Russische popscene
niet meer te stoppen
PAGINA 21
Sinds de benoeming van Michal Gorbatsjov
tot eerste man van de Sowjet-Unie is het
cultuurbeleid soepeler geworden. Films van
Andrei Tarkovski mogen weer en zelfs de
boeken van Vladimir Nabokov en Boris
Pasternak worden weer uitgegeven. Wat zijn
de gevolgen voor de popmuziek in Rusland?
Met een agenda vol telefoonnummers reisde
Wierd Duk naar Moskou en Leningrad en
maakte onderstaande reportage over de
achterkant van de Russische cultuur.
De dansvloer van de hoteldisco is
stampvol. Russische jongeren dan
sen onwennig op Russische covers
van westerse hits. Tania en Svjetla-
na zijn meisjes uit de buurt. Offi
cieel mogen ze niet in hotels rond
hangen waar westerse toeristen ver
blijven. De portier is echter gevoelig
voor charme en roebels en het lukt
hen telkens weer via een achterin
gang binnen te komen.
Toch moeten ze op hun tellen passen.
Dat blijkt wanneer een stomdronken
jonge Rus, die denkt dat we Amerikanen
zijn, mij om m'n hals valt. Hij blijft te
lang plakken en als hij ook op de dans
vloer de idioot begint uit te hangen zie ik
de ober bij wie we zwart kunnen wisse
len de ruimte verlaten.
Even later is hij terug in gezelschap
van een politieman in een grijs uniform.
Deze tikt de dronken Rus op z'n schou
der en gebaart hem mee te gaan. Na een
paar dagen in Moskou begint onze aan
vankelijke verbijstering plaats te maken
voor nieuwsgierigheid. Vragend kijk ik
naar Tania. Wat is dit voor een land? Ze
haalt haar schouders op en glimlacht.
Meespelen
Prostitutie is officieel verboden in de
Sowjet-Unie. Maar wat is er op tegen als
Russische vrouwen in restaurants toe
vallig met westerse mannen in aanra
king komen? Obers, die op een subtiele
manier het spel meespelen, houden pre
cies in de gaten welke bezoekers naast
elkaar komen te zitten. Contact is dus
haast onvermijdelijk. Jonge Russische
vrouwen vertellen ons dat deze half za
kelijke, half amoureuze relaties met wes
terse mannen hen de mogelijkheden
verschaffen westerse luxegoederen als
parfum en merkkleding te bemachtigen.
Om elf uur 's avonds is er in het cen
trum van de stad praktisch geen taxi te
krijgen voor de normale prijs. Die staan
rond sluitingstijd rijen dik voor de duur
dere restaurants als Arbat aan de Kali
nin Prospekt, de Champs Elysées van
Moskou. De chauffeurs wachten op wes
terse en Japanse zakenlieden die, verge
zeld van prachtige Russische prosti-
tuées, bereid zijn het vierdubbele tarief
in dollars te betalen. Hun bestemming is
de 'foreign currency'-bars, hotelbars
waar met westerse valuta moet worden
betaald.
Doorsnee Russen komen niet in de
dollarbar waar wij de rest van de avond
doorbrengen. Een man spreekt Tania
aan, op weg naar het toilet. Hij vraagt
haar in het Russisch wat ze hier doet,
wie ze is. Ze dóet alsof ze hem niet be
grijpt. Dezelfde man zet aan het eind van
de avond een luidruchtige, zwaar be
schonken Fin buiten de deur. De oude,
schommelende serveerster glimlacht
naar ons terwijl ze onze tafel schoon
maakt en fluistert veelbetekenend van
achter haar hand: „KGB".
Gorbatsjov-fan
Wat is dit voor een land? „Alles ist
möglich im Moment. Ik ben een echte
Gorbatsjov-fan". Terwijl we in de oude
Lada van fotograaf Sergej Borissof over
de paradeboulevards van Moskou
scheuren raakt z'n partner, popjourna
list Michael Sigalov, niet uitgepraat over
het nieuwe tijdperk dat volgens hem is
aangebroken. Michael is een kleine,
zwaar bebrilde Rus van joodse afkomst.
Hij is intelligent, goed op de hoogte,
kent iedereen en spreekt op een grappi
ge schoolboekenmanier perfect Duits.
