Michelangelo 'te nieuw en te schoon'
Kritiek op grote schoonmaak in Sixtijnse kapel
Collecte voor 100-jarig Leger des Heils
J.W. Hoffenaar, Voorhout,
bijstand pastoraat Abbenes
PAGINA 2
GEESTELIJK LEVEN
ZATERDAG 14 FEBRUARI 1987
Het schoonmaken van de
fresco's van Michelangelo
in de Sixtijnse kapel vor
dert gestaag. De restaura
teurs zijn ongeveer halver
wege en hebben op het
ogenblik het fresco 'Zonde
val en Verdrijving uit het
Paradijs' onder handen. Al
les wordt grondig gereinigd
van stof en roet en vervol
gens weer fraai op kleur ge
bracht.
Critici beweren, dat het oorspron
kelijke meesterwerk door dit alles
geweld wordt aangedaan. In wezen
komt het meningsverschil met de
ontwerpers en uitvoerders van de
restauratie hierop neer: wie was
nou de échte Michelangelo, de
nieuwe heldere die men er nu van
maakt, óf de wat donkere en som
bere die men al zo lang gewend
was te zien?
Tegenstanders van de voor deze
restauratie gekozen werkmethode
zien tot hun schrik de 'geest' uit de
schilderingen verdwijnen; Miche
langelo's eigen retoucheringen
worden verwijderd en ook de kleu
ren van de zestiende-eeuwse fres
co's veranderen. De uitvoerders
daarentegen beroepen zich op het
wetenschappelijk onderzoek waar
op hun manier van werken berust.
In een 'open brief aan restaura
teur Gianluigi Colalucci vroeg Ja
mes Beek, voorzitter van het insti
tuut voor kunstgeschiedenis en ar
cheologie van de Columbia-univer-
siteit in New York, om onmiddel
lijke stopzetting van het werk, "op-
dat de restauratietechniek door
verschillende experts kan worden
beoordeeld". "Wij moeten redden
wat er nog te redden valt. Iedere
dag dat men er nog langer aan
werkt kan het te laat zijn".
Colalucci liet zich bitter uit over
deze openlijke aanval. Hij verzocht
de schrijver - die met zijn kritiek
zeker niet alleen staat - voortaan
met eerlijke middelen te strijden.
Beter dan discussie in kranten is,
volgens Colalucci, direct gesprek
met de betrokkenen zelf.
Tot 1992
De restauratie is in 1980 begon
nen en zal, naar verwachting, in
1992 worden voltooid. Veertien ge
bogen -panelen boven de ramen zijn
nu klaar en bijna de helft van het
plafond van 514 vierkante meter.
In de slotfase wordt Het Laatste
Oordeel onder handen genomen,
het fresco op de altaarwand, dat
werd gemaakt tussen 1534 en 1541.
Fabrizio Mancinelli, directeur
van het restauratieplan, vertelde,
dat de werkelijke kleuren van de
fresco's verborgen zijn onder stof
van eeuwen en rook van kaarsen,
olielampen en stoven. Sommige
stukken liepen schade op door wa
ter uit de plafonds; na die lekkages
bleven zoutvlekken achter die niet
konden worden verwijderd. Ook
bepaalde 'restauraties' in de zeven-
Samenstelling
van deze pagina
S. J. de Groot
tiende en achttiende eeuw bleken
achteraf niet zo'n succes. Toen
werden bijvoorbeeld stukken
brood en Griekse wijn en lijmver-
nis gebruikt die de oorspronkelijke
kleuren doffer maakten.
Om de fresco's tegen vervuiling
te beschermen, heeft het Vaticaan
nu een speciaal stof-absorberend
tapijt laten leggen op de trap naar
de kapel en een deel van de kapel-
vloer.
