De jeugddromen van een sprookjeskoning
Beieren herdenkt 'gekke'
vorst Ludwig de Tweede
ZATERDAG 6 SEPTEMBER 1986
EXTRA
PAGINA 37
Het Meer van Starnberg ligt er on
heilspellend bij op deze zwoele zo
meravond. Donkere wolken boven
de bergen, het anders zo blauwe wa
ter is grauw. Het regent. Zo moet
het er ook hebben uitgezien op 13
juni 1886.
Op een heuvel ligt het kasteel Berg,
een van de vele onderkomens van het
huis Wittelsbach dat de Vrijstaat Beie
ren honderden jaren heeft geregeerd.
Een wandeling door de slottuin voert
naar het meer. Zwaar hangende eiken
scheppen met de te vroeg invallende
duisternis een luguber sfeertje.
Het is dezelfde weg die 100 jaar gele
den de 41-jarige Ludwig de Tweede van
Beieren volgde in gezelschap van de 60-
jarige psychiater Bemhard von Gudden.
De eerste: ruim één meter negentig lang,
zwaar gebouwd, donkere baard, lang
zwart haar en sinds twee dagen door zijn
eigen regering krankzinning verklaard.
Zijn metgezel: ook bebaard, één meter
zestig lang, psychiater.
Alarm
Ze lopen langs het meer, dat ter plek
ke niet dieper is dan anderhalve meter.
Uren later wordt er op kasteel Berg
alarm geslagen. De koning en zijn psy
chiater zijn nog niet terug. Met fakkels
uitgeruste speurders vinden de twee in
het water. Ze zijn allebei dood. Het dra
matische einde van een dramatisch le
ven.
Tot voor enkele weken markeerde een
vier meter hoog houten kruis de plaats
waar de 'Kini' (zoals de Beieren hun
Ludwig liefdevol noemen) zijn einde
vond. Vandalen zaagden het om, maar
nu is er een nog groter kruis herrezen.
Deze plek vervult een sleutelrol in alle
verhalen rond het einde van de sprook
jeskoning.
Daar stond honderd jaar later ook Wil
helm Wobking, Kriminaldirektor in
Beierse dienst Na bestudering van aller
lei documenten nam hij het hele geval
nog eens grondig en koel onder de loep.
Het resultaat, neergelegd in een dik
boek, heeft bevestigd wat in de loop der
jaren algemeen als de meest logische af
loop is aanvaard: de koning van Beieren,
wegens krankzinnigheid op 12 juni 1886
onder curatele gesteld en op slot Berg
gevangen gezet, zocht tijdens een wan
deling langs het meer de dood. Psychia
ter Berhard von Gudden, die hem pro
beerde tegen te houden, sleepte hij mee.
Wobking houdt het voor zeer waar
schijnlijk dat de koning de dokter heeft
gewurgd, omdat deze zijn zelfmoord wil
de verhinderen. De tengere dokter was
natuurlijk geen partij voor de beresterke
Ludwig.
Besmeurd
Ludwig als moordenaar en niet langer
als slachtoffer, zoals de Kini-mythe wil.
En Sissy dan, Ludwigs nichten keizerin
van Oostenrijk, die om de hoek met een
koets wachtte? Geen samenzwering van
Ludwigs oom en opvolger, de prins-re
gent Luitpold? En zelfs niet de lange
hand van Pruisens sterke man Bis-
macrk?
Nee, zegt Wobking. Maar zo eenvoudig
laten de Kini-fans zich hun sprookje niet
ontnemen. 'Wobking heeft honderd jaar
na Ludwigs dood de koning nog be
smeurd, maar ja, wat kun je ook ver
wachten van een Pruis', zeggen de fans.
Wobke is namelijk geen geboren Beier,
maar stamt uit Westfalen en dus is hij op
voorhand al verdacht.
Veel geciteerd zijn ook de volgende
zinnen die Wobke uit het officiële rap
port van de lijkschouwer haalde: „In te
genstelling tot de zeer opvallende li
chaamsgrootte en de kolossale dimen
sies van buik en borst, staat de geringe
omvang van de schedel en het beschei
den gewicht van de hersens van 1349
ten overvallen om nog meer droom
kastelen te bouwen. De relatie met Wag
ner was kapot. Zijn jongere broer Otto
was krankzinnig geworden en werd op
een afgelegen kasteel verpleegd. Zou
zoiets ook hem kunnen overkomen?
Ludwig had zorgen.
Terwijl de koning steeds meer vlucht
te in zijn schijnwereld, beraadden in
München de ministers onder voorzitter
schap van de 'vrijheer' Von Lutz over
zijn lot. Op 23 maart 1886 gaf Von Lutz
professor Von Gudden, de psychiater
van Ludwigs broer Otto, opdracht een
rapport over de geestestoestand van de
koning te schrijven.
Op 8 juni kwamen Gudden en drie an
dere psychiaters tot de conclusie dat de
koning aan voortschrijdende paranoia
leed. Ze trokken die conclusie overigens
zonder Ludwig te hebben gezien. Maar
ze hadden wel tientallen getuigenissen
van bedienden die Ludwig met niet aan
wezige personen hadden horen praten of
die door de koning waren vernederd.
Ludwigs oom Luitpold was na veel
aandrang bereid het regentschap over te
nemen. Een eerste poging van de staats
commissie onder leiding van minister-
vrijheer Krafft von Crailsheim óm Lud
wig op zjjn nog niet helemaal afgebouw
de droomkasteel Neuschwanstein te
vertellen dat hij gek was, mislukte.
