heida. Ned. Geref. K.
(aula Bestevaer-mavo) 9.30 en 7 kand. J.
Mudde. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slag
boom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal)
10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem. (Remi-
sestr.) 10 en 5, 6 mei 7.30 ds. Beens. Ge
ref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. On
afh. baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10
hr. C. Brussel, Andijk.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. 9 en 10.45.
Gem. 10 ds. Lapré. 7 ds. Bras, S.heim.
Geref. Kerk 10 ds. Swierts, Maassluis, 7
zie herv. gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. Knorth;
Hoofdstr. 10 ds. Doesburg; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen. Meer-
burgkerk (H. Rijndijk) 11 gastdienst.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw. Elis.zie-
kenhuis 9.30 hoogmis, 11 ds. Brommet.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
vatori) 10 ds. Vos, 7 ds. v. Dijken. Chr.
Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken. Ge
ref. Gem. 10 en 4 ds. Den Boer. Evange
liegemeente (Heereweg 52a) 9.45 hr. K.
Pot. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo.
10.30; Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30,
Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 10.30; Engel-
bew. zat. 7. zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wegerif, 6.30 ds. Poot, Doeveren. Gerei'.
Kerk 9.30 ds. Nooteboom. Chr. Gerei'.
Kerk 9.30 leesdienst, 7 ds. Boiten, Schie
dam. Remonstr. Gem. streekdienst in
Wadd.veen. Evang. gem. (Kruispunt,
Kennedylaan 33) 9.30. Rk Kerk zat. 7, zo.
en ds. Schilt. Geref. Kerk 9.30 ds.
Kooi, 7 zie herv. gemeente. Rk Kerk zat.
7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft; Pauluskerk 10 ds. De Gelder, 7
ds. 't Hooft. Geref. Kerk 10 (ha) en 7 ds.
Boswijk. Geref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst,
2.45 ds. Ulehake. Ned. Geref. Kerk (Sal-
l9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 hr.
J. v.d. Kamp, Beverwijk, 7 ds. Ten Voor
de. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Rang.
Chr. Geref. Kerk 9 30 en 4.30 ds. Visser.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee. 5 ds.
Vermaat, Maassluis, 7 drs. G. A. Schol-
te; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Meijering,
V.schoten; De Rank (Golfbaan) 10 ds.
W. Vroegindeweij, Eemnes; Sole Mio 9
ds. Lijesen, Balk. Geref. Kerk Buurt
kerk (Hoofdstr.) 10 ds. Lijesen, 7 ds. v.d
Lee; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Elgersma;
Stichtingskerk 11 ds Slofstra Ned
Prot. Bond (aula O Zeew.) 10.30 drs.
H. Sachs. Evangeliegemeente 'Shalom'
(geb. 'Buitenzorg', Zeereep) 7 nam. Rk
Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7,
zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
v.d. Mey. gezinsdienst; De Zilk 10 ds.
Joh. Sierat, Leiderdorp. Rk Kerk Vic
torie. zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo.
9 en 10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. P. Sierat; Pauluskerk 10
ds. M. A. Sijbrandij-Verbist, Den Haag;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 dr
Dirksen, Leiden, 7 hr. W. Schot. Geref.
Kerk 10 ds. Bovenberg, dienst voor jong
en oud, ha. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr.
Schilderschool) 9.30 en 4.30 prof. dr.
Douma, Kampen. Ned. Geref. Kerk
(Gem.centrum) 8.45 en 4 ds. De Lange.
Van Wijckerslooth 4 ds. H. Rijksen. En
degeest 10 pater Boshouwers. Volle-
ëvangeliegcm. (Gem.centrum) 4 Rk
Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
i. 8.30 en
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 hr. J. W. Hoffenaar,
Voorhout. Geref. K. 9.30 kand. W. Vene-
ma, 6.30 ds. T. Attema-Roosjen. Re
monstr. Gem. 10 dr. Meijering, O.geest.
Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Wagter, 5 ds. Smaling; Be-
thelkerk 9.30 ds. Smaling. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 en 5 ds. Riemersma,
Loosdrecht; Imm.kerk 9 en 10.30 ds.
Snel, 5 ds. Baayen; Mar.kerk 9.30 ds.
Baayen, 5 ds. Snel. Geref. Kerk Vrijg. 10
ds. Grutter. 5.15 ds. R. Houwen. Chr.
Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang.
Chnstengem. (aula mavo) 10 dienst. Rk
Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM. Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. v. Achterberg, 7 ds. Baas. Geref.
Kerk 9.30 ds. Bras, 7 zie herv. gemeente.
Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Aarnoudse.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10 ds. J.
Blaauw, A.dam. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
Stam. Geref Kerk 9 30 en 6 30 dienst.
Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk
Langeraar zat. 7. zo. 9.30 en 11.30
VALKENBURG: Herv.. Gem. 10 ds. Oe
gema en ds. Vermeulen, slotdienst win
terwerk, mmv Valkenburgs kinderkoor,
6.30 ds. Vermeulen. Geref. Kerk 6.30 ds.
Huisman, H.woude. Geref. K. Vrijg. 9.30
en 4 ds. Heida. Vliegkamp Valkenburg
10.30 ds. Verseput.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkge
meenschap 10 ds. M. van der Werff. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. M. B. Blom,O.geest; De Ont
moeting (Noordhofland) 9.30 ds. De
Zeeuw. Zie ook Geref. Kerk. Hulp en
Heil (Schakenbosch) 10 ds. Verheule.
Herv. evang. op geref. grondslag (kerk-
geb. 'Rehoboth', A. van Leeuwenhoek
kade) 9.30 ds. G. H. van Kooten, 4.30 ds.
v.d. Hoef, Bodegraven. Geref. Kerk 9.30
ds. De Zwart, 7 oecum. zangdienst Raad
van samenwerkende Kerken in Moeder
Godskerk, ds. Blanken, mmv Moeder
Godskoor en cantorij van Dorpskerk.
hofland 10.30 woorddienst. Rk Kerk
Lauc.kerk zat. 7, zo. 11; M. Godskerk.
zat. 7. zo. 9.30. Zie ook Geref. Kerk. Kerk
van Engeland (British school in The Ne
therlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst.
8.30 en 10.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. De Bie, Papen-
drecht; Kievietk. ('Samen op weg') 10
ds. J. Visser; Messiask. 10 ds. v. Waas-
bergen; Dorpscentrum 9.30 kand. v. Dis.
Geref. Kerk Zijllaan 10 en 7 ds. v.d.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. v. 't Hof. Geref. Kerk 9.30 ds. Aat-
ders, 6.30 ds. S. de Jong, Woerden. Ned.
Prot. Bond (De Wijk) 10.30 ds De
Clercq, Leiden. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 en 7
hr. De Haan. Geref. Kerk 9.30 kand. J.
Eerbeek, 7 hr. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 drs.
W. P. Fieggen. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30.
zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10,
Meerburgkerk H. Rijndijk zat 7, zo. 9.30
en 11.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 hr.
P. Noordmans, Benschop, 6.30 ds. Eij-
senga. Geref. Kerk 9.30 ds. Buikema.
6.30 ds. Aalders. Remonstr. Gem. 10
streekdienst in Wadd veen.
