Op zoek naar Petronella
Goudzoekers in Fins Lapland missen hun Hollandse deerne
MAANDAG 17 NOVEMBER 1986
In het Museon te Den Haag
begon op 8 november een
tentoonstelling met als titel
'Speelgoed Onder Stoom'. De in
1978 opgerichte Nederlandse
Stichting Vrienden van
Mechanisch Speelgoed kreeg
van vele particuliere
verzamelaars in totaal 240
modellen in bruikleen van
speelgoed dat met behulp van
stoom in beweging kon worden
gebracht. Waartoe de kracht
van kokend water, toegepast
op miniatuur-schaal, allemaal
niet kan leiden.
door Ben Apeldoorn
Als water wordt verwarmd gaat het
op den duur koken. Hoe meer
warmte tijdens het koken wordt
toegevoegd des te meer stoom er
ontstaat. Al die warmte, energie
dus, wordt opgeslagen in stoom.
Er is zes maal zoveel energie nodig om
van water stoom te maken als om dat
zelfde water op het kookpunt te bren
gen. Bovendien neemt stoom veel meer
ruimte in beslag dan water doet; in een
afgesloten ruimte oefent stoom dus veel
kracht uit op de omringende wanden.
In stoom is dus heel veel energie opge
slagen; wie zich er wel eens aan gebrand
heeft kan erover meepraten. Reeds in de
16de eeuw poogden onderzoekers met
die energie iets te beginnen, iets in be
weging te krijgen. Die eerste pogingen
hadden in het begin niet veel te beteke
nen, maar allengs kreeg men een beter
beeld van de ware aard van stoom en,
vooral, hoe de daarin opgeslagen krach
ten het best konden worden aangewend
om een beweging op gang te krijgen.
Experimenten
Ook toen al was alle begin moeilijk,
getuige de experimenten van ene Tho
mas Severy die de ene stoomketel na de
andere versleet, hetgeen soms tot op
tientallen kilometers afstand hoorbaar
was. Maar ondanks het luidruchtige ka
rakter van Severy's onderzoekingen ver
kreeg deze Engelsman in 1698 toch het
patent op een van de eerste door stoom
kracht aangedreven machines.
Het principe ervan was heel eenvou
dig: men verhitte een hoeveelheid water
in een afgesloten ruimte en de hete
stoom werd langs verschillende wegen
in een ruimte gebracht waarin een bewe
gende zuiger heen en weer bewoog al
naar gelang de weg waarlangs de stoom
de zuigerruimte binnenkwam. Via een
stangensysteem werden de slagen van
de zuiger overgebracht op bijvoorbeeld
een groot wiel en als dat hele zaakje een
beetje uitgekiend in elkaar zat bleef het
wiel draaien zolang er stoom werd ge
produceerd.
Die eerste prototypen van stoomma
chines werden toegepast in waterpomp-
systemen ten behoeve van Engelse land
huizen. Nog geen tien jaar later verbeter
de Thomas Newcomen, ook een Engels
man, Savery's methode door condens-
water af te voeren in plaats van het ach
ter te laten in het systeem wat nu juist zo
gevaarlijk was bij de machines van Sa-
very.
Goudzoeker Juhani Jomppanen (62): allemaal een beetje verliefd op haar.
(foto's GPD)
toen goudwassers genoeg hadden gekre
gen van alle valse beschuldigingen en
roddels over haar. Op de jaarvergade
ring van de Lapse Goudwassers Vereni
ging werd besloten haar aan te stellen
als postkantoorhouder in het gouddorp
je Kultala. De goudzoekers waren ook
bereid haar reiskosten te betalen, maar
het plan ging niet door omdat ze geen
verblijfsvergunning kreeg.
Jomppanen vertelt dat al de goudwas
sers van toen, onder wie hijzelf, wel een
beetje verliefd op haar waren. Bij éen
van de mannen was het zelfs zo erg dat
hij in tranen uitbarstte toen Petronella
gevangen werd genomen.
De herinnering aan de weelderige Hol
landse zal in het gebied van de Lemmen-
joki nog lang bewaard blijven, mede om
dat de twee toppen van een heuvel bij
Morgamoja en Ruittu tot 'Petronella's
heuvels', werden gedoopt. En Juhani
Jomppanen heeft één van zijn boten,
waarmee hij onder meer toeristen door
het natuurgebied, vaart 'Petronella' ge
noemd.