Frappant
Colalucci gebruikt voor het
schoonmaken het oplosmiddel
AB57, dat ruim twintig jaar gele
den door het Centraal Restauratie-
Instituut van Italië werd ontwik
keld. Als dat middel is aange
bracht, heeft het drie minuten no
dig om in te trekken. Vervolgens
wordt het weggewassen met ge
destilleerd water. Dat proces wordt
24 uur later herhaald. Het verschil
is frappant. De stukken die zo zijn
behandeld zijn helder en levendig
van kleur, terwijl de andere er veel
donkerder bij staan.
Beek en andere critici brachten
als bezwaar naar voren dat de res
taurateurs op deze manier Miche
langelo's 'a secco'-retoucheringen
verwijderen, verf die wordt aange
bracht nadat fresco en pleister
werk zijn opgedroogd. Maar vol
gens Colalucci en Mancinelli ge
bruikte Michelangelo die techniek
niet. Latere restaurateurs zouden
Het Leger des Heils houdt van 15 februari tot 1
maart zijn landelijke collecte. Honderd jaar is het Le
ger nu in ons land werkzaam. Dat wordt dit jaar met
verschillende evenementen gevierd. Voorwaar een ex
tra reden om de komende inzameling tot een succes te
maken.
In tientallen centra voor maatschappelijk werk zet
ten Leger des Heils-mensen zich met hart en hand in
voor medemensen. Zoals in jeugdhuizen, verzorgings-
en verpleeghuizen, opvangcentra voor daklozen en re
classeringsbureaus. Een groot deel van dit professione
le maatschappelijk werk. wordt door de overheid ge
subsidieerd.
Maar in de bijna honderd evangelisatieposten van
het Leger, de korpsen, verspreid over het hele land, zijn
soldaten ook actief om mensen te helpen. Mensen in
acute nood, bejaarden en alleenstaanden. Met onder
dak, kleding, eten en huisraad. En dan zijn er nog de
open clubs voor ouderen en jongeren.
Deze sociale hulpverlening krijgt geen overheidssub
sidie, net zo min als het project voor ontwenning van
alcoholverslaafden, waarmee het Leger vijfjaar gele
den begon. Daarvoor en voor nog veel meer wordt de
nationale inzameling bestemd.
Vorig jaar was de opbrengst niet hoger dan anders.
Misschien loopt het in dit jubileumjaar iets beter.
die retoucheringen hebben aange
bracht.
Beek spreekt van een 'redelijk
aanvaardbaar bewijs' dat Miche
langelo lijmwater gebruikte, een
soort vernis om de kleuren van de
fresco's bij te werken. Dat wordt
nu 'volkomen willekeurig' verwij
derd. "De restaurateurs van het
Vaticaan denken, dat Michelange
lo zo'n groot genie was dat hij niet
hoefde te retoucheren. Dat is een
romantische voorstelling van za
ken. Die aanpassingen waren vol
komen normaal. De meeste kun
stenaars, ja allen moesten hun
werk perfectioneren".
Geschokt
Beck, die aanvankelijk wel ver
trouwen had in de opzet van deze
jarenlange restauratie, heeft het re
sultaat tot nu toe eind. vorig jaar
nauwkeurig kunnen bestuderen.
"Ik was geschokt door wat ik zag',
bekende hij. "Ze hebben de geest uit
de schildering gehaald. Het ziet er
uit alsof het vorig jaar is gemaakt,
als plastic".
Colalucci weet precies wat Beek
daarmee bedoelt. Hij heeft ook die
vTees gehad als velen van zijn criti
ci nu.
"Alleen, wij zijn hier ter plaatse
bezig en wij kunnen de situatie
naar waarde beoordelen. Ons werk
is het resultaat van uitgebreide stu
die en analyse. In het begin was die
vrees nog gerechtvaardigd, maar
nü niet meer. Iedereen kan hier
heen komen om er zelf naar te kij
ken en er met ons over te praten".
"De mensen die kritiek op ons
hebben zeggen dat deze Michelan
gelo te nieuw en te schoon is. Maar
dat komt alleen omdat ze eraan ge
wend zijn geraakt hem in het don
ker te zien. Wat wij nü zien, is de
échte Michelangelo", zegt de res
taurateur vol zelfvertrouwen. Het
gerestaureerde plafond neemt elke
twijfel bij hem weg.
