Kandidaten voor de Ster van Bethlehem
Het 'raadsel' is nog geenszins opgelost
Nieuwe kerk Katwijk eeuw oud
ZATERDAG 20 DECEMBER 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 13
(GPD) Er zijn voor sterren
kundigen zo ongeveer even
veel vragen te beantwoorden
als er sterren zijn. Een van de
meest indringende vragen ont
stond bijna twintig eeuwen ge
leden en wel ongeveer gelijktij
dig met de geboorte van Chris
tus: de Ster van Bethlehem.
Wat was de aard van dit na
tuurverschijnsel; was het een
supernova, een ongewoon hel
dere komeet of een samenspel
van heldere planeten? Compu
ters lijken de oplossing van het
raadsel een heel klein beetje
dichterbij te hebben gebracht.
Volgens een heel oud geschrift be
stegen drie Babylonische priesters
in het aan de Euphraat-rivier gele
gen plaatsje Sippar eens op een
avond de trappen van hun kolossa
le tempel om getuige te zijn van het
tevoorschijn komen van de eerste
sterren. Gewoontegetrouw deden
ze dat elke avond maar juist die be
wuste avond verwachtten ze, zo
luidt de tekst van het geschrift, iets
bijzonders.
Al enige weken hadden ze gezien
hoe de heldere planeten Jupiter en
Venus elke avond dichter bij el
kaar kwamen te staan. De priesters
zagen hierin een voorteken van iets
bijzonders dat stond te gebeuren.
Zij hadden er in die tijd nog geen
idee van dat alle planeten, net als
de aarde, om de zon draaien en dat
het soms wel gebeurt dat sommige
planeten, bezien vanaf de aarde,
voor of achter elkaar langs bewe
gen en het aan de hemelkoepel dan
net lijkt of ze pal naast elkaar
staan.
Maar die avond bestegen ze de
trappen van hun tempel met hoog
gespannen verwachtingen en daar
in werden ze niet teleurgesteld. In
het Oosten, zo vermeldt de kro
niek, was de maan opgekomen en
in het Westen straalde de planeet
Venus en vlak daarnaast, wat min
der helder, de planeet Jupjter. Het
schitterende tweetal daalde, naar
mate de uren vergleden, statig naar
de horizon toe.
Tot hun grote verrassing zagen
de priesters dat beide hemellicha
men elkaar vlak boven de horizon
zo dicht waren genaderd, dat ze
met het blote oog niet meer apart
konden worden gezien! Laag in het
Westen vormden beide planeten
één schitterende ster
licht weerspiegelde in het water
van de Euphraat. Zo'n ster, zo'n te
ken, hadden de priesters nog nooit
waargenomen; dit moest wel een
zeldzame avond zijn.
Dankzij de moderne computers
en het feit dat de banen van de pla
neten alsmede de storingen die zij
onderling op elkaar kunnen uitoe
fenen, heel precies bekend zijn,
kunnen we, terugrekenend, achter
halen welke avond dat is geweest.
Op het computerscherm in een ka
mer van het Amerikaanse Jet Pro-
pulsion Laboratory zagen mede
werkers in 1976 het antwoord op
flitsen: het was de avond van de 17-
de juni in het jaar 2 vóór Christus.
Sedertdien stelt een toenemend
aantal onderzoekers zich de vraag
of het niet deze zeer zeldzame sa-
menstand van twee heldere plane
ten is geweest die voor de Ster van
Bethlehem werd aangezien. Maar
waarom zou het bijvoorbeeld niet
ook een supernova, een ontploffen
de ster, kunnen zijn geweest die
weken of misschien wel maanden
lang als een fonkelende toorts aan
de hemel prijkte?
Vreemd
Met die mogelijkheid heeft men
wel rekening gehouden; alleen is
het vreemd dat we in de richting
waarin men tweeduizend jaar gele
den die heldere ster zag niet de res
tanten zien van het uiteengereten
sterrenlichaam in de vorm van gril
lig gevormde, lichtende en snel uit
dijende nevelflarden. Het gebeur
de weliswaar tweeduizend jaar ge
leden maar ons hele planetenstel
sel heeft in die tijd 'slechts' onge
veer anderhalf lichtjaar afgelegd in
de ruimte. Astronomisch gespro
ken zitten we dus nog dicht bij de
plaats waar we ons tweeduizend
jaar geleden bevonden, en datzelf
de geldt voor de vele sterren in on
ze 'omgeving'. Een supernova lijkt
daarom niet waarschijnlijk.