De goudzoekers hopen nog steeds dat
ze de legendarisch geworden Neder
landse op tijd kunnen vinden, zodat ze
na bijna veertig jaar weer voet in La
pland zal zetten. "Het wereldkampioen
schap goudzoeken zal dan een onverge
telijke gebeurtenis worden", belooft
Jomppanen.
Rond 1765 brak de stoommachine pas
goed door, nadat James Watt zich met de
problematiek was gaan bemoeien. Hij
begreep dat door het afwisselende ver
hitten en koelen veel warmte en'dus
energie werd verspild. Watt maakte van
beide gebruik om een bewegingscylin-
der heen en weer te laten gaan.
Vanaf 1782 drong de toepassing van
stoom in bijna alle geledingen van de sa
menleving door en werd het sein gege
ven voor een ware industriële revolutie
die vooral in het begin van 19de eeuw
pas goed op gang kwam. Maar de mens
heid zou de mensheid niet zijn als niet
ook op dit gebied de ideeën in minia
tuurformaat werden toegepast.
Speelgoed
En hoewel men er al sedert de oudheid
naar streefde allerlei dingen in de vorm
van speelgoed binnen het bereik van
kinderen te brengen, zou het toch tot
rond 1860 duren voordat door stoom
aangedreven speelgoed voor 'de kleine
mens' beschikbaar kwam. Dat moment
viel ongeveer samen met de toepassing
op kleine schaal van brandstoffen als
bijvoorbeeld spiritus. Ook op 'speel
goed-schaal' ontstond een ware 'indus
triële revolutie'.
Nog tot na de Tweede Wereldoorlog
speelde het door stoom aangedreven
speelgoed, in de vorm van talloze soor
ten machines en machientjes, een be
langrijke educatieve rol, voordat het
werd verdreven door speelgoed waarin
je alleen een batterijtje hoefde te stop
pen om het te laten bewegen. Inmiddels
hadden en hebben vele verzamelaars
zich gestort op de glorierijke miniatuur
formaten van het stoomtijdperk. Dui
zenden grote en kleine, geheel of gedeel
telijk vergeten stoommachines, stoom
treinen en stoomboten werden op stoffi
ge zolders herontdekt en met de grootste
zorg hersteld- en opgepoetst. De meeste
bleken nog te kunnen functioneren.
Een deel van al deze fraaie bouwsels is
te bezichtigen op de tentoonstelling
'Speelgoed Onder Stoom' in het Museon
te Den Haag. Er zijn modellen opgesteld
van liggende en staande stoommachi
nes, rijdende en stilstaande locomobie
len (een soort stoomauto's), locomotie
ven, schepen, heteluchtmotoren en zelfs
door stoom aangedreven brandspuiten.
Ook zijn er door stoom aangedreven dy
namo's te zien waarmee een stroompje
kon worden opgewekt; in het groot
(denk aan energiebedrijven) is het, zeker
tegenwoordig, alledaags maar wat is het
schitterend om zoiets in miniatuurfor
maat te zien en te bedenken dat dat ook
nog werkt(e)!
Watertanden
Liefhebbers van dit oude speelgoed
zullen watertanden bij het horen van de
opgestelde stoommachine-typen als
Bing Carette, Doll, Krans Moers, Ma-
mod, Marklin (ja, ook toen al), Plank, Ra-
diguet, Schoenner en Wilesco. Het
grootste opgestelde exemplaar is een
stoommachine van Marklin uit 1930: de
schoorsteen 'torent' een meter boven de
'fabriek' uit.
'Ja' zegt een lid van de Stichting
Vrienden van Mechanisch Speelgoed,
die aanwezig is voor het geven van tekst
en uitleg, 'dat was pas echt mooi speel
goed. Je moest er wat voor doen voordat
je het aan de gang kreeg; je zag en hoor
de wat stoom deed en je leerde spelen
derwijs hoe kracht werd overgebracht
en met een hefboompje in beweging
werd gebracht. Jammer eigenlijk dat dit
alles nu bijna antiek is geworden'.
De tentoonstelling 'Speelgoed Onder
Stoom' duurt tot en met 4 januari 1987. Het
Museon is geopend van dinsdag tot en met
zaterdag van 10-17 uur en op zon- en kerstda
gen van 13-17 uur.
Het vliegwiel van deze stoommachine is via een snaar verbonden met een
generatortje voor de opwekking van stroom.
