'Russen zijn nog niet klaar voor vrijheid'
Jj^^^J^BULAG^AJUlE^EIDSCH/ALPHEN^AGBWD
ZATERDAG 21 MAART 1987
f S iw
EXTRA
PAGINA 19
Sinds Gorbatsjov aan
de macht is gekomen
worden hervormingen
in snel tempo
uitgevoerd in de
Sowjet-Unie. In het
immens grote rijk
werd de
kopieermachine tot
voor kort nog
beschouwd als een
bedreiging van het
systeem. Nu worden
dissidenten
vrijgelaten, is er een
anti-corruptie
campagne op gang
gebracht en zijn er
veel meer tekenen van
liberalisering. Een
show voor het Westen,
of signalen van echte
veranderingen? Kirill
Gradov, twaalf jaar
geleden uitgeweken
naar Nederland, heeft
er zo zijn eigen mening
over.
De berichten die de laatste tijd
doorsijpelen uit de Sowjet-Unie
gaan niet alleen meer over politiek,
maar vallen steeds vaker in de cate
gorie „From Russia with Love".
Zesentachtig dissidenten die tot nu
toe zijn vrijgelaten; de eerste miss-ver"
kiezingen in Siberië; de voorgenomen
terugtrekking van de troepen uit Afgha
nistan; de opening van het eerste restau-
door Paul de Tombe
rant op particuliere basis in Moskou; art
sen die particuliere praktijken mogen
beginnen. Maar ook: meldingen over ho
ge partij functionarissen die villa's heb
ben laten bouwen op kosten van de
staat, terwijl in hun stad talloze kinderen
moeten wachten tot er een plaatsje vrij is
op de kleuterschool; de 'ontwapenende'
voorstellen van Gorbatsjov en de hoofd
redacteur van de Prawda die zich uit
spreekt tegen censuur.
Het regime humaner, de pers kriti
scher, de corruptie aangepakt en wat
vroeger als decadent werd beschouwd
schijnt nu opgang te maken. Er is heel wat
aan de gang in de USSR; maar is dat nu
show, of zijn het echte hervormingen?
„Ik heb altijd gezegd dat het belangrijk
ste voor de Sowjet-Unie en de Russische
geest is: het overleven van het Sowjet-
rijk. Daartoe is men bereid zeer ver te
gaan. Zelfs tot het overboord zetten van
de hele ideologie", zegt Kirill Gradov.
„En daarmee bedoel ik niet dat de Sow
jet-Unie op lange termijn kapitalistisch
wordt, maar naar convergentie groeit.
De theorie die zegt dat de communisti
sche en de kapitalistische landen de bes
te trekjes van elkaar overnemen. Dat
heeft zowel zin voor het westen als voor
de Sowjet-Unie, want ik vermoed dat
daar ook goede trekjes zijn".
Drastisch
Dat laatste bedoelt hij niet zó letterlijk,
want hij weet wel zeker dat zijn geboor
teland ook goede kanten heeft, maar Ki
rill Gradov mag zich af en toe graag wat
ironisch uitlaten. Volstrekt serieus
wordt hij echter als hij zijn zienswijze
geeft op de liberalisering in de USSR.
„Daar zijn twee theoriën over. De eer
ste zegt dat het gaat om cosmetische ver
anderingen, de tweede wil dat de Sow
jet-Unie in zo'n impasse is geraakt dat
het zo niet verder kan. Ik ben aanhanger
van de laatste theorie", zegt Gradov. „De
Sowjet-Unie moet drastisch veranderen,
anders overleeft het land niet. En we we
ten weliswaar weinig over de echte be
doelingen, maar het eerste leidt nergens
toe en wil de Sowjet-Unie de technologi
sche competitie met Amerika blijven
aankunnen, dan zal het op de langere
termijn toch tot diepgaande wijzigingen
moeten overgaan. Als Gorbatsjov dit al
leen doet om concessies van het Westen
te krijgen, is hij niet goed bezig. Ik schat
hem hoger in".
Hij geeft een aantal redenen waarop
hij die taxatie stoelt. De opmerkelijkste:
„Gorbatsjov is aan zijn positie geholpen
door de KGB". Die geheime dienst ver
gaarde ten tijde van het bewind van
Brezjnev - door Gradov omschreven als
de periode van het "net doen of we be
wegen" - uitgebreid informatie op aller
lei gebied, dus ook over de 'corruptie die
„een grote omvang heeft aangenomen".