Bovendien speelt hü het klaar als free
lance popjournalist z'n brood te verdie
nen. En dat in een land dat pas sinds
twee jaar de popmuziek officieel erkent.
In een sporthal in één van de troostelo
ze voorsteden van Moskou geeft de
groep Dialoog een concert. Als we bij de
Hal van de Vriendschap arriveren is het
optreden al begonnen. Er staat echter
nog een groot aantal belangstellenden
voor de ingang van de zaal. Zy proberen
tevergeefs een kaartje te versieren. Op
de zwarte markt wordt grof geld gebo
den voor een entreebewijs. Ik realiseer
me welke positie Michael inneemt bin
nen de Russische popscene, als we zon
der problemen en zonder te betalen door
een zijingang naar binnen worden ge
loodst. Via een sluiproute belanden we
uiteindelijk in de zaal waar 3000 mensen
keurig zitten te luisteren naar een roek-
suite met bijpassende natuurdia's en
vloeistofprojecties. Als ik iets aan Mi
chael wil vragen tikt een toeschouwer
mij op m'n rug. Op een botte manier
maakt hij me duidelijk dat ik m'n mond
moet houden.
In de pauze spreek ik in de kleedka
mer met de muzikanten. Omringd door
functionarissen van de enige Russische
platenmaatschappij Melodia en het
staatsimpresariaat Gosconcert stel ik
voorspelbare vragen en krijg voorspel
bare antwoorden („we proberen een ei
gen Russische stijl te ontwikkelen".)
Bedroevend
Het tweede gedeelte van het concert is
bedroevend. De groep speelt nu Eurovi
sie-songfestivalachtige muziek. De tek
sten over bureaucratie en corruptie zijn
volgens Michael en Tania redelijk kri
tisch. Maar het publiek reageert nauwe
lijks. De apathie die deze mensen uit
stralen doet me denken aan de doodse
stilte in onze hotellounge tijdens de uit
zending van de sensationele voetbal
wedstrijd Frankrijk-Rusland een dag
eerder. Spannende momenten, zelfs
doelpunten kwamen voorbij zonder dat
dit aan de Russische toeschouwers eni
ge reactie ontlokte.
Twee langharige jongens op de voor
ste ry beginnen plotseling lawaai te
schoppen en vreemde bewegingen te
maken. Misschien om de rest van het pu
bliek te provoceren? De twee jonge mili
tairen naast mij, pet op schoot, de prach
tige lange jassen van het Rode Leger ste
vig dichtgesnoerd, bekijken deze uiting
van individualiteit vanuit hun ooghoe
ken. Nieuwsgierig en bijna gegeneerd
verlegen. Ik kijk naar Tania. Ze glim
lacht. Alweer.
Als we na afloop van het concert, pre
cies om elf uur, door de herfstkou naar
de metro lopen struikelt Michael bijna
over z'n woorden in een poging alles te
gelijk uit te leggen. Hij vertelt welke ge
volgen de nieuwe cultuurpolitiek heeft
voor de ontwikkeling van de popmu
ziek. Nog altijd wordt echter de schei
ding gehanteerd tussen officiële en niet-
officiële amateurbands. Alleen gecensu
reerde officiële groepen, zoals Dialoog,
mogen platen maken en uitbrengen bij
platenmaatschappij Melodia en door het
hele land in grote zalen optreden. Niet-
officiële undergroundbands als de Le-
ningradse groepen Aquarium, Kino en
Alisa zijn vaak veel populairder. De mu
ziek van deze groepen wordt via casset
tes verspreid. Semi-illegaal, maar wel' in
miljoenenoplagen. Zo is het mogelijk
dat Boris Grebensjikov, zanger van
Aquarium, alom wordt gerespecteerd
als de Tsaar van de Russische rock. Ter
wijl z'n eerste plaat nog moet worden
opgenomen. Michael kent alle muzikan
ten en belooft me dat ik een groot aantal
te spreken zal krijgen. Voor nu heeft hij
een beter idee. „Kom", zegt hij, „ik zal je
voorstellen aan een heel bijzondere en
beroemde vrouw".
