'Zoiets maak je maar een
keer in je hele leven mee'
Boek over restauratie bruggen en kelders Hoogstraat
actief in vrije tijd
LEIDEN - "Een project dat zonder
overdrijven uniek valt te noemen
en datje maar één keer in je aanne
mersleven tegenkomt". De aanne*
mers Beljon en Granneman zijn
niet de enigen die met gepaste
trots terugkijken op de restauratie
van de kelders Hoogstraat en de
naastgelegen Vis- en St. Jansbrug.
door
Gert Visser
Er is al veel over dit karwei ge
schreven, maar binnenkort ver
schijnt er zelfs een speciaal boek
over waarin de belevenissen van
alle betrokkenen zijn opgetekend.
In 18 opstellen worden vrijwel alle
aspecten van de restauratie uit de
doeken gedaan en wordt het heden
en verleden van een van de oudste
delen van Leiden belicht. Maar ook
het wel en wee van de omwonende
winkeliers en het noodlot van vijf
in de kelders huizende vleermui
zen staan - ruim geillustreerd - ver
meld.
Vrijdag 20 maart wordt de laatste
hand aan de restauratie gelegd, het
boek is vanaf maandag 23 maart
aan de balies van stadhuis en
stadsbouwhuis verkrijgbaar voor
de prijs van tien gulden. Een
bloemlezing uit 'Hoogstraat op
stelten'.
Tezamen met Visbrug en St.
Jansbrug vormt de Hoogstraat één
van de oudste delen van Leiden.
Wanneer de Visbrug - de oudste
brug van Leiden - is aangelegd, is
Een kelder van de Hoogstraat die
dienst doet als schoenenwinkel.
(archieffoto)
niet precies na te gaan. Historici
zijn het er over eens dat de brug er
nog voor de stadwording van Lei
den moet zijn geweest. De twee
bruggen worden het eerst ge
noemd in de verhalen over de lei
ding in het graafschap Holland tus
sen gravin Ada met haar man Lo
de wijk van Loon en de latere Wil
lem I. Lange tijd zijn de twee brug
gen de enige oeververbinding over
de Rijn geweest in het westelijk
deel van wat nu Zuid-Holland heet.
Beide bruggen waren aanvankelijk
van hout gemaakt, aan het begin
van de veertiende eeuw werden
beide vervangen door stenen over
spanningen.
De handel is van oudsher ver
bonden met het straatje tussen de
twee bruggen. De Visbrug, die aan
vankelijk de 'Oude Brug' werd ge
noemd, kreeg zijn huidige naam
omdat de visverkopers bij deze
brug hun waar verhandelden. De
wens van de gemeente om de
markthandel na voltooiing van de
restauratie toch weer een plaatsje
te geven op de Hoogstraat is door
velen bekritiseerd, maar is in ieder
geval vanuit historische motieven
een juiste beslissing geweest. Zij
het dat de 'blauwe tram' waarin de
marktkooplui een onderkomen
hebben gevonden, door velen be
schouwd wordt als een foei-lelijk
gevaarte dat afbreuk doet aan het
historisch aanzicht van de Hoog
straat met zijn twee bruggen. Ook
de aannemers hebben zich er aan
geërgerd: "Wij vinden die markt
kramen vloeken met de omgeving.
Gewone kramen met zeildoeken
zouden een vriendelijker beeld ge
ven en beter bij de sfeer passen".
Brand
De bebouwing tussen de twee
bruggen had pas na 1294 plaats
toen werd besloten tot de uitbrei
ding van Leiden. Onder de huizen
lagen kelders die aansloten op een
vijf meter brede kade langs de
Rijn. Zo'n 150 jaar na de bouw van
de eerste kelders werden de kel
ders uitgebreid om de handel op de
Hoogstraat meer ruimte te geven.
De kade werd bebouwd en de uit
gangen van de kelders kwamen di
rect uit op het water.
De bebouwing boven de kelders
aan de Hoogstraat heeft zich in de
loop der tijden ingrijpend gewij
zigd. De aanvankelijk midde
leeuwse bebouwing was vrij laag.
