Nederland is puzzelgek
Kampioenschap via de doorloper
'Griep mag wel van mij, maar waarom
kanker als het ook tanker kan zijn'
Jopie Roos uit Nieuw-Vennep beste puzzelaar
ZATERDAG 20 DECEMBER 1986
PAGINA 21
Jopie Roos uit Nieuw-Vennep is het le
vende bewijs dat de Nederlandse kam
pioen woordpuzzelen geen taalkundige
hoeft te zijn. Veertig jaren puzzelerva
ring blijkt een betere basis voor het win
nen van de eerste Open Nederlandse
Puzzelkampioenschappen dan een suc
cesvol afgesloten hogere beroepsoplei
ding.
Twee maanden geleden sleepte de 53-
jarige huisvrouw voor de ogen van 499
mededingers de plexi-glas bokaal van
organisator Puzzelsport weg. Met daar
mee tevens een videoset en een eervolle
vermelding in de Nederlandse uitgave
van 'Guinness Book of Records'.
De paplepel kwam er net niet aan te
pas, maar Jopie Roos is wèl van
kindsaf opgegroeid met diagrammen,
zwarte blokjes en synoniemen. "Op de
leuning van zijn stoel zittend keek ik
over de schouder van mijn vader mee in
het Denksportboekje1', herinnert zij
zich. "Als veehandelaar had hij een
drukke baan. Zijn enige hobby was puz
zelen. Hij werd altijd wat ongeduldig als
de jongen van de boekhandel, die maan
delijks Denksport bracht, te laat was".
Ze toont een door de tijd getekend
boekwerk: een naslagwerkje voor puzze
laars, dat haar vader indertijd aanschaf-
te. "Hij had een stuk of zes, zeven uit
deze serie. Er stond van alles in: goden
en godinnen, aardrijksundige namen,
beroepen, noem maar op. Ik heb ze
laatst bijna allemaal weggegooid. Eentje
heb ik achtergehouden". Vaders toever
laat heeft plaats gemaakt voor de Dikke
Van Dale, de Grote Nederlandse Larous-
se Encyclopedie en Verschuyls Puzzel
Encyclopedie.
Doorloper
Samen met haar puzzelvriendin
schreef ze in voor het kampioenschap,
dat in het Utrechtse Jaarbeurs Congres
centrum werd gehouden. De deelne
mers werden onderverdeeld in vier cate
gorieën. Jopie Roos wierp zich op de
doorlopers. Via een gemakkelijke eerste
ronde kwam ze al snel in de volgende
reeks terecht. "Die tweede ronde werd
toch wel moeilijker. Toen ik mijn papier
tje inleverde, was me net iemand voor.
Ik dacht: 'daar ga je'. Ik was dan ook
stomverbaasd toen bleek dat ik uitein
delijk toch de categorie doorlopers had
gewonnen".
In de finaleronde trof de Nieuw-Ven-
nepse de winnaars van de categorieën
cryptogrammen, kruidwoordraadsels en
'all-round'. "Het was moeilijk. Af en toe
moest ik flink met mijn gummetje vlak
ken. Bij een doorloper dacht ik dat die
staat van de VS Alaska moest zijn, maar
het was toch mooi Nebraska. Ik had het
heel dun met potlood ingevuld".
Met nog één spelonderdeel te gaan,
stond Jopie Roos tien punten achter 'op
die man van all-round'. Vijfentwintig
losse letters, die in een magisch vierkant
gerangschikt moesten worden tot hori
zontaal èn verticaal vijf dezelfde woor
den van vijf letters, bracht de beslissing.
"Ik heb hem nog in mijn hoofd zitten.
Als u wilt kan ik hem zo noemen: 'zadel',
'aroma', 'dogma', 'emmer' en 'laars'. En
dat was goed. De man van all-round
bleef steken bij 'zomer'. Tja, dan kom je
er niet uit".
Niet verslaafd
Elke dag zegt Jopie Roos haar boekje
wel even te pakken. Soms voor een
kwartiertje, vaak voor iets langere tijd.
"Ik kan me wel voorstellen dat mensen
er verslaafd aan raken. Ikzelf ben dat
niet. Daarvoor ben ik nog niet oud ge
noeg. Ik heb nu mijn clubjes: badmin
ton, gymnastiek, de vrouwenvereniging.
Genoeg te doen".