Een ander soort hemellichamen
vormt ook een aantrekkelijke kan
didaat voor de Ster van Bethle
hem: een 'staart-ster' of ook wel
komeet genoemd. Niet zo een als
die van Halley die ons begin dit
jaar een bezoek bracht, maar een
hele heldere met een lange lichten
de staart die aan de hemel een
adembenemende aanblik bood.
Een van de punten die voor een ko
meet pleiten is dat de Ster van
Bethlehem 'ergens naar toe leek te
wfjzen', alsof daar aan de hemel
een lichtende richtingaanwijzer
stond. Maar toch reppen de schaar
se berichten uit die tijd meer van
een ster, een puntbron van licht
dus. Het blijft dus gissen.
Filosoferen
Astronomen filosoferen al heel
lang over de ware aard van de Ster
van Bethlehem, en dat wordt nog
eens extra bemoeilijkt omdat som
mige belangrijke dateringen niet
kloppen met enkele beschreven
hemelverschijnselen rond die tijd.
Zo stierf de jaloerse koning Her-
odes, die na Christus' geboorte
meteen bevel gaf om alle mannelij
ke zuigelingen te doden, in feite
juist voordat Christus geboren
werd! Als tenminste... de notities
van de in de eerste eeuw na Chris
tus levende joodse historicus Fla-
vius Josephus juist zijn. Hy be
schreef, wellicht niet zonder ge
noegen, uitgebreid de ziekte en
dood van Herodes (die waarschijn
lijk aan een vorm van kanker leed)
en vermeldde daar en passant bij
dat vlak voordat Herodes het lood
je legde 'de maan verdween en
weer verscheen aan een wolkenlo
ze sterrenhemel'. Tegenwoordig
heet zo'n verschijnsel een totale
maansverduistering waarbij de
maan tijdelijk in de schaduw van
de aarde vertoeft.
Dankzij computergegevens van
alle posities tussen 4000 jaar vóór
Christus en 3000 jaar na Christus
van maan en planeten, een enorm
werk dat tussen 1976 en 1986 door
Amerikaanse en Franse onderzoe
kers werd voltooid, kon worden
achterhaald dat Flavius Josephus
het moet hebben gehad over de to
tale maansverduistering in de
nacht van 9 op 10 januari in het jaar
1 vóór Christus. Het monumentale
Amerikaans-Franse werk leverde
nog enkele interessante samen-
standen van heldere planeten op
die optraden rond de tijd dat Chris
tus geboren werd, en ook die staan
kandidaat voor de Ster van Bethle
hem.
Kepler
Behalve de al genoemde samen-
stand in de avond van 17 juni in het
jaar 2 vóór Christus, die de Babylo
nische priesters zo verbaasde,
stonden de planeten Jupiter en Sa-
turnus in het jaar 7 vóór Christus
Een van de vele tekeningen die rond de verschijning van de 'Ster z
werden gemaakt.
i Bethlehem' door latere kunstenaars
gedurende bijna zeven volle maan
den vlak bij elkaar aan de hemel.
Van die zeldzaam lange samen-
stand maakte de beroemde Johan
nes Kepler aan het begin van de ze
ventiende eeuw al melding en in
1977 vond de Engelse onderzoeker
Clark tot ieders verrassing dat er in
kerkelijke geschriften, daterend
uit het jaar 1285 na Christus, al ge
wezen werd op dat lange verblijf
van Jupiter bij Satumus. Zeven
honderd jaar geleden kon men dus
ook al goed rekenen!
Daarnaast zijn er tussen de pla
neten Jupiter, Mars, Mercurius en
Venus nog samenstanden opgetre
den in de jaren 1,4 en 6 na Christus
maar die oogden lang niet zo spec
taculair als die van de Babyloni
sche priesters die twee van de hel
derste planeten als het ware zagen
samensmelten. Overigens is on
langs gebleken dat juist die 'Baby
lonische' samenstand van alle he
melverschijnselen toch wel de 1
meest serieuze kandidaat is voor
6e Ster van Bethlehem.