De woonhuizen met trapgevels en
kruiskozijnen werden vervangen
door hogere huizen met lïjstgevels.
Na een brand in de nacht van 2 op 3
oktober 1766 vielen de laatmidde
leeuwse huizen op de hoek van de
Nieuwe Rijn onder de slopersha
mer en werden vervangen door de
nu nog bestaande huizen. De
spreuk in de daklijst van het hoek
pand 'De trouw der burgerij heeft
hier, 't geen door geweld der vlam
men wierdt gesloopt, in bet'ren
staat hersteld' herinnert aan de
brand.
De woonhuizen kregen in de 19-
de eeuw op de begane grond win
kelpuien waarvan de meeste intus
sen herhaaldelijk zijn gewijzigd en
gemoderniseerd. Op de hoek van
de Hoogstraat en de Oude Rijn
werd de bebouwing aan het begin
van deze eeuw van de grond af aan
vernieuwd.
Schuilkelder
Wanneer in de tachtiger jaren de
restauratie ter sprake komt, is het
niet de eerste keer dat het gemeen
tebestuur zich over dit onderwerp
buigt. Ook in 1867 werden, na een
gedeeltelijke afbraak de in verval
geraakte, wal- en keldermuren ge
restaureerd. Desondanks is de kel
der voor het pand Hoogstraat 1 la
ter ingestort. De ruimte is toen met
zand gevuld.
In de vijftiger jaren van deze
eeuw is voorgesteld om de gewel
ven te slopen en vol te storten met
zand of de kelders te voorzien van
een gewapende betonconstructie
om het wegdek er boven te kunnen
dragen. In een restauratie zag het
toenmalige gemeentebestuur wei
nig heil omdat de kelders toch te
zwak zouden blijven om het ver
keer te dragen. Een ander plan was
- geheel in de geest van die tijd - om
de kelders om te bouwen tot een
grote schuilkelder. Zolang het
geen oorlog was zou deze schuilge-
legenheid dienst kunnen doen als
fietsenstalling. Geen van de plan
nen vond doorgang, B en W heten
de zaak zoals het was en besloten
slechts licht verkeer op de Hoog
straat toe te staan. In 1961 werd op
nieuw een voorstel in de gemeente
raad behandeld dat voorzag in af
braak van de meeste kelders. De
kosten werden geraamd op 150.000
gulden. Personeelstekort bij de af
deling gemeentewerken was er de
oorzaak van dat het plan nooit
werd uitgewerkt.
In de jaren zeventig kwamen er
voor de zoveelste keer plannen
voor de Hoogstraat boven drijven.
Ondermeer werd geopperd de kel
Zo zag de Hoogstraat er enkele jaren geleden nog uit.
ders helemaal af te breken om ze
opnieuw op te bouwen, een idee
dat echter door Monumentenzorg
werd verworpen. Uiteindelijk
werd besloten tot restauratie waar
bij de draagkracht voor het boven
liggende wegdek een belangrijke
rol speelde. Het wegdek heeft bij
de restauratie een eigen fundering
gekregen zodat de kelders niet lan
ger worden belast.
Specie
Van groot belang voor de staat
van de kelders waarin deze bij aan
vang van de restauratie werden
aangetroffen, is dat de oudste rij op
staal was gefundeerd. De kelders
waren gebouwd op de zandplaat
die door de beide Rijnarmen is
doorsneden en waarop ook de
Burchtheuvel is opgeworpen.
Door de goede fundering is bij de
ze kelders nagenoeg geen verzak
king opgetreden, hoewel met name
naar het noorden toe de fundering
zwakker werd door de aflopende
helling van de zandplaat naar het
midden van de Oude Rijn.
De kelders die later werden ge
bouwd, rusten op paaltjes die zijn
geheid in de slappe bodemlaag die
de hier liggende zandplaat bedekt.
Deze fundering heeft de tand des
tijds niet doorstaan, de kelders ble
ken naar de waterzijde toe enigs
zins verzakt en naar buiten gekan
teld. De constructie van de gewel
ven en de samenstelling van de
specie in het oude baksteenwerk -
beide gaven het bouwwerk enige
elasticiteit - hebben aan het be
houd van de kelders bijgedragen.