Als communist van de oude stempel wil
de Brezjnev alleen de positieve zaken
horen en negeerde hij de negatieve.
Daarmee verloor de Sowjet-Unie niet al
leen de greep op de internationale reali
teit, maar werd ook de weg geplaveid
voor een hervormer.
Gradov: „De KGB had een veel beter
beeld van de realiteit en dat was zo
schokkend dat er wel een radicaal figuur
nodig was. In vergelijking met Polen
heeft de KGB de rol van het leger ge
speeld. Andropov was een Jaruzelski.
Hij heeft heel wat mensen ervan over
tuigd dat er zo iemand als Gorbatsjov
moest komen".
Het zou verklaren hpe het Gorbatsjov
is gelukt omhoog te komen in een sys
teem, „waarin je star moet denken om
carrière te maken", aldus Gradov, die
Kirill Gradov: "Ik denk dat de Sowjet-Unie de wolf in het bos blijft, zodat het Westen niet in slaap valt of al te zeer verziekt wordt"
daar nog aan toevoegt dat „een leider in
de Sowjet-Unie zich alleen kan uiten als
hij de absolute leider is. Hij moest dus
jaren zijn ideeën voor zich houden". Het
zou ook verklaren waarom Gorbatsjov
verder kan gaan dan Chroesjtsjov, wiens
drastische maatregelen tegen het stali
nisme hem de kop kostten.
Gorbatsjov kan nu al sneller gaan. Al
weer, om verschillende redenen. Gra
dov: „Zijn machtbasis is de KGB en hij
probeert nóg een basis te scheppen bij
de intelligentsia. Met het praten over het
afschaffen van de censuur - met de kri
tiek op de Sowjet-maatschappij. Hij is
de eerste Sowjet-leider die oog heeft
voor de massa-media om zijn ideeën be
kend te maken. Zijn public relations ver
zorgt hij uitstekend. Als een modern po
liticus. Dan kunnen zijn veranderingen,
ook niet cosmetisch zijn, want dat past
niet bij de moderne mens".
„Natuurlijk zijn er grenzen", beseft
Gradov, „maar wat hij nu doet, is de
stomste fouten en debiliteiten uit het re
gime verwijderen. Daar is niemand te
gen. En hij gaat zo snel om zijn stempel
te drukken en om niet de schuld te krij
gen van de fouten van het Brezjnev-regi-
me, de euforie van zelfgenoegzaamheid.
Hij wil de veranderingen zo snel door
voeren dat, zelfs als hij faalt, het oude
systeem van denken niet meer terug
keert. Vandaar de vervanging van een
aantal hoge functionarissen".
De bedoelingen zijn dus oprecht?
„Ik hoop het", zegt Gradov. „De algeme
ne stemming is: we hopen en zijn bang
tegelijkertijd. Russen zijn ontzettend
wantrouwig en er zijn al zoveel beloftes
gedaan. Iedereen is bang in Gorbatsjov
te geloven, omdat hij voor de zoveelste
keer een ander iemand kan blijken te
zijn. Ze willen hem graag geloven, maar
worden belemmerd door hun ervarin
gen".
De twijfel wordt, volgens Gradov, nog
versterkt door de 'dualistische' uitstra
ling die Gorbatsjov heeft. „Van Gorbats
jov als leider is die zeer positief, van Gor
batsjov als mens is die minder. Als aan
kondiger van zulke brede hervormingen
geniet hij sympathie bij de intelligentsia,
maar tegelijkertijd is hij bij tv-optredens
soms erg bot in zijn antwoorden en is hij
ook niet altijd 'echt'. We moeten nog
zien of hij zijn populariteit kan uitbrei
den naar de werkers en boeren. In die
kringen is hij bepaald niet geliefd. Met
name het drankverbod werkt averechts.
In de koudere streken van Rusland is
een leven zonder drank géén leven. En
het gaat niet goed met de economie, er
ligt niet veel in de winkels. Dat werkt
allemaal tegen. De anti-corruptie cam
pagne is weliswaar voor het volk, maar
het probleem is de tijd. Gorbatsjov weet
dat hij snel moet ingrijpen en de econo
mie leent zich daar het minst voor. Dat
verklaart misschien waarom hij als snel
le hervormer naar de intelligentsia gaat.
Daar kan hij op korte termijn succes
boeken".