Discretie
De vrouw heet Dzjuna Davitasvili en
we brengen die nacht grotendeels door
in haar atelier. Zij is een uit de Kaukasus
afkomstige magnetiseur die door het
vooraanstaande Westduitse tijdschrift
Der Spiegel in een sensationele cover
story ooit 'Moskaus Wunderheilerin'
werd genoemd. De donkerharige vrouw
zou vooraanstaande leden van de Russi
sche nomenclatura - de politieke en cul
turele elite - onder wie partijchef Leonid
Bre^jnev hebben behandeld. Een tiental
mensen kijkt toe terwijl Dzuna de laat
ste hand legt aan één van haar schilderij
en. Er wordt niet veel gepraat.
Ik krijg op video een documentaire te
zien die het Amerikaanse televisiesta
tion NBC over Dzjuna maakte. Ik be
vind me duidelijk tussen gepriviligeerde
Russen. Er wordt gegeten en gedronken.
Koffie, bonbons, cognac en sigaretten.
Gekocht in de beriozka's, de speciale
Misja Malin baart opzien in Leningrad.
De groep Dialoog ineen merkwaardige pose op een Moskous trottoir
door Wtèrd Duk
corruptie op straat, de halflege winkele
talages. De sfeer en onderhuidse span
ning van deze stad zijn overweldigend.
En overal .hangt diezelfde, vreemd zure
geur.
Naast de taxi die me naar het hotel
brengt stopt een grote, rode Mercedes.
Erachter een zwarte Russische limousi
ne, een Zil, met een diplomatennum-
merbord. „Pugachova", zegt de chauf
feur. Ik begryp niet wat hy bedoelt. Als
we door de weelderige Brestskayastraat
rijden wijst de chauffeur naar één van de
grote appartementen, met de Mercedes
voor de deur. Hier woont Alla Pugacho
va, één van de. bekendste en rijkste Rus
sische zangeressen.
Soms kom je hier schimmen uit het
oude Rusland tegen. Op een koude zon
dagavond in de oude en slecht verlichte
wandelstraat Arbat waan je je recht
streeks in de 19de eeuw. Ook de
nachttrein naar Leningrad die op het
donkere station in een waas van mist en
kolendamp op ons staat te wachten past
eerder in een vroeger, pre-revolutionair
tijdperk. In de trein, we slapen alweer
niet, drinken we thee die door een stevi
ge, mooie Russin wordt geserveerd. Als
we sigaretten aanbieden is het ijs snel
gebroken. De petten gaan af en het vol
tallige treinpersoneel rookt en drinkt
met ons mee. Ook zij willen onze walk
mans, cassettes, kleren en make-up.
Café Saigon
„We believe in the undergroundsta-
tus". Treffender kan het verschil in men
taliteit tussen de popscene in Leningrad
en Moskou niet worden verwoord. Ik
heb afgesproken met Misja Malin in café
Saigon aan de Leningradse Nevski Pros-!
pekt. Saigon is dé plek waar hippies,1
muzikanten, schilders en randfiguren el
kaar ontmoeten. „Ik woon in Saigon",
zegt Misja. „Al m'n vrienden tref ik er".
Met z'n lange, zwarte met een touw:
dichtgesnoerde leren jas en grote leren'
laarzen baart Misja opzien in Leningrad:
In de bus, op weg naar zijn piepkleine
kamertje, vertelt hij over z'n leven in de
marge van deze samenleving. ASsa is het
sleutelwoord. De term staat voor een be-!
paalde manier van denken en leven van
een grote groep jongeren hier in Lenin
grad. Het duidt alles aan wat under
ground is en dat betekent: geen compro-
Het verhaal dat ik deze middag en
avond van Misja en z'n vrienden krijg te
horen staat bijna haaks op de informatie
die ik in Moskou heb gekregen. Zij be
schouwen de veranderingen in het cul
tuurbeleid als een taktische zet. „Na
tuurlijk", zegt Misja, „er is meer moge-'
lijk. Schilders kunnen vaker exposeren,
dichters en popmuzikanten mogen in
hun teksten kritiek uiten op de bureau
cratie en de corruptie. Zelfs onze belang
rijkste band Aquarium heeft een paar
weken geleden van Melodia een contract
aangeboden gekregen. Maar ik weet van
Bob (zanger Boris Grebensjikov, W.D.)
dat dit tegen ongunstige voorwaarden
gebeurt. De veranderingen zijn margi
naal, niet structureel. De autoriteiten
moeten wel. Het valt gewoon niet meer
tegen te houden. Anders ontstaan er
echt problemen".