Boek
Bij Kok en Lannoo (Kampen) is
juist deze maand een schitterend
geïllustreerd boek uitgekomen
(groot formaat, 271 bladzijden,
f200), waarin vooraanstaande ge
leerden op het gebied van Italiaan
se kunst het verhaal van de in 1980
begonnen schoonmaak vertellen.
Het is waar: het beeld dat zij van
Michelangelo geven ziet er nieuw
uit. De opbouw en functie van de
kapel - tegenwoordig de pauselij
ke ceremoniekapel de allereerste
decoratie door Sixtus IV en vervol
gens de werkmethode, techniek en
-vaardigheid van Michelangelo
worden heel anders geïnterpre
teerd. Opnieuw gaan de auteurs na
hoe hij gebruik maakte van schet
sen en tekeningen. Onderzoek
heeft daarover nieuwe feiten aan
het licht gebracht. Aan de hand
van hun waarnemingen betreffen
de de structuur van de frescokunst
zelf volgen zij bijna van dag tot dag
zijn creativiteit en ontwikkeling.
Een buitengewoon verhaal.
De 450 kleurenafdrukken geven
een compleet beeldverslag van de
lopende restauratie tot op de dag
van vandaag. In de tekst worden
de technische uitdagingen en ont
hullingen van dit gigantische kar
wei tot in de kleinste bijzonderhe
den beschreven.
De structuur van de fresco's is
zodanig beschadigd en de oor
spronkelijke kleuren hebben zó
veel van hun schittering en effect
verloren, dat ze bijna onherken
baar zijn geworden, bericht de in
Fragment van plafondschildering.
leiding tot het boek. Als oorzaken
worden genoemd de vochtigheid,
de invloed van wierook en kaar-
senwalm en het vernissen van de
fresco's door latere restaurateurs,
"waardoor de authentieke kleuren
tot een saai éénkleurig geheel wer
den herleid".
Verrukking
Blijkens zijn woord vooraf is direc
teur-generaal Carlo Pietrangelie
van de Vaticaanse musea over
tuigd van een in alle opzichten po
sitief resultaat.
"Hoe is het mogelijk dat we zo
lang genoegen hebben genomen
met de afbreuk aan dit meester
werk. Hoe was het mogelijk dat de
werkelijke kunst van de meester
met dit duistere grijs kon worden
verwisseld. We moeten daarom de
dag prijzen waarop we de moed
hadden dit werk aan te pakken.
Als het voltooid is, zal het dag in
dag uit duizenden bezoekers uit de
hele wereld in verrukking kunnen
brengen".
VOORHOUT- De heer J. W. Hoffe
naar te Voorhout is benoemd tot
bijstand in het pastoraat bij de
hervormde gemeente in Abbenes.
Ds. S. de Jong uit Alkmaar, secreta
ris van de provinciale kerkverga
dering Noord-Holland, zal hem op
zondag 8 maart om 3 uur in de kerk
van Abbenes in deze functie beves
tigen.
Sinds kort is de heer Hoffenaar
met pensioen. Meer dan dertig jaar
heeft bij bij de Hervormde Kerk
gewerkt, eerst bij de "Raad voor het
Jeugdwerk en later als buiten
dienst-functionaris van de Genera
le Financiële Raad.
Als catecheet en pastoraal mede
werker werd hem vanwege de sy
node preekbevoegdheid verleend.
Bekend in deze regio is hij niet al
leen door zijn voorgaan in kerk
diensten, maar ook door zijn jaren
lange catechisaties in verschillen
de hervormde Bollenstreek-ge
meenten. De laatste tijd doet hij dit
werk ook in Abbenes. Van de her
vormde classis Leiden is Hoffenaar
secretaris.
Sinds het vertrek van ds. M.