Met de ideeën van de vroegere dissi
denten als leidraad. Het is één van de
redenen voor de vrijlating van personen
als Sacharov. „In eerste instantie is dat
een gebaar naar het Westen", vermoedt
Gradov. „Want daar zijn dissidenten
veel meer bekend dan in de Sowjet-
Unie. Maar er zit ook een andere kant
aan. Sacharov is in eigen land jarenlang
voorgesteld als een schurk en wordt nu
plotseling vrijgelaten. Dat bewijst de
grote moed van Gorbatsjov, die de denk
beelden van dissidenten gebruikt voor
de hervormingen, omdat die in de partij
niet leven. Functionarissen kunnen al
leen met star denken een carrière op
bouwen, dissidenten zijn degenen die
daarvan afwijken. Gorbatsjov kon naar
niemand anders voor zijn ideeën. Dan is
het onlogisch om ze in de bak te stoppen
of te laten".
Geen vijand
Ook daarbij is dus geen sprake van
propagandistische redenen alleen. „Gor
batsjov doet alles om verschillende rede
nen", betoogt Gradov. „Zijn kracht ligt
in het feit dat hij veel facetten hanteert.
Natuurlijk bedrijft hij óók propaganda
en wil hij alles zo goed mogelijk doen
voorkomen. Hij is tenslotte geen vijand
van de Sowjet-Unie. Maar om hem dan
af te schilderen als een soort Goebbels,
zoals bondskanselier Kohl heeft gedaan,
dat gaat echt te ver. Van alle Sowjet-lei-
ders verdient Gorbatsjov die benaming
het minst".
Tegen een dubbele achtergrond moet
ook het streven naar internationale ont
spanning door middel van ontwape-
ningsoverleg worden gezien. „De vre
desvoorstellen zijn gedicteerd door de
abominabele staat van de economie",
weet Gradov. „Er is geld nodig en ten
tweede probeert Gorbatsjov de techno
logische wedloop met het Westen te ver
mijden. Die valt toch niet te winnen, om
dat het Westen veel geavanceerder is,
dus het heeft geen zin om nog verder uit
te dagen".
„Er bestaat trouwens een zeer interes
sante binding tussen Gorbatsjov en Rea
gan", poneert Gradov tussendoor als in
trigerende stelling. "Reagan heeft Gor
batsjov enorm geholpen. Zelfs met aan
de macht te komen". Met ironische on
dertoon legt hij uit: „Reagan komt in de
Sowjet-Unie over als een zeer overtui
gend leider. Mijn idee is zelfs dat hij de
eerste Sowjet-leider is in het Witte Huis,
want alleen de Sowjet-leiders konden
tot nu toe zeggen dat de Sowjet-Unie de
bron is van alle kwaad en nu kwam Rea
gan met zo'n botte, pure Sowjet-uit-
spraak. De reactie was spectaculair. Er
ontstond een dringende behoefte aan
een nieuw type leider dat, modern en dy
namisch, verzet kon bieden aan zo'n
verfijnde communicator. Het Sowjet-
antwoord was des te unieker omdat de
westerse beschuldiging dat het Politbu
reau wordt bevolkt door oude heren, di
rect werd terugbetaald. Reagan is veel
ouder dan Gorbatsjov, die qua leeftijd
de zoon had kunnen zijn van heel wat
vroegere leiders".
Wrange grap
In dezelfde sfeer gaat Gradov
kelijk in op de reacties die de liberalise
ring in de USSR oproept in de andere
Hij heet eigenlijk Felix Kaplan,
komt uit Litouwen en week in 1975
uit naar Nederland. Kirill Gradov,
zoals hij zich tegenwoordig noemt
als schrijver, vertrok twaalf jaar
geleden uit de Sowjet-Unie waar hij
free-lance journalist was, om in het
Westen een nieuw bestaan op te
bouwen. Dat is hem gelukt. Als
tennistrainer van Nicole Jagerman,
als romanschrijver en als part-time
docent Russisch en Ruslandkunde
aan de Leidse universiteit vult de
40-jarige intellectueel zijn dagen.
Niet helemaal op de manier zoals hij
zich had voorgesteld, „maar hier
kan ik tenminste vrij denken,
praten en reizen. Het leven is hier
veel veelzijdiger dan in de
Sowjet-Unie"
Daaruit ging hij destijds weg, niet
als dissident, maar „omdat het
systeem me te weinig toekomst
bood. En het geloof in een
verandering van de situatie behoort
niet tot de karakteristieken van de
Sowjet-raens. Daarbij werd door de
jaren heen door de
propaganda-machine in de
Sowjet-Unie zoveel kritiek geleverd
op het Westen, dat daardoor een
schitterend beeld van een
paradijselijk leven tot stand werd
gebracht".