Misja praat uren achtereen. Over de
keren dat hij is opgepakt en weer vrygé-'
laten. Over die keer dat hij zelfs zanger
Grebensjikov bij de KGB ontmoette
toen de door hen opgerichte Leningrad-
se rockclub een te eigenzinnig beleid
dreigde te voeren. Over z'n vrienden Ti-
mur, Afrika en Oleg. Muzikanten en
schilders. Ze zijn getalenteerd en tot in
Moskou gevierd, maar kunnen nauwe
lijks optreden of exposeren. Ik begrijp
waarom Chris Cross van Ultravox de
drie dagen die hij ooit met deze mensen
doorbracht „the most exciting days lip,
my life" noemde.
Historisch
Nog dezelfde avond valt alles samen.-.
De undergroundband Kino geeft een
concert in het Paleis van de Jeugd.
Georganiseerd notabene door de Kom
somol, de communistische jeugdorgani;
satie. Dit soort concerten zijn zeldzaam.
Publiciteit wordt er niet voor gemaakt.
Maar iedereen is er: Timur, Oleg, men
sen uit Saigon. En ik kijk m'n ogen uit.
Wat een verschil met Moskou! Twaalf
honderd modern geklede mensen, die.
enthousiast en ontspannen reageren. De
verplichte ceremoniemeester, grijs pak,
vlinderstrik, is nauwelijks meer te ver
staan als hij in z'n welkomstwoord mee
deelt dat Aquarium definitief een plaat
zal uitbrengen bij Melodia. Het publiek
toont weinig respect voor de brave man,
die onder luid gebrul en het gestamp
van 1200 paar voeten Kino aankondigt.
In de pauze spreek ik met Timur eri
andere vrienden van Misja, die iedereen
hier schijnt te kennen. Net als we terug
komen in de zaal staat op de eerste rij
een man op. Het publiek begint te joelen
en te klappen: Boris Grebensjikov krijgt
een staande ovatie. Een prachtig mor
ment. Ik ga naar hem toe, praat even met
hem en maak foto's.
De muzikanten dragen zwarte T-shirts
met daarop in Engels en Russisch 'Save
the World'. De muziek is zwaar beïn
vloed door alle mogelijke stijlen binnen
de moderne westerse popmuziek. Het
niveau ligt eigenlijk niet hoger dan dat
van een willekeurige Nederlandse
schoolband. Maar daar gaat 't ook niet
om. De boodschap is duidelijk. Hier
staat een aantal muzikanten die in hun
uitdossing, teksten, muziek en presenta
tie de 'westerse decadentie' uitstralen
die hier officieel zo wordt verafschuwd.
'Zij die zwegen, durven nu te spreken',
zingt zanger Viktor Tsoi. Het _publiek
schreeuwt de kelen schor.
Joanna
Tydens de toegift komt een vrouw met
lang geblondeerd punkachtig haar het-
podium op. Misja plant hardhandig z'n
elleboog in m'n zij. „Daar is ze. Dat is
Joanna Stingray". Joanna is een Ameri
kaanse die een half jaar geleden onder
de naam Red Wave een dubbelelpee
heeft uitgebracht in de Verenigde Staten
met daarop uit het land gesmokkelde
opnamen van vier undergroundbands
uit Leningrad: Aquarium, Kino, Alisa en
Strange Games. Ze wordt hier op han
den gedragen. Ik verkeer in tweestrijd.
Dit is m'n laatste avond in Rusland, het
vliegtuig vertrekt over een paar uur en
ik voel dat ik hier tussen 1200 Russen
een historisch moment beleef.
Na het concert ren ik met Timur en
Misja door Leningrad, op zoek naar een
taxi. Timur mompelt nog wat over Male-
vich en MEyakovsky. Voor veel te veel
roebels neemt een taxi me mee naar het
hotel.
