Leidens Ontzet komt niet voor
in Spaanse geschiedenisboekjes
VERLOREN ZAAK.
Elk jaar wordt in
oktober feestelijk
herdacht dat in 1574 bij
Alkmaar de victorie
begon en dat in Leiden
de hutspot nog warm
was in de ketels van de
afgereisde Spaanse
belegeraars. Bij het
verorberen van gratis
haring en wittebrood
vraagt de burger zich
af wat de Spanjaarden
weten van wat door
hun voorouders in deze
Lage Landen is
aangericht. Jan van
Beek bekeek aan de
hand van drie
schoolboeken wat de
Spanjaarden aan hun
kinderen vertellen
over de strijd, die over
hun hoofden heen
leidde tot het ontstaan
van de Nederlandse
Staat.
Die Spaanse kinderen
leren dat een aantal
steden in de Lage
Landen langdurig
moesten worden
belegerd. Maar zij
leren geen details. De
strijd in de
Nederlanden was een
verloren zaak en
nederlagen worden nu
eenmaal
stiefmoederlijk
bedeeld in de
geschiedenisboekjes.
Geschiedenis is helaas
datgene wat je ervan
wilt onthouden.
door Jan van Beek
In 1941, in het eerste volle jaar van
de Duitse bezetting van Nederland,
verscheen bij Elsevier in Amster
dam een mooi geïllustreerd werk
over de Tachtigjarige Oorlog. Het
kreeg een ereplaats in de etalages
van de boekhandels en werd een on
verbiddelijke bestseller. Het kopen
van dit boek over de heroische
strijd van de Nederlanders tegen de
Spaanse overheerser, werd in die
dagen als een soort verzetsdaad ge
voeld.
De Duitse bezetters verboden het
boek kort daarna, omdat zoveel herleef
de belangstelling voor de vaderlandse
geschiedenis hen te verdacht voor
kwam. Het boek ging vervolgens onder
gronds van hand tot hand. Als schrijver
van dit boek werd een zekere B. W.
Schaper genoemd. Als de Duitsers ge
weten hadden dat achter dit pseudo
niem de joodse hoogleraar Jacob Pres-
ser schuil ging, dan hadden zij ongetwij
feld niet eens toegestaan dat het boek
werd gedrukt.
Verwrongen beeld
Ongewild heeft het grote succes van
dit boek in die donkere oorlogsjaren me
de bijgedragen tot een verwrongen
beeld van die tachtigjarige oorlog bij de
Nederlander. In dat beeld werd de Span
jaard van de zestiende eeuw op één lijn
gezet met de wrede en onbarmhartige
bezetter van vijfenveertig jaar geleden.
Dat is zeker niet de bedoeling geweest
van Presser en zijn mede-auteurs Ro
mein, De Vrankrijker, Weber en Wijn;
De intocht van de Geuzen met hun meegebrachte eetwaar wordt reeds afgebeeld in de eerste druk van Jan Orlers' 'Beschryvinge der stadt Ley den' uit
1614. (foto gemeente-archief)
integendeel! In zijn inleiding toont prof.
Jan Romein aan hoe betrekkelijk de zo
genaamde historische waarheid is, die al
snel haar vanzelfsprekendheid verliest
en problematisch wordt. Maar hij erkent
ook dat 'niet het verleden zeifin zijn een-I
malige volheid voorwerp van historisch
onderzoek kan zijn, doch slechts datge
ne wat het Nu en Hier uit de nacht van
het verleden wil laten herrijzen'. In 1941
was dat afschuw, haat en vooral ook
angst tegen de smadelijke bezetting.
De laatste tijd is er duidelijk sprake
van een hernieuwde bezinning op de
ontwikkelingen in de zestiende eeuw en
de eerste helft van de zeventiende. Er
een stroom van nieuwe literatuur en vj
heruitgaven op gang gekomen, die voc
lopig uitmondt in de zeven tentoonste
lingen in Amsterdam, Den Haag, Rotte
dam en Utrecht, die onder de gezamen
lijke noemer 'De Beeldenstorm' vele
pecten laten zien van de woelige zestien
de eeuw.
In vele publicaties wordt niet alleen
getracht een antwoord te geven op de
vraag wat het karakter van die lange oor
log was - opstand, revolutie of gods
diensttwist - maar wordt ook de aan
dacht gevraagd voor het beeld dat de
Spanjaarden toen en nu van deze grote
historische omwenteling hebben.