Bergsma in 1985 moet Abbenes het
zonder predikant stellen, en het
laat zich niet aanzien dat spoedig
in deze vacature kan worden voor
zien. Abbenes vormt met Nieuw-
Vennep en Linquenda één kerke
lijke gemeente met twee predi
kantsplaatsen. Met 400 ingeschre
venen is het te klein om zelf een
predikant te kunnen onderhouden.
Voorlopig is het de bedoeling de
twee predikantsplaatsen te hand
haven, tenzij een andere oplossing
wordt gevonden.
Op de vraag hoe lang zijn functie
gaat duren antwoordde Hoffenaar:
"Zolang de vacature bestaat". Dat
is geen kwestie van een paar maan
den, ook al niet omdat de keuze
van predikanten of kandidaten in
de confessionele sector van de Her
vormde Kerk tegenwoordig be
perkt is.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Jansen: Marekerk 9.45 ds. Juckema,
Leerdam, 12 studentenekklesia, 5 ds.
Wüllschleger, Den Haag; Maranathak.
(L. Morsweg) 10 ds. Kramer; Oecumeni
sche geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 9.30 en 11.15 ds. De
Mey-Meulendijk; Bethl.kerk (Driftstr.)
zie Petrakerk; Bevrijdingsk. (Montgo-
merystr.) 10 ds. Rietveld, 5 ds. Horten-
sius; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds.
Nauta, ha; Waalse kerk (Breestr.) 10.30
ds. Ribs; Petrakerk (Surinamestr.) 10.30
dovendienst, hr. C. Terpstra; jeugdka-
pel Bevrijdingskerk 10 hr. C. Laman.
Wijk 'Stevenshof zie na geref. kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Terlouw-Sterk. Diakonessenhuis elke
zat. 10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v.
't Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) 10 ds. Hortensius, ha,
gez. dienst, 10.30 (in bijzaal) doven
dienst, hr. C. Terpstra; Oude Vest 10 ds.
Koolstra, ha; Maranathak. zie herv.
gem.; Eevrijdingsk. zie herv. gem.; be
jaardenhuis Groenhoven 10 ds. Ver
doorn; Merenwijk zie herv. gem. Wijk
Stevenshof, gebouwtje 'DijkhoP (Rijn
dijk) 10 kand. D. Rodenburg. Geref. K.
Vrijg. (Herengr.) 10 ds. R. Houwen, 5 ds.
Houtman. Chr. "Geref. K. (Steenschuur)
10 en 5 ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N.
Rijn) 10 en 4.30 ds. Boogaard. Geref.
Gem. in Ned. (Bethl.kerk Driftstr.) 11.30
en 5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl.
Kerkgr.) 10.15 drs. W. Verhoeven,
A.dam. Doopsgez.-Remonstr. Gem.
(Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30 ds.
Koek. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds.
Agtereek. Evang. Gemeenschap (Mid-
delstegr. 3) 9 en 10.30 evang. B. Meulen-
berg. Evangeliecentrum-Pinksterbew
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10
evang. Zijlstra, wo. 8 ds. K. van Twillert.
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 evang. Rie-
kerk. Leger des Heils (hoek Vestestr
Groenesteeg) 10 en 7 (laatste zondag van
de maand 5 u.). Nieuw-Apost. Kerk (H.
Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevendedag
adventisten ('De Ontmoeting', Noord-
hofland V.schoten) elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst. Christelijke
Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20. Oud-
Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10, behalve
tweede weekeind van de maand, dan
zat. 7.30 nam. gez. oud-kath.-anglicaan
se dienst. Rooms-Kath. K. Haagweg zat.
7, zo. 11; Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en
11; Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7.
zo. 9.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10.
11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Lammenschans weg zat. 7,
zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30,
10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv.
gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Hérv. Gem. 9.30 hr. Hoffe
naar, Voorhout.
Hulp. De bisschoppenconferen
ties (rk) in de Verenigde Staten,
Frankrijk en Schotland hebben ge
lovigen en geestelijkheid opgeroe
pen, aids-patiënten hulp en steun
niette onthouden. "Zij mogen i t
in eenzaamheid sterven. Aid: is
een algemeen menselijke ziel ie,
die niet alleen bij homoseksuelen
voorkomt". Aldus de Amerikaanse
bisschoppen.