Door de ruit kyk ik naar Misja, Lange
zwarte jas, grote leren laarzen. Hy glim
lacht.
ciële Russische popmuziek de revue. Ik
praat met componist Igor Nikolajev, die
onlangs met de beroemde zangeres Alla
Pugachova een elpee heeft uitgebracht
die oplagecijfers haalt van rond de twee
miljoen. Met Michael Litvin, leider en
saxofonist van Rondo, een door drum
computers en synthesizers gestuurde
popband. Zelfs de hardrockers van Aria,
de eerste Russische hardrock-band die
een elpee zal gaan uitbrengen, komen
een middag op bezoek.
Alles veranderd
En allemaal vertellen ze hetzelfde opti
mistische verhaal. Sinds twee jaar, sinds
Gorbatsjov, is alles veranderd. Er is min
der censuur, en moderne instrumenten
en opname-apparatuur zijn makkelijker
te verkrijgen, er zijn meer podia. Onder
Brezjnev was het regel dat popgroepen
slechts twintig procent eigen composi
ties mochten spelen. De andere num
mers moesten zijn geschreven door ver
schillende leden van de Componisten
bond. Zo deed zich vaak de zotte situatie
voor dat op één avond 5 of 6 bands ieder
slechts twee nummers ten gehore brach
ten. Namelijk die van henzelf. De ver
plichte composities van de Componis
tenbond werden gewoon niet gespeeld.
Deze regel is nu afgeschaft.
Toch kan ik mij niet aan de indruk
onttrekken dat mijn gesprekspartners
de stilzwijgende afspraak hebben ge
maakt de situatie rooskleuriger af te
schilderen dan ze in feite is. Waarom
mocht er eerder deze week bijvoorbeeld
bij het concert van UB 40 niet worden
gedanst? Dergelijke kritische vragen
worden op typisch Russische wijze ont
weken. Men glimlacht om zoveel wester
se naïviteit. Wel wordt uit de gesprekken
die ik voer duidelijk dat al deze mensen
in ieder geval weer hoop hebben. Na de
twintig jaar durende 'period of silence'
onder Bresynev spreken deze jonge Rus
sen nu van een 'period of hope'.
Uitgeput
Na drie dagen interviewen ben ik uit
geput. Ik drink te veel en slaap veel te
weinig omdat ik zo veel mogelijk 's mor
gens het officiële toeristische program
ma wil meemaken. Na myn afscheid van
Michael en Sergej heb ik eindelijk de ge
legenheid alleen door Moskou te dwalen
en me opnieuw te verbazen over deze
'Tweede Wereld'. De met hard herfst
licht overgoten Stalin-wolkenkrabbers
uit de veertiger jaren, de militairen in
hun ouderwets aandoende kostuums, de
winkels waar met westerse valuta moet
worden betaald. De discretie is bijna
tastbaar. Michael praat op fluistertoon
met de PLO-afgezant in Moskou. Een
ambtenaar van buitenlandse zaken voert
in het Engels telefonisch een gesprek
over de Russisch-Amerikaanse top op
IJsland en regisseur Viktor Legentov
wendt zich tot mij. Beleefd vraagt hij me
over Nederland te vertellen. Als ik hem
vraag naar zijn relatie tot Dzjuna ant
woordt hij: „Elle est une belle femme".
Het fluisteren, de aard van de gesprek
ken, alles ademt de sfeer van een 19de
eeuwse Parijse salon. Een fotograaf van
persbureau Tass komt binnen en maakt
foto's van Dzjuna's schilderijen. Tegen
de ochtend keer ik terug naar het hotel.
Als ik Michael de volgende middag
weer ontmoet op het Pusjkin-plein heeft
hij een volledig alternatief programma
voor mij in elkaar gedraaid. We lopen
naar het studiootje van fotograaf Sergej,
vlak bij het Kremlin. Michael vraagt mij
in de buurt van het flatgebouw waar Ser
gej woont geen Duits meer te spreken.
Ernaast staat een opleidingsschool van
de Militia, de Sowjet-politie. Russische
burgers mogen nog steeds niet met men
sen uit het westen omgaan. Er zijn hals
brekende toeren voor nodig om uitein
delijk via een wirwar van gangetjes en
trappen het kelderappartement te berei
ken.
Hier passeert in drie dagen een groot
aantal vertegenwoordigers van de offi
Joanna Stingray en Viktor Tsoi: schorre kelen.