De Amerikaanse onderzoeker
Roger W. Sinnott raakte zeer gein-
teresseerd in deze materie en ging
na in welk sterrenbeeldjde Venus-
Jupiter-combinatie zien in de
avond van de 17e juni van het jaar 2
vóór Christus bevond. Dat blijkt,
zo schrijft Sinnott in het toonaan
gevende sterrenkundige maand
blad 'Sky and Telescope' van de
cember 1986, in het sterrenbeeld
Leeuw te zijn geweest.
Leeuwewelp
De schitterende 'ster' moet zich
hebben opgehouden halverwege
voor- en achterpoten van de
Leeuw. Sinnott wijst er verder op
dat al in 1911 de Duitse student Al
fred Jeremias het sterrenbeeld
Leeuw in verband bracht met en
kele voorspellingen in bijbeltek
sten. Zo staat er in Genesis-49: 'Ju-
dah is een leeuwen-welp... de Scep
ter zal Judah niet verlaten, noch zal
de Wetgever zich van tussen zijn
voeten verwijderen, totdat Shiloh
komt...'
Deze tekst is weliswaar erg cryp
tisch maar toch ook heel opmerke
lijk want op die bewuste avond
trad de samenstand tussen Jupiter
en Venus immers inderdaad tus
sen de 'leeuwen-voeten' op.
Sinnott deed verder nog een in
teressante ontdekking in een in
1953 uitgekomen boek over joodse
symbolen gedurende de Grieks-
Romeinse tijd. Daarin staat een af
beelding van een uit de eerste eeu
wen na Christus daterend amulet
of heiligen-steen. De amulet laat
een leeuwen-figuurtje zien met tus
sen voor- en achterpoten een ster,
precies op de plaats waar Venus en
Jupiter zich in de avond van de 17e
juni in het jaar 2 vóór Christus op
hielden.
Is dat slechts een opmerkelijk toe
val? Het lijkt haast te mooi om
waar te zijn. Het 'raadsel' is nog
geenszins opgelost vooral ook om
dat 17 juni heel iets anders is dan
25 december!
Nog steeds blijft de vraag on
beantwoord wat er 1986 jaar gele
den nu precies gebeurde aan de he
mel.
Of was het 1988 jaar geleden?
pasgeboren Jezus. Di Bondone gebruikte als 'Ster van Bethlehem' de komeet van Halley die in 1301.was verscht
nen (bovenaan). Het schilderij werd in 1303 gemaakt.
De Nieuwe Kerk aan de Voor
straat in Katwijk aan Zee bestaat
100 jaar. Op 12 januari 1887 werd
ze, nadat er twee jaar aan was ge
bouwd, plechtig in gebruik geno-
Voor de toen snel groeiende ge
meente was een groot kerkgebouw
nodig. Dacht men eerst dat de
Nieuwe Kerk de groei kon opvan
gen en de Oude Kerk aan de Boule
vard kon worden verkocht, op 27
februari 1924 werd de vergrote Ou
de Kerk opnieuw in gebruik geno
men, na een aantal jaren als pak
huis dienst te hebben gedaan.
Het eeuwfeest zal op woensdag
14 januari worden gevierd. Een
commissie, waarin verschillende
colleges van hervormd Katwijk
aan Zee zijn vertegenwoordigd, is
bezig met het voorbereiden van
een herdenkingssamenkomst. De
herdenking zal tevens het begin
zijn van een gezamenlijke actie om
én de Nieuwe Kerk én de Oude
Kerk te restaureren.
Kerst. De jonge organist Dick
van Sinderen uit Wassenaar zal zo
wel op eerste als tweede kerstdag
het Hagerbeer-orgel van de Pie
terskerk in Leiden bespelen. Beide
bespelingen zijn om 2 uur. Het pro
gramma is afgestemd op het kerst
gebeuren. De Pieterskerk is deze
twee dagen (en normaal ook de
weekeinden) open voor bezoek van
half 2 tot 4 uur. De toegang is aan
de noordkant (Muskadelsteeg).