Hun Franse collega's wijzen erop
dat bij voorlichtingscampagnes de
ethische kant niet mag worden ver
geten. Met het aanbevelen van con
dooms ben je er niet. En de Schot
se bisschoppen: "De ziekte is gro
tendeels te voorkomen door more
le maatstaven aan te houden".
In de 400 parochies van het 1
dom Sao Paulo in Brazilië - dat
der leiding staat van de voo
strevende kardinaal Arns - beg
binnenkort een brede discussie
over het voorkómen van aids en
het wegnemen van vooroordelen
tegen patiënten. In een interview
met een krant vergeleek de kardi
naal de ziekte met de 'zwarte pest'
in de veertiende eeuw, waaraan in
Europa zo'n 25 miljoen mensen ten
offer vielen. Brazilië is na de Ver
enigde Staten en Frankrijk het
land met de meeste aids-gevallen.
Propaganda. Vertegenw .,di-
gers van Amerikaanse kerken heb
ben de tv-serie 'Amerika', w i, rin
een Russische bezetting van de
Verenigde Staten wordt uitge
beeld, 'onwaar', 'opruiend' en 'op
gevaarlijke wijze misleidend' ge
noemd. De serie bestaat uit zeven
delen en duurt in totaal 14,5 uur.
Dwain Epps van de Amerikaan
se Raad van Kerken: 'Provocerend
en onverantwoordelijk'. "Veel kij
kers zullen in hun vooroordelen
worden bevestigd". Nelson Price
van de Verenigde Methodist:'
kerk is er zeker van, dat het de ma
kers vooral om geld te doen v.
Hij heeft de kijkers opgeroepen de
propaganda in de serie goed te on
derscheiden.
Binnen de kerken bestaat be
zorgdheid omdat een afwijkende
mening al gauw als 'links' of'onva
derlandslievend' wordt bestem
peld.
Maria-jaar. De paus heeft een
centraal comité van zeventien per
sonen voor het Maria-jaar in het le
ven geroepen. Dat jaar begint op
pinksterzondag. Het zal zich voor
namelijk afspelen in de grote ker
ken en in de'bedevaartsoorden die
naar Maria zijn genoemd. Er ko
men geen speciale bedevaarten
naar Rome.
Bijbels. In Zuid-Korea werden
vorig jaar meer dan een miljoen
bijbels verspreid, zo meldt het Ne
derlands Bijbelgenootschap in
Haarlem. De protestantse kerken
daar groeien gemiddeld met 6 pro
cent per jaar, de kleinere rooms-ka-
tholieke kerk met 10 procent.
Hervormde Kerk: beroepen te
Hillegersberg (Rotterdamvoor
verzorgingshuis 'De Laurens' en
verpleegtehuis 'De Hofstee' te Rot
terdam-Ommoord R. Oort Gronin
gen.
Gereformeerde kerk in Voorschoten. (foto wim Dijkman)
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Wijngaarden, gez. gezinsdienst, 7
ds. v. Driel. Geref. Kerk 10 gez. dienst in
herv. kerk, 6.30 ds. Noordam, Bleiswijk.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 kand. J. van
Mourik, Goes. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Jonkman. 5 ds. Wil
schut, met gehandicapten; Kruiskerk 10
ds. P. Sierat, O.geest; Opstandingskerk
10 ds. v.d. Heiden, belijdenis en ha, 6.30
ds. Jonkman; Nabij 10 jeugdkapel; G.
Herderkerk 10 drs. Brombacher, 5 ds.
Verheul; De Bron 9.15 ds. Nieuwenhuis,
10.15 ds. Verheul, 6.30 ds. Taselaar; Ash
ram (Marsdiep) 10 ds. Taselaar; Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 ds. Ouwendijk, 6.30
ds. v. Eyk, Gouda. Geref. Kerk Mar.kerk
10 dr. S. de Jong, Woerden, 6.30 ds.