Het geheim van de specie schuilt
met name in de grote hoeveelheid
kalk die er aan is toegevoegd.
De historicus: "De Hoogstraat-
kelders vormen een uniek object.
Zij zijn enig in hun soort in weste
lijk Nederland. Van groot belang
uit een oogpunt van monumenten
zorg is de aanwezigheid van veel
van het oorspronkelijke zestiende
en zeventiende eeuws baksteen-
werk evenals van de originele
deur- en raamkozijnen met forse
stijlen en dorpels".
Strop
Op 2 januari 1985 - op verzoek
van de winkeliers werd het winke
lend publiek op de voorgaande
feestdagen ongemoeid gelaten -
ging de restauratie eindelijk van
start. De winkeliers van de Hoog
straat, die als eigenaren van de kel
ders werden beschouwd, hadden
Een blik in de kelders van de Hoogstraat. De foto werd genomen tijdens werkzaamheden in maart 1985.
(archieffoto)
er niet bijster enthousiast op gerea
geerd. Enigen hadden in het over
leg met de gemeente voorgesteld
de kelders maar dicht te gooien.
Hun angst voor restauratie was
met name ingegeven door de moei
lijke bereikbaarheid van hun win
kels tijdens de werkzaamheden.
Desondanks zette het gemeente
bestuur zijn plannen door en de
kelders werden voor het symboli
sche bedrag van 1 gulden door de
gemeente overgenomen. Eisen tot
schadeloosstelling van de onderne
mers werden al spoedig aangekon
digd en door de gemeente even
snel afgewezen. Eén van de winke
liers stelde de gemeente vorig jaar
aansprakelijk voor het geleden om
zetverlies, in het geschil is nog
geen uitspraak gedaan. Inmiddels,
nu het einde van het karwei en de
daardoor veroorzaakte overlast na
dert, zijn de betrokken onderne
mers enthousiast geraakt en wor
den er plannen gesmeed voor het
gebruik van de kelders. De winke
liers mogen er, volgens de overeen
komst met de gemeente, nog 50
jaar gratis gebruik van maken.
De winkelier: "Als je je kop in
een strop ziet hangen door die an
derhalf jaar durende ellende, praat
je niet zo gemakkelijk als nu, nu ik
zie dat ik met die kelders een paar
centen kan verdienen".
Handicap
De aannemers: "Het was een bij
zonder werk, vol verrassingen, met
tegenvallers, lastige werkomstan
digheden, en veel toeschouwers".
Waar de eerstgenoemde factoren
vooral een flinke dosis vakkennis
en creativiteit vroegen, vormde
met name de niet aflatende stroom
passanten een enorme handicap.
"Dagelijks kwam er een legertje
werklozen een ochtend of middag
naar ons kijken. De opmerkingen
over en weer waren niet van de
lucht. Soms voelde je je een beetje
een sociaal werker als de vaste be
langstellenden uit de buurt kwa
men informeren naar de stand van
zaken".
Het werk vlotte dan ook het best
op maandagochtend wanneer de
winkels tot het middaguur geslo
ten bleven en het rustig was op
straat. Het grote hijswerk werd
vooral voor negenen 's ochtends
gedaan om te voorkomen dat er
mensen onder een kraan liepen.
Op gezag van de gemeente werd
het karwei in drie fasen uitgevoerd
zodat de winkels op de Hoogstraat
steeds bereikbaar bleven. Hoewel
er enkele tientallen meters verder
twee voetgangersbruggen voor
handen waren, perste zich dage
lijks een grote mensenmassa langs
de afzettingen over smalle plan
kiers. De fasering en de minimale
werkruimte heeft al met al veel ex
tra tijd (en geld) gekost, constateert
het aannemersduo: "Ruw geschat
had het werk in 60 procent van de
uiteindelijk benodigde tijd uitge
voerd kunnen worden als we geen
rekening hadden hoeven houden
met het pubhek".