Shell. De Nederlandse steun
groep 'Predikanten voor predikan
ten in Zuid-Afrika' vraagt de presi
dent-commissaris van Shell in een
brief of het voor deze onderneming
geen tijd wordt zich uit Zuid-Afri
ka terug te trekken.
De predikanten (hervormd en
gereformeerd) twijfelen aan de mo
rele en economische argumenten
van Shell om in dat land te blijven.
"De morele gedragscode van de
Europese Gemeenschap, die Shell
wil naleven, heeft slechts gunstige
gevolgen voor 3 procent van de
zwarte werknemers in Zuid-Afri
ka", zegt de steungroep. Boven
dien wordt, volgens haar, de EG-
code door Shell niet overtuigend
toegepast.
Shell was niet bereid de brief van
de predikanten tijdens de deze
week in Den Haag gehouden anti-
apartheidsdemonstratie in ont
vangst te nemen. Het bedrijf wil
eerst de vragen bestuderen, zodat
het principe van hoor en weder
hoor kan worden toegepast. "De
brief werd nu zomaar afgegeven
aan een functionaris", zegt Shell in
een reactie.
(De steungroep 'Predikanten
voor predikanten in Zuid-Afrika' is
vorig jaar ontstaan na het verschij
nen van een pagina grote adverten
tie in enkele kranten waarin Ne
derlanders steun betuigden aan
Zuidafrikaanse gevangenen).
Aandelen. De lutherse staats
kerk van Zweden is begonnen met
het verkopen van haar aandelen in
ondernemingen die zaken doen
met Zuid-Afrika. De kerk zegt zich
hiertoe verplicht te voelen na haar
veroordeling van de apartheid en
de herhaalde vermaningen aan de
Zuidafrikaanse regering. Het aan
delenbezit dat voor verkoop in aan
merking komt heeft een beurs
waarde van f 33 miljoen.
Taizé. De traditionele bijeen
komst voor jongeren van de oecu
menische broederschap van Taizé
is dit jaar van 29 december tot 2
januari in Londen. Er worden
25.000 deelnemers uit heel Europa
verwacht.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Bouhuys, 11.45 studentenekklesia; Ma-
rekerk 10 ds. v. Niel, Rijnsburg, 3 kerst
feest jeugdwerk; Maranathak. (L. Mors-
weg) 10 ds. Kramer; Oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Me-
renwijk) 10 ds. Hortensius; Kooikapel
(Driftstr.) zie Petrakerk; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds. Wolthaus, Zoe-
terwoude, 5 ds. Rietveld, kerstfeest met
kinderen; Vredesk. (Burggravenl.) 10
ds. Schouten; Waalse kerk (Breestr.)
10.30 ds. Ribs. Wijk 'Stevenshof zie na
geref. kerk. Acad. Ziekenhuis 9 rk.
dienst, 10.15 ds. Terlouw-Sterk. Diako-
nessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 ds. v. Achterberg. Ende
geest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surina-
mestr.) 10 ds. G. W. Rijksen, Sassen-
heim, gez. dienst, 10.30 (in zaal) dienst
voor doven, hr. J. Storm; Oude Vest 10
ds. Koolstra; Maranathak. zie herv.
v. gemeente;
110 ds. Baas,
S.heim; Merenwijk zie herv. gem. Wijk
Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof (Rijn
dijk) 10 kand. mevr. M. R. Limburg-
Klokke. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en
5 ds. Houtman. Chr. Geref. K. (Steen-
schuur) 10 en 5 ds. Den Hertog. Geref.
Gem. (N. Rijn) 10 leesdienst, 7 ds. De
Gier. Geref. Gem. in Ned. (Kooikapel
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10.30 prof. dr. Adriaan-
se, O.geest. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10
ds. Agtereek. Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) 9 en 10.30 evang. H.
Koehorst. Evangeliecentrum-Pinkster-
bew. (Bethlehemskerk Lammermarkt)
zo. 10 evang. Zijlstra, 7.30 gospelzang
avond. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 rev.
D. L. Richards. Leger des Heils (hoek
Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7 (laatste
zondag van de maand 5 u.). Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo.
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo.
11; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10,
11.30, 6 en 7 Cot); Boshuizerkade zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Lammenschansweg zat. 7,
zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30,
10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv.
gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 dienst.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel. Geref. Kerk 10 ds. Wilschut,
6.30 ds. v. Wijngaarden. Chr. Geref.
Kerk 9.30 leesdienst, 6.30 ds. Hofman,
Ouderkerk aan de Amstel. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Jonkman, 5 ds. v.d.
Gronden, Broek op Langedijk, aange
paste dienst; Kruiskerk 10 ds. Samson,
R.dam; Opstandingskerk 10 mevr. ds. J.
Broeyer-Bogers, Utrecht, 6.30 ds. Jonk
man; G. Herderkerk 10 ds. Verheul, 5
ds. Moll; De Bron 9.15 ds. Moll, 10.15 en
6.30 ds. Taselaar; Ashram (Marsdiep) 10
ds. Mulder; Oudshoornse kerk 10 ds.
Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
ds. Ouwendijk, 6.30 ds. Koudstaal,
Baarn. Geref. Kerk Mar.kAk 10 ds.
Boer, ha, 6.30 ds. Wilschut, ha; Salv-
.kerk 10 ds. Lamme, Delft, ha, met do
ven, 6.30 ds. Boer, ha. Geref. K. Vrijg.
(aula school Bospark) 9.30 en 5 ds.
Room. Ned. Geref. Kerk (school Wil-
lemstr.) 9.30 en 4.30 kand. J. Mudde,
Apeldoorn. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4 0 ds. v.d. Meij. Oud-
Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30
ds. Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 ds. A. v.d. Berg, 6.30
ds. C. de Jong. Volle-evang.gem. ('De
Ark'. Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. A. v.d.
Hoorn. Pinkstergem. (school Batestein
16) 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan)
10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7,
laatste zondag van de maand 5 u. Re-
monstr. Kring (Van Mandersloostr. 36)
4.30 kerstgezinsdienst, dr. Meijering. Rk
Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron z
7, Z
i 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Vergunst, Zoetermeer, 6 ds. Boer. Ge-
ref./Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas')
10.30 ds. Pettinga. In 'De Tas' 4.30 oe-
cum. kerstzangdienst. Geref. Gem. 9.30
en 6 ds. v. Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. v.d. Hoef;
Salv.kerk 10 ds. v. Ede, Apeldoorn, 6.30
ds. Wieman; Bethl.kerk 10 ds. v.d. Hoef,
6.30 ds. Cats, Aalsmeer. Geref. Kerk 10
ds. v.d. Berg, 6.30 ds. Huisman, H.wou-
de. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en
4.30 ds. H. Scholten. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30 leesdienst.
Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom; De Stek
9.30 ds. Vlasblom. Geref. Kerk 9.30 ds.
G. de Jong, 5 ds. J. v. Andel, Capelle a.d.
IJssel. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds.
Ribbers. Geref. Gem. 9.30 leesdienst,
3.30 ds. Rietdijk.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Christ. Eek en Wiel, 6.30 ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk 10 en 5 ds. v.d. Woude, Was
senaar. Rk Kevk: dorp zat. 7, zo. 10 en
11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, 5 kinderkerstfeest. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 ds. Bos, Bennebroek.
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 kand. v. Lange-
velde, Apeldoorn. Rk Kerk: Mart. zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 10 en
11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. A. J. de Jong, Lei
den, 6 prof. dr. v.d. Beek, di. 23 dec. 7
nam. kerstviering clubs en kinderkerk;
Ontm.kerk 10 ds. J. C. Schuurman, Bar-
neveld, bevestiging ds. A. B. Sloof, 3 ds.
Sloof, intrede. Herv. Gem. 'De Rank' (P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Ge
ref. Kerk 10 ds. v.d. Horst, 5 ds. Koster.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10, ma. 7.30 nam.
biechtviering.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. v. Sliedregt, 6 ds. Drieber
gen; O. Kerk 10 ds. Sjollema, 6 ds. Ho-
vius; Ichthusk. 10 ds. Schuurman, 5 ds.
Vroegindewey; Pniëlk. 9.30 ds. Hovius,
6 ds. Sjollema; Maranathakerk (Rijnsoe
ver) 10 ds. G. Jukema, Leerdam, 6 ds.