Dat idee is voor hem niet helemaal
uitgekomen. „Sommige dingen zijn
heel anders dan ik had verwacht",
zegt hij nu, en daarmee heeft hij nog
dagelijks te maken. „Ik kwam
destijds als Russisch schrijver.
maar daar was hier geen behoefte
aan. Ik moest self-supporting zijn en
ik kon alleen een
verblijfsvergunning krijgen omdat
ik tennisser was".
Daarom ging hij aan de slag als
tennistrainer. „Maar in principe ben
ik kunstenaar. Ik zie mezelf als
schrijver en als Rus. Ik denk dat ik
de geest van een groot volk in me
draag. Een groot volk dat geen
genoegen neemt met kleine
prestaties. Daarom ben ik blij dat ik
Nicole Jagerman, een meisje dat
nooit verder kwam dan
kwartfinales bij
jeugdkampioenschappen, tot
Nederlands dameskampioene heb
gemaakt. Dat is mijn stille dank aan
Nederland", zegt hij als Felix
Kaplan, de naam waaronder hij in
de tenniswereld bekend is.
Als Kirill Gradov („toen ik hier
kwam was ik bang voor mijn ouders
die achterbleven; daarom en om af
te rekenen met mijn
Sowjet-identiteit heb ik als auteur
een andere naam aangenomen")
schreef hij tot nu toe drie boeken:
'Veel geluk kameraden' over zijn
vertrek en de romans 'Met schuine
en begerige ogen' en 'Aan de grond'.
De in Amsterdam woonachtige
Gradov werkt nu aan een vierde
boek: 'Korte tennisverhalen', over
de sport waarin hij bezig is.
Wonderlijk genoeg wordt hij daarin,
net als de meeste privé-trainers met
principes, door de bond beschouwd
als een dissident.
landen van het Oostblok. „De Tsjechen
willen nu met hun tanks naar de Sowjet-
Unie gaan. De schuld van '68 betalen".
Een wrange grap met een serieuze on
dertoon, want de leiders in Tsjechoslo-
wakije en de DDR hebben het er niet ge
makkelijk mee. Op dezelfde dag dat Sa
charov meer bewegingsvrijheid kreeg,
werden diverse leden van Charta '77
gearresteerd. En in het partijblad Neues
Deutschland van de DDR worden voor
het eerst passages geschrapt uit toespra
ken van een Sowjet-leider.
„De meest beschermde leiders hebben
het er moeilijk mee", zegt Gradov. „Niet
degenen die in eigen land moeten op
boksen tegen oppositie, zoals in Polen
en Hongarije. Die zijn strijdlustig en
kunnen het wel verwerken. De be
schermden niet. De cruciale vraag is hoe
zij gaan reageren op de ontwikkelingen.
Gaan ze die negeren, of gaan ze zich aan
passen?"
Noodgedwongen
De keus zal op het laatste moeten val
len, vindt Gradov. Noodgedwongen,
want: „Negeren betekent de dood. De
ideologie is niet meer te bekostigen, de
technologische ontwikkelingen zijn niet
meer bij te benen. Ook niet in de Sowjet-
Unie zelf. Om te overleven moet dat mo
dern worden en dan noem ik in eerste
instantie het informatiebeleid. Want hoe
kan het in vredesnaam gebeuren dat
zo'n land zich bepaalde westerse techno-
logiën niet kan veroorloven omdat de in
troductie daarvan het systeem in gevaar
zou brengen?"
Gradov heeft er pikante voorbeelden
van voorhanden. „De kopieermachine is
nog steeds een ideologisch onbetrouw
baar apparaat, dat in de Sowjet-Unie
achter slot en grendel wordt gehouden.
De informatie wordt anders verspreid:
naarmate je hoger bent in de hiërarchie,
krijg je meer informatie. Ook een com
puter is te dom voor die subtiele ver
schillen in rang. Het invoeren van de
computer zou betekenen dat de student
en de minister dezelfde informatie zou
den krijgen. Dat druist in tegen de Sow-
jet-instelling. Nog bekender is het feit
dat sommige onderdelen ideologischer
zijn dan andere. Het modum en de prin
ter bijvoorbeeld moeten worden gezien
als een grotere dreiging voor het sys
teem dan keyboards en monitors, omdat
met de hulp daarvan meer informatie
kan worden verspreid en de censuur ge
makkelijker kan worden omzeild.