Navelstaren
Dat laatste aspect is lange tijd ver
waarloosd. Wij Nederlanders zijn te lang
bezig geweest met navelstaren en de da
den van de wrede hertog van Alva en
zijn moordende en plunderende Tercios
hebben lange tijd ons beeld van de
'Spanjolen' bepaald. Misschien is de
jaarlijkse uittocht van enkele miljoenen
Nederlanders naar de Spaanse stranden
niet vreemd aan die herbezinning op de
rol van de Spanjaarden bij het ontstaan
van de Nederlandse natie.
De Tachtigjarige Oorlog was natuur
lijk niet een gebeurtenis op zichzelf, het
was een facet van een grote Europese
omwenteling, die niet zonder gevolgen
bleef voor de nog prille koloniën in
Amerika, Afrika en Azië. Het ging ten
slotte om het streven van de Habsbur-
gers naar de universele monarchie. Ka-
rel V meende zich als Rooms keizer in
het centrum van de wereldmacht ge
plaatst. Zijn zoon Filips II zag voor Ma
drid eenzelfde plaats weggelegd in de
nieuwe tijd die zich aandiende als eer
tijds Rome in de late Oudheid had inge-
Daarin werd Filips op beslissende wij
ze gedwarsboomd door de Nederlan
ders, het kleinste volk uit zijn rijk, dat zo
groot was dat de zon er niet kon op- of
ondergaan. Vlaanderen en Holland wa
ren als erfstaten al in de veertiende en
vijftiende eeuw aan de Habsburgers ten
deel gevallen. Die gebieden werden in
de zestiende eeuw door Karei V door an
nexaties en veroveringen uitgebreid.
In 1549 waren alle Nederlandse pro
vincies tot een politieke eenheid ge
maakt. In dat jaar maakte Filips een
rondreis van zes maanden door deze ze
ventien provinciën en in elke daarvan
werd hij op plechtige wijze als de troon
opvolger van Karei V aanvaard. Hij had
zijn hielen nog niet gelicht, of de op
stand begon.
Met het verloop van deze opstand en
de gevolgen ervan voor Europa hebben
zich in de tweede helft van de zestiende
In de 'Historica Grafica de Espana' komt deze tekening voor van de moord op Willem van Oranje. De Spaanse
tekenaar wist kennelijk niet dat Willem op de trap van de Prinsenhof in Delft werd vermoord, maar liet die boze
daad gebeuren achter zijn schrijftafel.
eeuw al meer dan tachtig buitenlandse
schrijvers bezig gehouden. Engelsen,
Fransen, Duitsers, Italianen, maar voor
al ook de Spanjaarden zelf. Het lezen
van hun werk geeft een ander beeld van
Filips II en de Spaanse werkelijkheid
dan de Nederlandse historici uit die tijd
wilden doen geloven.
'Hoe zullen wij het verklaren', zo
schrijft R. Fruin in zijn lange reeks op
stellen aan het begin van deze eeuw, 'dat
hij (Filips), die in onze jaarboeken als
een Tiberius, als een Nero staat aange
schreven, in de geschiedenis van Spanje
als een voortreffelijk, bijna heilig koning
geprezen wordt? De oplossing ligt in het
verschil tussen het Spaanse volkskarak
ter en het onze'.
Een bloemlezing van verhalen van
Spaanse schrijvers uit die tijd, die 'nu
eens de degen en dan weer de pen han
teerden' is in 1933 onder de titel 'Kronie
ken van Spaansche soldaten in het begin
van den Tachtigjarigen Oorlog' bijeen
gebracht door Johan Brouwer, die zelf
in 1936 in de Spaanse burgeroorlog aan
de zijde van de republiek streed. In zijn
voorwoord breekt hij onomwonden een
lans voor het Spanje uit de zestiende
eeuw en de bijna 67.000 Spaanse solda
ten die in die tijd in de Lage Landen ge
legerd waren.
'Nederland is aan de hand van Spanje
groot geworden. Zeer zeker is het een
verheugend feit dat Nederland zich van
Spanje heeft vrijgemaakt, de belangen
van beide landen waren niet meer te ver
enigen. Het is echter te betreuren dat
men daarna door leugen en laster haat
heeft gewekt tegen Spanje en dat de ge
schiedschrijving niet met voldoende on
partijdigheid is beoefend. Nu, eeuwen
na de opstand, werken de leugens nog
na en weinigen weten dat Spanje' in de
zestiende eeuw een land van hoge cul
tuur was, en dat zijn grote mannen door
gaans door nobele overwegingen wer
den geleid en geen blinde dwepers of
woeste geweldenaren waren'.