Visser. Overduin 2.15 ds. v.d. Beld.-
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. D. C.
Nicolai, O.geest. Geref. Kerk Vr.kerk 10
ds. Koster, 5 ds. Kersten; Triumfatork.
10 ds. Kersten, 5 ds. v.d. Horst. Geref. K.
Vrijg. 9-30 en 5.30 ds. Heida. Ned. Geref.
K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 ds. A. v.d.
Heuvel, 7 ds. G. de Lange. Chr. Geref. K.
10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref.
Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Ge
ref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds.
J, A. Visser, doopdienst.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Quak, Vianen, 7 ds. De Goe
de, Waarder. Geref. Kerk 10 dr. Bade, 7
zie herv. gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. Doesburg;
Hoofdstr. 10 drs. S. Koopmans, L.dorp;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman,
6.30 volkskerstzang. Elis.ziekenhuis 10
rector Vijftigschild. Bapt.gem. (wijk-
geb. Zijlkw.) 10 hr. J. de Vries. Rk Kerk
zat. 7,
10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schilt, zie ook geref. kerk. Geref. Kerk
9.30 ds. v.d. Kooi, 7 volkskerstzang in 't
Spant. Rk Kerk zat. 7. zo. 7.30, 9.30 en
11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft, 7 ds. De Gelder; Pauluskerk 10
ds. De Gelder. Geref. Kerk 10 ds. Bos
wijk, 5 ds. Wijngaarden, N.-Vennep. Ge
ref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst, 3 ds. Grut
ter. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 zie
chr. geref. kerk, 5 leesdienst, br. J. Velt-
kamp. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds.
Carlier. Geref. Gem. 10 en 4 ds. l>n
Boer. Evangeliegemeente (Heereweg
52a) 9.45 hr. J. v.d. Berg. Rk Kerk: Aga-
thakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpol
der zat. 7, zo. 9 en 11.30; Mariakerk zat. 7,
zo. 9 en 11; Engelbew. zat. 7, zo. 10. di. 23
dec. 8 nam. kerstconcert.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Pan-
nekoek, Amerongen, 6.30 ds. Eijsenga.
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 5 avondge
bed. Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 7
ds. Boiten, Schiedam. Remonstr. Gem.
kerstviering jeugd en zondagsschool.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
33) 9.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Rietveld, Overberg, 6.30 zie geref. kerk.
Geref. Kerk 9.30 ds. Middelkoop, Mij
drecht, 6.30 hr. H. S. Wolf, Alphen, club
jeugddienst. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr.
Schreuder, 7 ds. Bruin, Gouda.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 ds.
C. van Duyn, Hei- en Boeicop; Hoofdstr.
(Zee) 10 ds. Ruitenburg; Sole Mio 9 ds.
v.d. Lee; De Rank (Golfbaan) 10 ds. v.d.
Plas, Zwijndrecht. Geref. Kerk Buurt
kerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, 3 familie-
kerstconcert 'The Seaside Singers'; Vin-
kenl. (Binnen) 10 ds. Ribberink, Rijns
burg, 7 ds. Kuiper; Stichtingskerk 11 hr.
liegemeente 'Shalom' (geb. 'Buiten
zorg', Zeereep) 10. Rk Kerk Zee iat. 7,
zo. 10.30; Binnen zat. 7 met boetevie
ring, zo. 10 en 11.30,22 dec. 1 u. kerstvie
ring met ouderen, 7 kerstzang, 23 dec. 7
nam. boeteviering.
NOORDWIJKERHOUT: Dórpsk. 10 ds.
Hemmes, O.geest. Rk Kerk Victork. zat.
7, zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Plomp, oecum. dienst;
Pauluskerk 10 drs. I. Eggink-Hoog; Ge
meentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. P. Si
moons, Driebergen, 7 ds. Friederich.
Geref. Kerk 10 dr. v.d. Zwaan. Geref.
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool)
9.30 leesdienst, 5 ds. Wendt, Bunscho
ten. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 ds. Biewenga, Z.meer, 4 ds. De Lan
ge, ha. Van Wijckerslooth 4 rector J.
Blonk en ds. H. Rijksen. Endegeest 10
ds. Friederich. Volle-evangeliegem.