Boer; Salv.kerk 10 ds. Boer. 6.30 ds. v.
Wijngaarden. Geref. K. Vrijg. (aula
school Bospark) 9.30 ds. Room, 5 ds. v.d.
Haar. Ned. Geref. Kerk (school Wil-
lemstr.) 9.30 ds. J. Bouma, Sliedrecht,
4.30 ds. M. de Jong. Chr. Geref. Kerk
(Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 en 11 febr.
7.30 ds. v.d. Meij. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Mo-
lenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 ds. G. van 't Wout, 6.30 hr. N. van
Gemeren. Volle-evang.gem. ('De Ark',
Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. C. Visser sr
Pinkstergem. (school Batestein 16) 10.
Christengemeente 'De Hoeksteen' (geb.
'Bethel', hoek Emmalaan) 10. Leger des
H. (Zonneweg 3) 10 en 7, laatste zondag
van de maand 5 u. Rk Kerk: Bonifa-
ciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat.
7. zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en
11.
BENTHUIZEN Herv. Gem. 9 30 en 6
ds. Boer, ha. Geref./Herv. Gem. (dorps
huis 'De Tas') 10.30 ds. Assies. Geref.
Gem. 9.30 en 6 ds. v. Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Sierag, Leusden, 6.30 ds. v.d.
Hoef; Salv.kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds.
Wieman; Bethl.kerk 10 ds. J. G. Jansen,
Gouda, 6.30 ds. Maasland, Capelle a.d.
IJssel. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Berg, 6.30
ds. Elderman. Geref. K. Vrijg. (Ich-
thusk.) 9.30 ds. A. Veldman. 5 kand. J.
Wesseling. Geref. Gem. (Stationsweg
17) 10 en 6.30 leesdienst, di. 7.30 ds. Bac.
Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom; De Sték
9.30 ds. G. de Jong. Geref. Kerk 9.30 ds.
v. 't Hoff, 5 ds. De Jong. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers. Geref. Gem.
9.30 leesdienst, 3.30 ds. Rietdijk.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem 9.30
kand. R. de Reuver, 6.30 kand. N. Noor-
lander. Bergambacht, jeugddienst. Ge
ref. Kerk 10 ds. Huisman, 5 ds. Cziria.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10 en 11.30; An
ker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15; Rijndijk zat.
7. zo. 10
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, 5 ds. Rothfusz. Geref. Kerk ('Hoek
steen') 10 ds. Femhout, Alphen. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 ds. v.d. Heijden,
Zaandam, ha. Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo.
9.30 en 11Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Hoo-
gendijk. Alphen. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
wijn. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv
Gem. Dorpsk. 10 dr. Vermeulen, 6 ds.
Aarents, opendeurdienst; Ontm.kerk 10
'ds. Sloof, 6.30 ds. v. Niel. Herv. Gem.
'De Rank' (P. Groen-college) zie Kat
wijk aan Zee. Geref. Kerk 10 ds. v. Bree-
voort, 5 ds. Kersten. Rk Kerk zat. 7,-zo.
10. Kapel Marinevliegkamp 10 eucharis
tieviering, pater H. Buskermolen, the
ma: 'Geloven in bevrijding'.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N
Kerk 10 ds. Visser, 6 ds. Driebergen; O.
Kerk 10 kand. Van Blitterswijck, 6 ds.
Hovius; Ichthusk. 10 ds. Sjollema, 5 ds.
J. Kommers, Groot-Ammers; Pnielk.
9.30 ds. Hovius. 6 ds. Bronsgeest, Lei
den; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds.
R. de Koning Gans, Giessen, 6 kand. J
van Beelen. Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 mevr. K.
P. Klos. Vlaardingen. Geref. Kerk
Vr.kerk 10 ds. Kersten, 5 ds. Koster;
Triumfatork. 10 ds. Koster, 5 ds. P. Sijts-
ma, Barendrecht, jeugddienst. Geref. K.