"De kunst van het puzzelen? Begin
nen bij één horizontaal en, als je die niet
weet, twee horizontaal proberen. Ik krijg
thuis wel eens te horen van: ze zit weer
te püzzelen. De kinderen willen niet met
me scrabbelen, want 'zij wint toch al
tijd'. Dat puzzelen is een uitdaging voor
me: proberen dat diagram vol te krijgen,
dat vind ik leuk. Mijn man maakt nog
wel eens zo'n opmerking. Niet dat het de
spuigaten uitloopt, maar toch... Ik zeg al
tijd maar: zo lang het eten altijd keurig
op tijd op tafel staat en de overhemden
altijd netjes gestreken in de kast hangen,
mag hij niet mopperen".
Zeshonderd miljoen puzzels worden jaarlijks opgelost. Het
Nederlandse volk, vooral het vrouwelijke deel, blijkt gek op
kruiswoordpuzzels, cryptogrammen, doorlopers en wat dies meer
zij. Het is daarom dringen op de puzzelmarkt. Van de bedenkers
blijkt Denksport vooralsnog sterker dan Puzzelsport. Kampioene
bij de oplossers is Jopie Roos uit Nieuw Vennep. Zij is Nederlands
kampioen woordpuzzelen.
door Bert Mol
Oplossingen van de laatste puzzel die in deze krant stond, gerangschikt rond de kerstpuzzel die komende
week in de krant is te verwachten.
een plaats op de Veluwe 'Ede' of 'Epe'.
Er ontstaat een conditionering. De puz
zeltaai is in die zestig jaar dat zij nu in
Nederland gebruikt wordt een zeer be
perkt jargon geworden. Wij vinden datje
méér kan doen, dat je méér van de men
sen mag verwachten. Je mag de puzze
laars best confronteren met namen als
Khadaffi en Golda Meir als je vraagt
naar wereldleiders. Dat hoeft niet altijd
Roosevelt te zijn. En waarom niet eens
een keer 'Nero' loslaten als je om een
wrede heerser vraagt, en 'Amin' gebrui
ken? Natuurlijk, is het wennen voor de
puzzelaar, maar je maakt het er wel inte
ressanter op".
Puzzelsport maakt gebruik van een
computer voor de samenstelling van
puzzels en het zoeken naar geschikte
woorden. Peek tikt de codecijfers in, op
het beeldscherm verschijnt een com
pleet diagram met woorden en omschrij
vingen. De machine put uit een geheu
gen van 180.000 woorden, ook als bij
voorbeeld gevraagd wordt naar een
woord van acht letters met als tweede
letter een 'e', als vierde een 's', en ga zo
maar door.
Peek: "Ik kan de computer een moei
lijkheidsgraad meegeven. Neem nu bij
voorbeeld het woordje 'schijf. De eerste
omschrijving die in me opkomt is 'een
deel van het damspel'. Die omschrijving
geef ik één of twee stippen mee. Maar
schijf kan ook 'deel van een vrucht' bete
kenen. En zelfs 'een modern opslagme
dium'. Die laatste omschrijving zul je
dan ook alleen in de moeilijkere boekjes
tegenkomen".
Leerelement
Peek signaleert een zeer duidelijke
verschuiving in het gedrag van het pu
bliek. "Vroeger werd het puzzelen als
niet volwaardig gezien. Misschien dat
het te maken had met de calvinistische
denkwijze van de meeste Nederlanders.
Puzzelen was een kwestie van je vrije
tijd nutteloos besteden, de mensen
schaamden zich dat ze eraan toegaven.
Gauw werd het puzzelboekje onder een
kussen van de bank gestopt als de visite
de kamer binnenkwam".
"Nu is dat heel anders. Mensen ont
dekken er een leerelement in, al blijft
puzzelen in eerste instantie ontspan
ning. Vooral onder de cryptogram-op
lossers merk je dat duidelijk. Het is be
kend dat mensen de Volkskrant en Else
vier kopen om ook juist de puzzels van
Jan Meulendijks op te lossen. Wat die
man maakt noem ik pure kunst. De wij
ze waarop hij zijn cryptogrammen
maakt, met weinig anagrammen, asso
ciatieve omschrijvingen, associaties, is
gewoon zeer knap. De mensen worden
gefascineerd door dat type puzzel".