Steen
De werkelijke restauratie van de
kelders en de bruggen vormt in het
boek enkele (technische) hoofd
stukken op zich. Feit is dat zich tij
dens de werkzaamheden nogal wat
verrassingen voordeden omdat de
situatie in de kelders anders bleek
te zijn dan men had verwacht. Ook
de vorst gooide nogal wat roet in
het eten en bevroren water in de
spleten van de gewelven zorgde
opnieuw voor scheuren. Mede
hierdoor zijn de kosten veel hoger
uitgevallen dan was begroot. De
restauratie heeft uiteindelijk ruim
5 miljoen gulden gekost.
Om de bereikbaarheid van de
kelders te verbeteren is 'rondom'
een plankier aangebracht. Hoewel
smaller, is deze enigszins te verge
lijken met de kade die vroeger voor
de achterste kelders lag. Om de
kelders beter te kunnen gebruiken,
zijn ze verhoogd door de vloer 40
cm te laten zakken. De vloer ligt
beneden het niveau van het Rijn
water.
Nu de Hoogstraat met haar brug
gen weer volop toegankelijk is,
wordt een dezer dagen de nood
brug die de Nieuwe Rijn met de
Vismarkt verbindt, weggehaald.
Ook de Waagbrug verdwijnt. Er
komt een nieuwe brug voor in de
plaats waarvan het uiterlijk zich
beter verdraagt met dat van de ge
restaureerde kelders. Met de aan
leg van de nieuwe brug wordt na
de bouwvak begonnen.
Minder in het oog vallend, maar
historisch van enige betekenis, is
de witte steen die bij de restauratie
in de Visbrug is gemetseld. De wit
te steen gaf in vroeger jaren de ge
rechtsplaats van het schoutam
bacht Rijnland aan: zoals op de
Breestraat de blauwe steen het
centrum van de stad aangeeft en in
de Haarlemmerstraat een rode
steen diende om de gerechtsplaats
van het schoutambacht Marendorp
duideüjk te maken. De witte steen
is in de loop der eeuwen zoek ge
raakt. Ter compensatie kreeg de
Burchtheuvel toen zijn twee zuilen
waarin het wapen van Leiden en
het wapen van het baljuwschap
van Rijnland gegraveerd staan. De
Visbrug heeft haar witte steen te
rug gekregen. Ter herinnering
staan aan de onderkant de namen
gegraveerd van de mensen die bij
de restauratie betrokken zijn ge
weest.
De winkels in de kelders van de Hoogstraat zijn bereikbaar
waarover de meningen nogal zijn verdeeld.
vlonder. Op de foto tevens de marktverzamelkramen,
Percussie
Bij de percussie workshop die
morgen in het LVC aan de Bree
straat begint, zjn nog enkele
plaatsen vrij. Belangstellenden
kunnen zich tussen 10.00 en 17.00
uur aanmelden, telefoon 146449.
Bingo
Matilo houdt vrijdag een bin
go-avond in het clubhuis aan de
Zaanstraat 126. Aanvang 20.00
uur.
Tennis
De directie sport en recratie
van de gemeente Leiden organi
seert vrijdag een tennistoernooi
voor vrouwen die nog) geen com
petitie spelen. Deelneemsters spe
len in dubbels met een per partij
wisselende partner. Het toernooi
heeft plaats in de Drie October-
hal aan de Smaragdlaan en be
gint om 9.00 uur. Invormatie
over inschrijving is verkrijgbaar
bij Aad van der Luit, telefoon
315601.
Ruilbeurs
Ruilclub Koningskerk houdt
vrijdag een ruilavond voor ver
zamelaars van onder meer post
zegels, munten, lucifermerken en
sigarenbandjes. De beurs is van
19.00 tot 22.00 uur en wordt ge
houden in de aula van de Dr. v.
Voorthuysenschool aan de Mar-
nixstraat 104.
Bingo
Muziekvereniging Concordia
belegt zaterdag een grote bingo-
avond. De bingo begint om 20.00
uur en wordt gehouden in het
verenigingsgebouw van Concor
dia aan de Langegracht 61.