Ook een schitterend model. Zelfs De 'trein naar Zutphen': stoomto-
een manometer ontbreekt niet. comotief met wagons erachter.
In Fins Lapland heerst na ruim
40 jaar weer een ware goudkoorts.
Enkele honderden goudzoekers
zijn in de afgelopen maanden in en
rond het Finse plaatsje Inari, aan
de monding van de rivier de
Lemmenjoki, neergestreken om
hun geluk te beproeven. Sinds
1952, toen de goudprijs op de
wereldmarkt tot een dieptepunt
was gedaald, stond het winnen van
het edele metaal boven de
poolcirkel op een laag pitje.
Maar omdat er voor goud op dit moment
een goede prijs wordt betaald is het win
nen ervan in Lapland weer lonend. Het
wordt gewonnen door de goudhouden-
de grond in grote schalen te wassen. Ge
middeld levert één kubieke meter klei
en gruis zo'n drie vier gram. Er worden
ook wel eens kleine stukjes goud gevon
den, maar dat is een zeldzaamheid.
Het is inmiddels alweer bijna veertig
jaar geleden dat voor het laatst zoveel
goudzoekers in Lapland hun geluk be
proefden langs onder meer de oevers
van de rivier de. Lemmenjoki, die door
een enorm natuurgebied stroomt. Het
gebied is één van Europa's laatste echte
wildernissen en maakt deel uit van Lap
land, dat zicht uitstrekt over Noorwegen
Zweden en Finland.
Geen windeieren
In Fins Lapland leven - inclusief de
4000 autochtone Lappen - 200.000 men
sen. Dit aantal is vrijwel gelijk aan dat
van het aantal rendieren. De bevolkings
dichtheid is 2,1 inwoner per vierkante
kilometer. In Nederland is die dichtheid
ruim 400 mensen per vierkante kilome
ter. Fins Lapland ligt bijna geheel boven
de poolcirkel, als gevolg waarvan het
midden in de zomer nooit helemaal don
ker wordt en het hartje winter ook sche
merig blijft.
Eén van de goudzoekers die 40 jaar ge
leden onder die omstandigheden hun
geluk beproefden, is de 62-jarige Lap Ju
hani Jomppanen. Het zoeken naar goud
heeft hem kennelijk geen windeieren ge
legd, want hij is inmiddels eigenaar van
een camping en van een kudde rendie
ren. Ook brengt hij met zijn boten goud
zoekers naar vindplaatsen die soms op
kilometers afstand van de bewoonde
wereld liggen.
Hij is samen met enkele andere Lap
pen op zoek naar de van oorsprong Ne
derlandse vrouw Petronella van Moer.
mijmert hij. Het vermoeden bestaat dat
Petronella tegenwoordig in Canada
woont, maar de Lappen hebben haar
nog niet kunnen vinden.
Petronella van Moer was in 1949 in
Ivalo aangekomen in verband met een
internationaal houtcongres. Tijdens
haar verblijf daar hoorde zij van het
goudwassën in Lemmenjoki en zij trok
met een geoloog mee om met het goud-
wassen kennis te maken. Het was in die
tijd geen gemakkelijke reis, zo verzeke
ren de in het gebied wonende Lappen.
Tulband
,,Ze had niet eens de juiste kleding. Zij
had alleen een bloes, een strakke rok
met een split aan de zijkant en lage zo-
merschoentjes met de tenen bloot", zo
herinneren ze zich haar komst. „Zij had
een doek als een tulband om haar hoofd
gewikkeld en droeg een kleine rugzak
met daarin alleen een paar boeken en
kranten. Verder had ze een handtas".
Geplaagd door de miljoenen muggen
die het leven in Lapland in de maanden
juni en juli tot een hel kunnen maken,
waren Petronella en haar geoloog de Iva-
lo-rivier overgezwommen en andere ri
vieren waren zij al wadend overgesto
ken. Eenmaal bij de goudvindplaatsen
bij de Lemmenjoki aangekomen, von
den ze onderdak in een blokhut. De hut
stond naast die van de Lap Jomppanen.
Hij weet nog dat die hut bestond uit
één kamer en naast vier goudzoekers
werd deze bewoond door de jonge kok
kin Tyyne Tahti. Sylvia, zoals Petronella
ook wel werd genoemd, stak haar han
den uit de mouwen om de kokkin te hel
pen en om voor haar eigen onderhoud te
betalen heeft zij aardappelen geschild,
water gedragen, kleren gewassen, de hut
schoongehouden, sokken gestopt en
kleding gerepareerd.