Kracht
Jan Meulendijks geniet de grootste be
kendheid als ontwerper van tv-spelletjes
(Weekend-kwis, Puzzel-uur, Vijf tegen
Vijf, Prijsje ryk, Babbelonië). Daarnaast
maakt zijn bedrijf Win Productions BV
in Amsterdam kruiswoordpuzzels en
cryptogrammen voor kranten en tijd
schriften. Er worden ook puzzelbladen
gemaakt. Puzzelsport geeft onder meer
Meulendijks Speelse Cryptogrammen
en Cryptogrammenbundel uit. De be
langstelling voor zijn puzzels is groot.
Vooral de bundels zijn binnen korte tijd
uitverkocht.
Meulendijks houdt het ontwerpen van
cryptogrammen in eigen beheer. "Je
moet weten wat je met de Nederlandse
taal kunt doen. Het maken van een puz
zel is hetzelfde als een motor in elkaar
zetten. De taal moet je beschouwen als
het mechanisme waarop de motor drijft.
Je verstand, je creativiteit en je denkver
mogen zijn de hulpmiddelen die de zaak
draaiende houden".
Meulendijks zweert bij cryptogram
men. "Je kan een woord een extra di
mensie meegeven. De verrassingen ko
men los in het spelen met de woorden.
De oplosser moet het gevoel ook krijgen
van: dat is leuk gevonden. Dat is een
woord waar ik niet zo snel op zou zijn
gekomen. Ik probeer korte omschrijvin
gen te gebruiken. In de kortheid schuilt
de kracht van een cryptogram".
Hij zoekt voorbeelden om het associa
tieve vermogen te verduidelijken. "Ik
kwam onlangs terug uit Londen. Zat een
beetje in gedachten verzonken. Het
woord vliegtuig intrigeerde me, ik pro
beerde er een omschrijving voor te vin
den. Opeens schoot door me heen:
'luchtpiraat'. Dacht meteen: onthouden
Jan, kan je nog wel eens gebruiken".
Jopie Roos vertelt: "Ik dacht dat het Alaska moest zijnmaar het was toch mooi Nebraska". (foto gpd>
doctorandussen, timmerlieden, recto
ren) worden gemaakt, na op fouten.
Mudde: "Onze medewerkers krijgen al
lemaal een lijstje van wat wel en wat niet
mag. De woorden mogen niet te ver ge
zocht zijn, gewestelijke termen kunnen
we niet gebruiken. Het belangrijkste is
dat zo'n puzzel gewoon klopt. Het moet
niet zo zijn dat iemand een puzzel maakt
en zegt: ik begrijp niet dat ze daarvoor
een dergelijke omschrijving geven".
De hoofdredacteur wil best even de
monstreren hoe een kruiswoordraadsel
in elkaar wordt gezet. In recordtempo
vult hij de witte vakjes van het diagram.
Woorden passend in eikaars verlengde,
als een olievlek breidt de puzzel zich uit.
Even lijkt de produktie te stokken. Want
welke woord van drie letters eindigt op
een 'v'? "Ach, je hebt ze wel", put Mud-
de uit zijn geheugen. "Neem nou 'lev',
een vreemde munt. Maar die dingen
worden toch al gauw te moeilijk om te
gebruiken". Dus legt de Bulgaarse
munteenheid het loodje.
Kretologie
De boekjes van Denksport staan niet
bekend om de meest originele raadsels
en omschrijvingen. De oude lengtemaat
blijft een 'el', een jong dier is nog steeds
een-'lam'.
Mudde is zich daarvan bewust. "Het is
onzin om, zoals andere uitgevers dat
doen, krampachtig te zoeken naar ande
re, alternatieve woorden. Dat is kretolo
gie. Je kunt in een raadsel geen woorden
gebruiken die je nognooit hebt ge
bruikt. Je moet de mensen niet confron
teren met puzzels die zij niet meer kun
nen oplossen. Natuurlijk, bij een kruis
woordpuzzel komt weinig creativiteit
meer kijken. Maar de mensen kopen de
boekjes om de puzzels op te lossen. En
als uitgever moet je ervoor blijven zor
gen dat het boekje wel blijft verkopen".
Om de verkoop niet te stagneren geeft
Mudde zijn medewerkers de opdracht
de puzzels 'leuk te houden'. "Dat bete
kent dus geen ziekten, en geen omstre
den namen. Dus geen Hitier. Ik ben dat
wel eens in een ander boekje tegengeko
men. Dan denk ik: hoe kun je dat gebrui
ken? Voor de mensen is puzzelen een
vrijetijdsbesteding, ze doen dat voor
hun plezier. Waarom zou ik dan bijvoor
beeld het woordje 'kanker' of 'tyfus' ge
bruiken? Die woorden zijn niet nodig
voor het maken van een puzzel. Van
'kanker' kan ik met een simpele ingreep
ook 'tanker' maken. 'Griep' heb ik niet
zoveel moeite mee. En 'lijk' gebruiken
we ook, want dat is een zeilterm".