Vrijg. 9.30 en 5.30 ds. Heida. Ned. Geref.
K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 en 7 kand.
J. Mudde. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds.
Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem.
(Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 br. H. Bakker, He-
verlee.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Quak, Berkel. Geref. Kerk
10 dr. Bade, 7 ds. 't Hooft, Lisse.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref
Kerk Dorpsk. 10 ds. Doesburg, 5 dienst
met betr. tot Suriname, ds. Bles, A.dam;
Hoofdstr. 10 ds. Stegeman; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen. Ley-
thenrode 10 pater Poelnja. Elis.zieken-
huis 9.30 ds. Brommet, 11 hoogmis.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 br. J. de
Vries. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds
Schilt. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi, 7
ds. v.d. Kamp, Rijnsaterwoude. Rk
Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 dr.
Zwanenburg, Ede; Pauluskerk 10 ds.
De Gelder, gezinsdienst, 7 ds. C. B.
Roos, A.dam, jeugddienst. Geref. Kerk
10 ds. Boswijk, 7 zie herv. gemeente. Ge
ref. K. Vrijg. 9.30 en 4.30 leesdienst.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10.45 ds.
Brink, Haarl.meer, 5 ds. Vos. Chr. Geref
Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken. Geref
Gem. 10 en 4 ds. Den Boer. Evangeliege
meente (Heereweg 52a) 9.45 hr. M. A.
Brands, ha. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 9 en
11.30; Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. Wegerif, ha. Geref. Kerk 9.30 kand.
P. Baane, Alphen, 5 avondgebed. Chr.
Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 2.15 ds. Den
Butter, Middelhamis. Remonstr. Gem.
10 ds. Friederich. Evang. gem. (Kruis
punt, Kennedylaan 33) 9.30. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN; Herv. Gem. 9.30 hr. J.
Goedhart, 6.30 ds. De Graaff. Geref.
Kerk 9.30 drs. Wamelink, Noordwijk. 7
ds. J. W v.d. Linden, Zoetermeer, ha.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP Herv Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Vreugdenhi), Gouda.
Geref. Kerk 9.30 ds. Rang. 4.30 ds. Wijn
gaarden. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
ds. Visser. Rk'Kerk zat. 7. zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze, ha. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10
ds. Buikema, Zw.dam, 7 hr. Schreuder.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, ha, 5
ds. K. J. Visser, Gouda; Hoofdstr. (Zee)
10 en 5 ds. Ruitenburg, ha; Sole Mio 9
ds. v.d. Lee; De Rank (Golfbaan) 10 ds.
v. Eijk. Gouda. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, ha; Vinkenl.
(Binnen) 10 drs. G. A. Scholte, 7 (Vin-
kenhof) ds. v.d. Lee, gespreksdienst;
Stichtingskerk 11 ds. Bach, A.dam.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30 dr.
Nepveu, Naarden. Evangeliegemeente
'Shalom' (geb. 'Buitenzorg', Zeereep) 7
nam. Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30; Bin
nen zat. 7, zo. 10 en 11.30
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Germans, S.heim; De Zilk 10 ds. Hem
mes, O.geest. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo.
9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. v. Achterberg; Paulus
kerk 10 ds. Da Costo en pastor Koster,
oecum. dienst; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 mevr. T. Zoek, Leiden, 7
ds. Vegter. Geref. Kerk 10 ds. Plomp.
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 en 4.30 ds. v. Egmond, Den
Helder. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen
trum) 8.45 ds. M. de Jong, Alphen, 4 ds.
De Lange, ha. Van Wijckerslooth 4 ds.
Hemmes. Endegeest 10 pater Boshou
wers. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte. Geref. K.
9.30 hr. v. Wallinga, L.dorp, 5 mevr. W.
Teusink-Meijer. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30'
ds. v.d. Kamp, 7 ds. v.d. Kooi, Leimui-
den. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15
ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling, themadienst kerk
en school, 5 ds. Plaisier, Scherpenzeel,
Bethelkerk 9.30 ds. Plaisier. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds. Ribberink, 5 ds.