Terwijl Tyyne drie weken met vakan
tie was heeft Petronella voor het hele
huishouden van de vier goudzoekers ge
zorgd. De geoloog, met wie zij naar La
pland was gekomen, was inmiddels
weer vertrokken. Toen Tyyne terug was,
ging Petronella naar Ivalo om kleding te
kopen die beter aan de omstandigheden
was aangepast. Eenmaal terug zei ze tot
het eind van het seizoen te zullen blij-
Zij had tijdens haar verblijf in Finland
de taal al aardig leren begrijpen, zo weet
Jomppanen. Maar het spreken bleef be
perkt tot een paar woorden. Toch waren
er geen problemen in de omgang met
haar; er waren voldoende mannen die
Duits en Engels spraken. En van haar
kant werden er geen pogingen tot inti
miteiten met de mannen gedaan, ze be
handelde ons allemaal even kameraad
schappelijk, zo verzekert Jomppanen.
Verraden
Petronella was lang, slartk, blond er
zag er leuk uit. Haar 26ste verjaardag
werd in Lapland in een leuke stemming
met een 'koffie-party' gevierd. Ze deed,
zo herinneren sommige Lappen zich, re
gelmatig gymnastiekoefeningen en
maakte in haar vrije tijd lange voettoch
ten naar andere hutten of de bergtoppen
in de omgeving.
Petronella beschikte echter niet over
een verblijfsvergunning. „Iemand moet
haar hebben verraden toen zij eind sep
tember weer naar Ivalo ging", oppert
Jomppanen. Ze werd daar door de poli
tie aangehouden. Ze vertelde de politie
dat haar verblijfsvergunning was opge
stuurd om te worden verlengd, maar dat
ze de vergunning nog niet had terug
ontvangen.
Waarschijnlijk is ze toen ook beschul
digd van spionage, maar er werd niets
belastends gevonden wat daarop duid
de. Uiteindelijk werden haar een paar
onbetaalde hotelrekeningen en het ge
bruik van een valse naam ten laste ge
legd. De zaak werd behandeld door het
gerechtshof in Helsinki. Daar kwam on
der meer aan het licht dat Petronella had
gestudeerd aan de universiteiten van
Amsterdam en Venezuela en getrouwd
was geweest met een Amerikaan.
Zij was via Stockholm op 12 juni '49
naar Finland gekomen. In Helsinki had
zij een maand lang in een hotel gelo
geerd maar de rekening onbetaald gela
ten, evenals later een andere hotelreke
ning. Petronella heeft, zo blijkt uit recht
bankverslagen uit die tijd, ook andere
nota's niet betaald. Bij haar verblijf in
Ivalo had zij de naam van haar ex-echt
genoot gebruikt, vandaar de beschuldi
ging van het gebruik van een valse
Tijdens de rechtzitting bleek Petronel
la enorm populair te zijn geworden,
want bij het verlaten van het rechtsge-
bouw, vergezeld door mensen van de
vreemdelingenpolitie, werd zij door een
grote menigte mensen toegejuicht,
waarop de Hollandse schone volgens
ooggetuigen haar mooie glimlach liet
zien. Zij werd uit Finland verbannen en
op 22 oktober van dat jaar op de boot
naar Kopenhagen gezet.
Geen vergunning
In het voorjaar van 1951 kwam de zaak
van Petronella opnieuw in de publiciteit
door Thijs Jansen
Petronella van Moer, zoals ze in
het goudzoekersmuseum is afge
beeld.
Deze inmiddels 66-jarige vrouw is in het
noorden van Finland uitgegroeid tot een
legendarische figuur. In de zomer van
1949 verbleef zij enige maanden tussen
goudzoekers langs de Lemmenjoki (lief
desrivier) in de buurt van het plaatsje
Tankavaara. In een hoekje van het plaat
selijke goudzoekersmuseum is een
plaatsje voor haar ingeruimd.
„Wij zoeken Petronella om haar vol
gend jaar het wereldkampioenschap
goudzoeken, dat in augustus in Tanka
vaara wordt gehouden, te laten opluiste
ren", zegt de Lap Jomppanen. „in Lap
land bewaren we nog steed goede her
inneringen aan de tijd dat zij hier was".