Leuker
Op twee punten overtreft ESKA con
current Keesing: op het gebied van de
cryptogrammen en op originaliteit van
woorden. Twee T-shirts sieren de wan
den van het hoofdredactiekantoor van
ESKA in Utrecht. Op de buikzijde van
het ene shirt prijkt het eerste kruiswoor
draadsel dat op 15 februari 1942 afge
drukt werd in de New York Times, het
tweede shirt geeft op de rugzijde de op
lossing op zijn kop.
Hoofdredacteur Ton Peek legt uit
waarom de kruiswoordpuzzels van Puz
zelsport 'leuker' zijn: "Een deel van een
boot is bij Denksport altijd 'dek' of 'ra'.
Nederland is puzzelgek. Crypto
grammen, kruiswoordpuzzels,
doorlopers, magische vierkanten,
we maken er wat met zijn allen. Ze
ven miljoen landgenoten werpen
zich jaarlijks op ongeveer zeshon
derd miljoen puzzels. Van die zeven
miljoen puzzelaars zeggen 2,3 mil
joen mensen 'regelmatig' een raad
sel op te lossen. Vooral het puzze-
lenthousiasme onder vrouwen
schijnt geen grenzen te kennen: 56
procent van alle puzzelaars mag
zich rekenen tot het vrouwelijke ge
slacht.
Relatief gezien zijn de raadselliefheb
bers in de leeftijdscategorie van 50 tot 65
jaar het sterkst vertegenwoordigd. Net
zo relatief gezien zijn de meest fervente
mannelijke puzzelaars getrouwd, en de
fanatiekste vrouwelijke oplossers öf ge
scheiden óf weduwe.
De puzzels die zij maken, zijn terug te
vinden in de dag-, week- en maandbla
den. De belangrijkste opgaveverstrek-
kers zijn uiteraard de puzzelboekjes. De
oplage van al die puzzelboekjes samen
bedraagt jaarlijks tien miljoen stuks.
Kruiswoordraadsel- en gemengde boek
jes verkopen het beste, daarna de door
loper. Het cryptogram wint aan popula
riteit, zoals een paar jaar geleden is uit
gezocht door een afdeling van Kluwer
Publiektijdschriften.
Twee uitgeverijen beheersen bijnïfde
gehele Nederlandse industrie van puz
zelboekjes: Keesing Uitgeversmaat
schappij BV uit Amsterdam, die zo'n 70
procent van het totale aanbod voor zijn
rekening neemt onder de noemer 'Denk
sport'. En ESKA Tijdschriften BV uit
Utrecht, die sinds kort de blaadjes van
'Puzzelsport' drukt.
Het marktaandeel van ESKA wordt
geschat op zo'n 20 procent. Daarnaast
opereren nog enkele andere uitgevers in
deze branche, zoals Sanders, maar die
bijdrage blijft beperkt tot enkele procen
ten. Hoewel de twee belangrijkste be
drijven geen inzicht wensen te geven in
de oplagen van hun opgaven is aan de
hand van de cijfers een voorzichtige
schatting te maken. Keesing zou dan uit
komen op 7 miljoen boekjes per jaar,
ESKA op 2 miljoen stuks.
Overvolle markt
Henri A. Mudde leidt de tienkoppige
redactie van Denksport. Uitgever Kee
sing introduceerde zo'n zestig jaar gele
den het eerste kruiswoordraadsel in Ne
derland. "Nog maar enkele jaren gele
den brachten we met drie redactieleden
15 boekjes uit. Nee, ik praat liever niet
over blaadjes, maar over boekjes: het is
een serieuze 'business'. Zeker nu het
aantal uitgaven is gegroeid tot 43 stuks.
Het laatste half jaar alleen al zijn er tien
boekjes bijgekomen. Het is een overvol
le markt".
Een overvolle markt vraagt om voor
zichtig manoeuvreren. De redactieleden
kijken de puzzels, die door zo'n zestig
free-lancers (dopiinees, huisvrouwen,
Ton Peek kijkt de puzzels van Puzzelsport na: "De puzzeltaal is door
de jaren heen een beperkt jargon geworden. (foto gpd>