Drankzucht
Die Spaanse schrijvers van toen von
den de Nederlanden een ware lusthof,
met veel ooft en prachtig vee, maar met
een vreemd klimaat, negen maanden
winter en slechts drie maanden ondraag
lijke hitte in de zomer. Zij verbaasden
zich over de mateloze drankzucht van de
mannen, die elke dag liters bier naar bin
nen lieten gulpen en elke gelegenheid
aangrepen om nog meer te drinken.
De grote blanke en blonde huisvrou
wen waren netjes en haalden 's avonds
met lantaarns hun mannen uit de kroeg.
Voor de mannen uit het zuiden waren zij
koel en moeilijk te bevredigen. Maar het
viel hen op dat die vrouwen zich gemak
kelijk lieten kussen door aanbidders uit
het eigen volk. Wat de drank was voor de
mannen, was dansen voor de vrouwen.
De bevolking was uitermate goed be
lezen en sprak frank en vrij over de
godsdienst. Zij waren zeer waarheidsge
trouw en stierven liever dan te liegen.
Als zij gevangen werden genomen, ver
kozen zij de dood om geen landslieden
te verraden. De dag voordat zij naar de
galg werden gebracht, dronken zij onop
houdelijk, brachten toasts uit op hun
beulen en liepen zelf naar het schavot,
legden de strop om de hals en sprongen
met ongelooflijke moed van de ladder.
Het ontging de Spanjaarden niet dat
de Nederlanders liever met machines
werkten dan met hun handen en dat zij
daar heel bekwaam in waren. Zij waren
verwonderd over de economie en de in
frastructuur van het land. Het zou inte
ressant zijn wanneer de 'Kronieken van
Spaansche soldaten uit het begin van
den tachtigjarigen oorlog' van Johan
Brouwer zouden worden heruitgegeven.
Het is fantastische lectuur.
Heel kort
Wat vertellen de Spanjaarden in het
door socialisten geleide koninkrijk van
daag de dag aan hun kinderen over de
gebeurtenissen van ruim vier eeuwen
geleden? Wij hebben drie schoolboeken
geraadpleegd, die tegenwoordig worden
gebruikt op de Spaanse basisscholen,
het voortgezet onderwijs en het voorbe
reidend wetenschappelijk onderwijs.
Het boek voor de basischool geeft
eerst een thema over de godsdienstige
hervormingen in het begin van de zes
tiende eeuw. Een overzichtskaart van
Europa laat duidelijk zien hoe in de Ne
derlanden naast katholieke en Lutherse
minderheden zich een Calvinistische
meerderheid begon af te tekenen. In een
volgend thema leren de kinderen op
welke plaatsen in Europa het Spaanse
keizerrijk onder druk stond en vervol
gens komt heel in het kort de strijd in de
Nederlanden aan de orde. Jonge Spaan
se kinderen leren het volgende:
De Lage Landen vormden een rijk
centrum voor handel en industrië en na
men een strategische positie ten opzich
te van Engeland en Frankrijk in. Boven
dien was in de noordelijke provincies
met kracht het Calvinisme doorgedron
gen en Filips II handhaafde zijn kenmer
kende onverdraagzaamheid tegenover
de vrijheid van godsdienst.
De Vlaamse adel, geleid door Willem,
van Oranje en gesteund door Engeland
eh door Lutherse Duitsers, stond op te
gen de Spaanse koning. Filips II zond de
Hertog van Alva, die een zeer harde on
derdrukking uitoefende en de belang
rijkste leiders van de opstand terecht-
stelde. Ten slotte wist Alexander Farne-
se de zuidelijke provincies (het huidige
België) voor Filips II te behouden, ter
wijl aan de noordelijke provincies zelf
standigheid werd gegeven, hetgeen in
de praktijk neerkwam op de onafhanke
lijkheid van Nederland.
Beeldenstorm
Het voortgezet onderwijs krijgt een
ruimere dosering. Daar leert de jeugd:
'De grote problemen begonnen voor
Filips II in het noordelijkste deel van
Europa, met name in de Lage Landen,
een van zijn belangrijkste staten door
hun rijkdom en strategische positie.
Vanuit de Lage Landen kon de koning
van Castilië tussenbeide komen in
Duitsland en Frankrijk en kon hij Enge
land in het oog houden. Maar in de Lage
landen, vooral in het noordelijkste deel,
had het Calvinisme ingang gevonden.