(Gepi.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat.
7, zo. 9 en 10.30. In Pauluskerk 7.30 nam.
adventsdienst, ds. A. H. van Gent, mmv
Vredeskerkkoor Katwijk aan Zee.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte. Geref. K.
9.30 hr. W. Volkers, Amstelveen, 5 ds.
Aalders. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
(foto Wim Dijkman)
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30. Sporthal 'De
Tweesprong' 7.30 nam. volkskerstzang.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. v.d. Kamp, ma. 2.30 kerstfeest oude
ren. Chr. Geref. K. 9.30 en 2.15 ds. Bouw,
ha.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling, 5 ds. Wagter; Be-
thelkerk 9.30 ds. Wagter. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds. Cziria, 5 ds. Ribbe
rink; Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Baayen, 5
ds. Cziria; Mar.kerk 9.30 ds. Snel, 5 ds.
Riemersma, Loosdrecht. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref.
K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Chris-
tengem. (aula mavo) 10 br. C. Vork,
Heerde. Rk Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Koldewijn, De Kaag. Zie ook geref.
kerk. Geref. Kerk 10 ds. Bras, 7 oecum.
kerst-jeugdzangdienst. Chr. Geref. K. 10
en 5 ds. Aarnoudse. Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11, ma. 7.30 dienst van boete en
vergeving.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Stam,
6.30 ds. v. 't Hof. Geref. Kerk 9.30 kand.
N. de Reus, A.dam, 6.30 ds. Cziria, Rijns
burg. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
Noordw.hout Geref. Kerk 10 hr. Brou
wer, Katwijk, 6.30 ds. Oegema. Geref. K.
Vrijg. 9.30 leesdienst, 4 ds. Heida.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Schoot; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 prof. dr. v.d. Beek,
Valkenburg. Hulp en Heil (Schaken-
bosch) 10 ds. Honig, ha. Herv. evang. op
geref. grondslag (Lucas-college, Beeth-
•laan) 9.30 ds. v.d. Vlist, Nieuwerkerk
a.d. IJssel, 4.30 ds. Groenenberg, Oud-
Beyerland. Geref. Kerk 10 ds. De Zwart.
5 ds. v.d. Schoot. Geref. K. Vrijg. (Bach-
laan) 10 en 5 ds. Blokland. Rk Kerk
Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30,7.30 boetevie
ring; M. Godskerk. zat 7, zo. 10, ma. 7.30
boeteviering. Kerk van Engeland (Bri
tish school in The Netherlands, J. v.
Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Kruimer, Sommelsdyk, 5
dienst; Hoeksteen 9.30 ds. Schaap,
Schoonhoven, 3 ds. Roetman, aangepas
te dienst, 6.30 ds. Schipaanboord; Be-
thelk. 9.30 ds. Marchand, Harderwijk, 5
ds. Goossen; Imm.kerk 10 ds. Onstein, 5
kerstfeest zondagsschool. Geref. Kerk
feest kinderdiensten; Kievietk. ('Samen
op weg') 10 ds. v. Waasbergen; Mes-
siask. 10 ds. Steenstra, 4.30 dr. Tukker,
Urk; Dorpscentrum 9.30 dr. Tukker. Ge
ref. Kerk Zijllaan 10 mevr. ds. Attema-,
Roosjen, Nieuwerbrug, 7 ds. Gesink,
Noordwijk. Ned. Prot. Bond (Kerkdam)
10 ds. M. Roos, Woubrugge.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. v. 't
Hof, 6.30 ds. De Graaff, Nieuwveén. Ge
ref. Kerk 9.30 hr. L. v.d. Broek, O.geest,
6.30 ds. Verheul, Alphen. Rk Kerk zat. 7,
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Kielder, Vianen. Geref. Kerk 9.30 ds.
Rang, N.-Vennep, 7 ds. Femhout, Al
phen.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Rietveld, 5 oecum. adventsvesper in ka
pel 'Emmaus'. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30,
zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10;
Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 10
en 11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds.
Eijsenga. 6.30 ds. Wegerif. Geref. Kerk
10 kand. v. Wallinga, L.dorp, 6.30 ds. v.d.
Berg, Bodegraven.