Volksdansen
Volksdansverenigingen Krici
Krici Ticek en Oud-Poelgeest
houden zaterdag een folkloredag
die in het teken staat van Roeme
nië. Dansles, volskzangles, een
broodmaaltijd en een instuif
staan op het programma. Be
langstellenden voor het middag
programma (indansen, dansles
en volkszangles) en de brood
maaltijd moeten zich van tevo
ren opgeven bij Sandra, tel.
310458 of Ariane, tel. 122803 (na
18.00 uur). De folkloredag heeft
plaats in de danszaal van Krici
Krici Ticek aan de Voorschoter-
weg.
Vrijwilligers
De Vrijwilligerscentrale belegt
zaterdag voor de vijfde keer een
vrijwilligerscafé met als thema
de internationale dag ter bestrij
ding van racisme en discrimina
tie. Een aantal groepen en orga
nisaties op dit terrein is uitgeno
digd om meer bekendheid te ge
ven aan hun activiteiten met als
doel meer mensen te bewegen zich
aktief als vrijwilliger in te zetten.
Veel actiegroepen hebben name
lijk dringend behoefte aan meer
medewerkers. Belangstellenden
zijn vanaf 13.00 uur welkom op
de Vrijwilligerscentrale aan de
Oude Rijn 44c.
Jazz
De Art Br id Big Band treedt
zondag op in eetcafé de Oude
Harmonie aan de Breestraat.
Aanvang 20.00 uur.
Film.
Werkgemeenschap De Ratel
houdt zondag haar jaarlijkse
culturele filmmiddag. Te zien
zijn 'Het dak van de wereld lekt'
(over de problemen rond de toe
nemende bevolking in Nepal).
'Goedemorgen Tsjechoslowakije'
(over 5 parachutespringers
'Een jaar bij de buizerd' (natuur
film) en 'Say cheese' (over allerlei
aspecten van de Nederlandse
melk- en zuivelproductie, te zien
rond de voorbereiding van een
diamanten bruiloft). De films
worden getoond in de grote zaal
van het Volkshuis aan de Apothe-
kersdijk 33, aanvang 15.00 uur.
LEIDEN - Geboren: Patricia dv. E.
Plokker en H. Mekes, Rbbert John Al-
bert zv. J.F. van Exter en P. Reipsch,
Mitran Martinus zv. D.M. Boelee en J.
de Groot, Rob zv. H.S.M. Fles en J.M.C.
Gierlings, Janna Cornelia dv. M. Varke*
visser en G.J. Ouwehand, Samir zv. M.
Yazami en N. Makoudi, Hao-Wei zv. T.
Wang en Y.L. Kuo, Danielle dv. J. Sierat
en E.J. Langerak, Vincent Paul zv. G.P.
van de Mortel en M. Mak, Kevin Corne-
lis Hermanus zv. W.F. Tuinhof de Moed
en M.C.T. Knijenburg, Bart zv. C.H. Dis-
seveld en I.F.I. Eggen, Rachida dv. F.
Bahi en E. Meziani, Petrus Robinus zv.
V. van den Oord en M.J.W.M. Faase, Jan
Willem zv. L.M.T. van Duijn en K.
Schaap, Dilek dv. M. Kilig en F. Dur-
mu§, Maria Adriana Johanne Henriette
dv. M.A. van Ruler en M.A.W. van Be-
zouw, Annelien Jelena dv. E.A.J.N.
Blokker en B. den Brader, Sjoerd zv. H.
van der Lelie en L.P. Glasbergen, Nan
cy dv. M.G. Wassenaar en M.A.E. van
der Aart, Willem zv. G. van Duijn en M.
Barnhoorn, Cëline dv. J.C.A.M. Avenel
en A.C. Biesheuvel, Rik zv. J.B. Rekel
hof en A.C. Schaap, Angelique dv. R.J.