Krankzinnig toch, hoe kan een moderne
maatschappij zo functioneren?"
Tegenkrachten
Gradov beantwoordt deze retorische
vraag indirect bij de behandeling van
het thema van de tegenkrachten die
Gorbatsjov zou kunnen oproepen met
zijn liberalisering. „Die kunnen zich, bij
voorbeeld in Tsjechoslowakije, alleen
ontwikkelen in de hogere partijlagen.
De bevolking in Tsjechoslowakije im
mers is veel meer westers georiënteerd
dan in de Sowjet-Unie. De Russen wa
ren altijd de dragers van de conservatie
ve krachten en in Tsjechoslowakije is
een regime geïnstalleerd dat weinig te
maken heeft met de verlangens van de
(foto Lo«k Zuydcrduln)
bevolking. Die ziet Gorbatsjov als de
nieuwe Dubcek. Ik heb onlangs nog met
een Tsjech gesproken. Hij vertelde dat
de tijden niet ver meer weg zijn dat de
Tsjechen gaan roepen: Lang leve de
Sowjet-Unie, lang leve Gorbatsjov. Dat
idee veroorzaakt de panische reacties
van de leiders daar en in de DDR".
Geen valse hoop
Het is een andere reactie dan die in het
Westen bestaat op de "Russische drei
ging'. Ondanks zijn positieve interpreta
ties gelooft Gradov niet dat die zal ver
dwijnen. „Het is een groot land en per
definitie moet dat een actief buitenlands
beleid voeren. In het Westen moet geen
valse hoop groeien dat door het toedoen
van Gorbatsjov de dreigementen veel
minder zullen worden. Er zal wel van
een vermindering sprake zijn, omdat hij
meer aandacht wil besteden aan de eco
nomie dan aan de bewapening, maar we
moeten ons goed realiseren dat een ster
ke Sowjet-Unie in sommige gevallen be
ter is dan een zwakke Sowjet-Unie. En
met sterk bedoel ik dan: gecentraliseer
de macht die m handen is van een sterke
leider. Als de macht verdeeld zou wor
den over verschillende geledingen, zou
dat een veel groter gevaar opleveren
voor de vrede dan welke bewapening
ook. Ik denk dat de Sowjet-Unie de woll
in het bos blijft, die voor zekere functies
zorgt, zodat het Westen niet in slaap valt
of al te zeer verziekt wordt".
De bevolking in zijn eigen geboorte-
land moet eerst ontwaken, voordat ze
klaar is om te leven met een losser sys
teem. Historisch zijn er twee tendensen
in de Russische gedachten wereld: het
Slavische en het westerse denken. De
vertegenwoordigers van de eerste stro
ming zagen Rusland „als het derde Ro
me en de Russen als een door God uit
verkoren volk met een uniek ontwikke
lingspeil. Rusland moest zich dus apart
van de wereld ontwikkelen. Dat waren
reactionaire theorieën, daterend van de
negentiende eeuw, die door het commu
nisme nieuw leven werden ingeblazen".
Nu er meer westers wordt gedacht
(„de eerste westerse denker werd in de
19de eeuw in het gekkenhuis gestopt",
wijst Gradov op een stukje repenterende
historie), moet het volk nog meer wen
nen.
Niet klaar
„Het volk moet meer hebben, maar
niet alle rechten. Daar is het niet op
voorbereid", luidt de opmerkelijke
waarschuwing van Gradov. „Russen en
democraten zijn twee begrippen die el
kaar bijten en het moeilijkste is om de
mentaliteit van mensen te veranderen.
Dat vraagt enorm veel tijd. Het begrip
liberalisering heeft daar ook een andere
inhoud dan hier. Hier betekent het de
snelle invoering van de democratie,
maar hoe merkwaardig dat ook mag
klinken, ik ben tegenstander van libera
lisering in de Sowjet-Unie op de wester
se manier. Ik ben bang dat het rivieren
van bloed zou opleveren, want Russen
kunnen niet met elkaar praten. Het zijn
altijd mensen geweest van verschillende
meningen en er moet heel wat gebeuren
voor ze met elkaar leren praten"