Fillips II trad daartegen op als katholie
ke prins en was vast van plan zijn ketter
se onderdanen te overheersen. Hij liet
zich meeslepen in een godsdienstoorlog,
die al spoedig een algemene oorlog
werd, omdat de Hollandse calvinisten
steun kregen van Duitse protestanten,
Engelse anglicanen en Franse hugeno
ten'.
Het boek leert dat alles begon met de
beeldenstorm in de zomer van 1566. Fi
lips stuurde de Hertog van Alva met een
leger van zeventienduizend man, die een
terreurbewind instelde. Hij hief de tien
de penning om zijn leger van huurlingen
te kunnen betalen. De noordelijke pro
vincies stonden tegen hem op en kozen
Willem van Oranje als hun leider.
Het werd een moeilijke oorlog. De
Hollanders beheersten de zeestraten, be
lemmerden de handel en zorgden voor
grote economische problemen. Hoewel
de Spaanse troepen superieur waren,
werden zij gedwongen lange tijd beleg te
slaan rond de steden en hadden weinig
bewegingsvrijheid omdat de Hollanders
hun land onder water zetten.
Filips gooide het over een andere
boeg, verving de hertog van Alva door
Requesens, door Jan van Oostenrijk en
de Hertog van Farnese. Zij voerden een
gematigder politiek, die echter gefru
streerd werd door economische proble
men. Soldaten die geen soldij kregen
trokken muitend door het land en
brandschatten steden en dorpen. Deze
gebeurtenissen brachten Filips in dis
krediet. Farnese wist het katholieke
zuiden voor de kroon te behouden, maar
moest aan het noorden de onafhanke
lijkheid toestaan.
Zwarte legende
Vervolgens gaat de les in op de pogin
gen van Filips om Engeland met de On
overwinnelijke Vloot aan zich te onder
werpen, en de tragische mislukking
daarvan. De leerlingen kunnen vervol
gens kennis nemen van het verval van
het Spaanse rijk en van de 'zwarte legen
de', die mede door de geschriften van
Willem van Oranje en door de pamflet
ten rond de persoon van Filips II rond
de Inquisitie en de kolonisatie van Ame
rika werd geweven. 'Die zwarte legende
is in veel aspecten waar', zo leert het
boek, 'maar de moderne geschiedkundi
gen geven thans een meer gematigde in
terpretatie van de gebeurtenissen'.
De hogere klassen van het Spaanse
middelbaar onderwijs worden gecon
fronteerd met een lijvig hoofdstuk,
waarin het ontstaan van het Spaanse rijk
in Europa onder Karei V en het verval
onder Filips II afstandelijk en meer we
tenschappelijk wordt behandeld. Uit
voerig wordt ingegaan op de controver
se tussen Karei V en Frans I van Frank
rijk, 'de bloedigste vijanden en tegelij
kertijd de meest ridderlijke vrienden
van de zestiende eeuw'.
De strijd in de Lage Landen wordt ver
volgens belicht op een wijze die de toets
van objectieve kritiek kan doorstaan.
Veel zou zo in leerboeken voor Neder
landse scholen kunnen worden opgeno
men. De rol van de hertog van Alva
wordt redelijk objectief belicht. Breed
wordt ingegaan op de gevolgen van de
nederlaag in het noorden voor het
Spaanse keizerrijk, op economisch en
politiek terrein. Het blijven tenslotte
Spaanse schoolboeken.
Weinig details
Weinig details over de strijd in de Lage
Landen in deze drie boeken. Niets over
het beleg van Alkmaar, waar voor ons de
victorie is begonnen, niets over het be
leg van Leiden of van Haarlem. Wel
wordt ingegaan op de inname van Breda
in onderschriften bij de afbeeldingen
van het beroemde schilderij van Velaz-
ques, en het toneelstuk van Calderon.
Maar weer niets over 'El asalto de Ma-
strique' van Lope de Vega, een gelegen
heidsstuk van de grote toneelschrijver
over de verovering van Maastricht. Al
die wapenfeiten worden in de Spaanse
geschiedenisboeken overschaduwd
door de slag bij Lepanto en de onder
werping van Tunis, als sluitstuk van de
overwinning van de Christenen op de
Moren.
Geograiïa e Historia
de Espana
y de los Pai'ses Hispanicos
Omslag leerboek voor het voorbe
reidend wetenschappelijk onder
wijs in Spanje.