Goedhart en N. van der Zwart, Hidde
Renze zv. H.J.M. Verkooijen en J.M.H.J.
van de Kruijs, Danielle dv. A. van Herk
en E. Haasbroek, Lindsay dv. A. van
Herk en E. Haasbroek, Maurice Patrick
zv. J.L. van der Linden en J.W.C. Peter,
Kirsten Emilie dv. J A. Schuil en E.E.
Roest, Jeffrey zv. H.H. de Bruin, Rick
zv. L.H. de Bruin en K.G. Paap. Jannet
te dv. J. Eenkhoorn en J.C. Heemskerk,
Stefan zv. P.J. van der Zalm en Y.M. van
der Voet, Theo zv. T. van der Plas en
M.E. Vlasman, Rachelle Maria dv. P.
Klok en M.A.B. Franken, Mmasifon
Okon dv. O.A. Ikono en R.O. Udoka,
Mohammed Johannes Ricardo zv N.
Tchiche en C.E.J.J. van den Berg, Jose-
phusTheodorus zv. J.T.B.J Klijberg en
J.Janssen, Salima dv. M. Hó(jioii en M.
Mansoun, Nikita Jozette dv. W.P. Koek
en G.J.J.M. de Vink, Cornelis Mari-
nus zv. C.M. Ouwehand en J E. Kuijt,
Gaby dv. J.J. Boersma en L.A. Bok,
Jennifer dv. R. Bouwmeester en V.M.
Englebert, David Wijnand zv. W.P. van
der Wel en G.L. Schotanus, Marenthe
Henrieke dv. G.J. de Haan en E.J. Rose,
Ralph Frederik zv. F.W. Meis en A.
Nieuwenburg, Natasja Esmeralda dv. F.
Platschorre en S.M. Peers, Rosanne
Aveline dv. D. Ouwehand en P. van
Duijvenvoorde. Albert Jan Alexander
zv. J.H. Reijnders en E.S. Jansen, Ger
trude Johanna dv. R.P.A. Andriessen en
W.F. Rietveld, Maria Linda dv. C. Hoge-
woning en M. Klok, Leendert Amani zv.
B.L. Remmelzwaal en C.A. Mullens, Jan
Willem zv. R. van der Ende en E.S.M.
van Kouwenhove, Daniëlle Maria Alice
dv. C. Bouwman en A M van der Plas,
Tugba dv. A. Mercan en §en, Thomas
Robertus Everardus zv. J. van der Meer
en L.M.C. van Blokland, Louise Adriana
Margaretha dv. P. Koedam en A.M. Ma-
gielse, Remco zv. A. Durieux en J. Var-
kevisser, Erwin Rommert zv. K. Weer
stra en G.T. van Beukering, Marloes Ma
ria Geertruida dv. C.J. de Vlieger en
S.C.M. Langelaan, Mohamed zv. O.
Arab en A. Lamrabette. Cliff zv. W. Gijs
man en C.P. Bekooij, Michael Cornelis
zv. N Ottenhof, Carmel dv. B. Azami en
T.M.A. Poort, Anwar zv. P. Hardin ën M.
Jairam, Cornelis zv. C. Schaap en M.
Berkheij, Robertus Paulus Frederik zv.
P. Kerst en F.C.J. van der Wel, Jeffrey
zv. N. Heemskerk en G. Zuijderduijn,
Janneke Corine dv. P. van Rhijn en A.
van Beelen, Sonja Cornelia Maria dv.
F.G.M. Keijzer en C.T.M. Veltman.
Maartje Elizabeth dv. M. van der Plas en
C.M. van Emmerik, Daphne Deborah
Mary-Ann dv. D. van Oosten en S.L.
Blommaert, Patrick Fabian zv. P. Kos
ter en C.Y. Nieuwenhuis, Esma dv. S.
Durmuij en S. Aydin, Willem Hendrik
zv. H.J.J. de Graaf en J. Pardon, Mauri
ce zv. R. van der Mark en T.G. van Hese.
Johannes Hendrik Abraham Theodorus
zv. J.H. Schroder en M.C.H. Bonanus,
Johannes Christianus Carolus zv.
L.C.M. van Maris en C.I.A.A. Brugge-