Baayen; Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Snel. 5
as. Ribberink; Mar.kerk 9.30 ds.
Baayen, 5 ds. Huisman. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5 15 ds. Grutter. Chr. Geref.
K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Chris-
tengem. (aula mavo) 10 br. C. Vork,
Heerde. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zat. 7. zo. 9
en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. v. Niel, Rijnsburg, 7 ds. Germans.
Geref. Kerk 10 ds. Baas, 7 zie herv. ge
meente. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Aar-
noudse, ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11
TER AAR: Herv. Gem. 10 ds. Stam. ge
zinsdienst, 6.30 ds. Eijsenga, Zw.dam.
Geref. Kerk 9.30 ds. Jeroensc, Hoofd
dorp, 6.30 ds. Nieuwenhuis, Alphen. Rk
Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk
Langeraar zat. 7, zo. 9,30 en 11.30.
VALKENBURG. Herv. Gem. 10 ds. W.
de Boer, Moordrecht, 6.30 ds. Vermeu
len. Geref. Kerk 10 ds. Oegema, 6.30 drs.
Scholte, Noordwijk. Geref. K. Vrijg. 9.30
leesdienst, 4 ds. Heida. Kapel Marine
vliegkamp 10 eucharistieviering, pater
H. Buskermolen, thema: 'Geloven in be
vrijding'.
VOORHOUT. Herv.-Geref. Kerkge
meenschap 10 ds. C. J. de Jong. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Koelewijn, Krimpen a d. IJs
sel, 5 ds. Blanken; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds. v.d. Schoot. Hulp
en Heil (Schakenbosch) 10 ds Honig.
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college, Beeth.laan) 9.30 en 4.30 ds. G. H.
van Kooten. Geref. Kerk 10 ds. De
Zeeuw. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10
ds. H. de Vries, ds. P. Houtman. Aula
gemeenschap Noordhofland 10.30 ge
spreksdienst. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7,
zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv Gem. Brugk.
9.30 en 5 ds. Kunz, ha; Hoeksteen 9.30
en 630 ds. Schipaanboord. ha; Bethelk.
9.30 en 5 ds. Goossen. Imm.kerk 10
kand. H. P. de Roest, Leiden, 5 ds. On-
stein. Geref. Kerk Kruisk. 10.30 ds. De
Kooter, Veldhoven, 5 ds. Rang. N.-Ven
nep; Ontm.kerk 10 ds. Bongers. Geref
K. Vr(jg. (Kruiskerk) 8.45 leesdienst.
2.45 ds. Hidding, Bunschoten. Chr. Af-
gesch. Gemeente 9.30 en 5 ds. v.d. Want.
Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10
en 6.30 leesdienst.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem Dorpsk. 10
ds. Verseput, Den Helder. 4.30 ds. Ho
vius, Katwijk aan Zee, Kievictk. ('Sa
men op weg') 10 ds. Bruinsma, Den
Haag; Messiask. 10 ds. v. Waasbergen;
Dorpscentrum 9.30 kand. v. Dis Geref.
Kerk Zijllaan 10 ds. v.d. Woude, 7 ds
Niemantsverdriet, Moordrecht. Ned.
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds. A. Jon
kers, Den Haag.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 en 6 30
ds. v. 't Hof. Geref. Kerk 9.30 ds. Gesink,
Noordwgk, 6.30 prof. Veenhof. A.dam
Ned. Prot. Bond (De Wijk) 10.30 dr
Meijering, O.geest. Rk Kerk zat. 7. zo.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem 9 30 hr. De
Haan. Geref. Kerk 9.30 hr. Schreuder. 7
ds. J. Bruijn, Gouda.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zal. 7.30, zu
9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem 10 ds
Eijsenga, 6.30 ds. Stam, Ter Aar Geref,
Kerk 10 ds. Elderman. 6.30 ds. Buikema