Ludwig, in een heldere bui, liet de hele
staatscommissie arresteren. Maar toen
hij hoorde dat zijn oom het regentschap
al had overgenomen, verviel de koning
in een vorm van apathie. Zonder tegen
stand liet de reusachtige vorst-buiten-
dienst zich afvoeren naar het slot Berg,
waar hij eens zijn eerste visioenen had
gekregen. Het was de 12e juni 1886.
De volgende dag vroeg de ogenschijn
lijk rustige koninklijke patiënt zijn arts
toestemming voor een avondwandeling.
Ludwig leefde alleen nog maar 's nachts.
Gudden ging met hem mee, maar liet de
gebruikelijke bewaking achter. Kort
daarna waren ze dood en was de Lud-
wig-mythe geboren.
Kassa
Een mythe die honderd jaar na zijn
dood levendiger is dan ooit. De Beierse
Organisatie van Staatsburchten, Meren
en Tuinen, noteert jaarlijks 2,5 miljoen
bezoekers aan Ludwigs scheppingen.
De staat vangt per jaar bijna negen mil
joen mark aan entreegelden en een deel
daarvan is nu gebruikt om Ludwig te
eren met een museum.
Maar Beieren verdient meer aan de
sprookjeskoning. München lokt in dit
jubileumjaar de toeristen met speciale
aanbiedingen, de souvenirhandel heeft
alle registers opengetrokken en Lud
wigs fraaie jongensgezicht domineert
Beieren. Zelfs de Koninklijke Wittel-
bachs brouwen speciaal Ludwig-bier.
De banken hebben gouden Ludwig-
munten in alle soorten en maten gesla
gen en het 5000ste boek over hem is uit
gekomen. Met de bus kan de laatste
tocht van Ludwig worden gevolgd, maar
wie dat niet romantisch genoeg vindt
kan ook met een speciale koets gaan.
Koninklijk wapen op de koetsiersborst.
In Neuschwanstein, Herrenchiemsee,
München of Starnberg, overal posters,
zakdoeken, washandjes, handdoeken,
bierkruiken, snuiftakbakdozen, pijpen,
stickers, borden, dia's, ansichtkaarten
met de 'Kini' erop. En voor de kinderen
een Ludwig-ijsje in de drie huiskleuren
van zijn droomkastelen. Ludwig zou
eens hebben bepaald dat na zijn dood
zijn kastelen moesten worden opgebla
zen. De Vrijstaat Beieren moet er niet
aan denken dat zulks ooit gebeurd zou
zijn. Hoe absurd het ook klinkt, zeer ge
respecteerde historici stellen dat Beie
ren het vorstenhuis Wittelsbach, dat zul
ke vreemde vorsten voort heeft ge
bracht, nodig heeft voor z'n eigen identi
ficatie. De vele serieuze verenigingen
die zich met dit koningshuis bezighou
den, duiden daar ook op. Met alle kitsch
eromheen willen veel Beieren eigenlijk
niets te maken hebben, hoewel het na
tuurlijk wel goed geld oplevert.
Ludwig de Tweede, koning van Beieren uit het huis
Wittelsbach, verdronk op 13 juni 1886 op
mysterieuze wijze in het Meer van Starnberg, ten
zuiden van MOnchen. Na zijn dood werd de vorst,
die kort tevoren krankzinnig was verklaard, een
Beiers wereldsucces. Meer dan 100 miljoen
nieuwsgierigen hebben zijn droomkastelen
bezocht, ze gaven honderden miljoenen D-Marken
uit aan Ludwig-kitsch variërend van gouden
munten tot stickers met het opschrift 'I love
Ludwig'.
Dit jaar wordt de dood van de sprookjeskoning nog
uitbundiger gevierd dan anders. Beieren heeft 1986
uitgeroepen tot Ludwig-jaar en de wereld zal het
weten ook. Op zijn officiële sterfdag stond heel
Beieren op z'n kop. Fantastische vuurwerken,
kransleggingen, herdenkingen en vooral
Wagner-muziek. Want zonder Ludwig waren er
geen protserige paleizen geweest en ook veel
minder pompeuze stukken van Richard Wagner.
Tientallen nieuwe boeken zijn er dit jaar
verschenen over het leven en de dood van Ludwig.
De strijd over de vraag of de koning zelfmoord
pleegde na eerst zijn psychiater te hebben
vermoord of dat hij het slachtoffer was van een
politiek complot, gaat onverminderd door. Voor
Beieren is de sprookjeskoning met zijn dromen het
symbool van een verloren jeugd. 'Beieren heeft
Ludwig nodig voor z'n eigen identificatie', zo
stellen hele geleerde koppen in deze zuidelijkste
deelstaat van Duitsland. Nu het ergste feestgedruis
is weggeëbd volgt onze correspondent in Bonn,
Hans Hoogendijk, het spoor terug.
door Hans Hoogendijk
Het koninklijk slot Neuschwanstein, een jeugddroom die werkelijkheid werd.
Foto boven: de
jachtzaal in het
koninklijk slot
Neuschwan
stein. Kunste
naars werkten
er jarenlang om
Ludwigs dro
men te vervul
len. Foto onder:
hoewel hij wars
was van milita
risme, liet Lud
wig zich graag
portretteren in
de fraaiste uni
formen.
(foto's GPD)
Voor staatszaken interesseerde Lud
wig zich intussen helemaal niet meer en
dat terwijl het Duitse rijk onder de stren
ge regie van Otto von Bismarck een een
heid 'dreigde' te worden. Ludwig, ko
ning van een van de machtigste Duitse
staten, zou best aanspraak kunnen ma
ken op het keizerschap. Maar Bismarck
kocht de inmiddels zwaar in de schul
den zittende troonpretendent af. Prui
sen leverde de nieuwe keizer en Ludwig
schitterde door afwezigheid op het kro
ningsfeest. Hij stuurde zijn broer.
Afkeer
Ludwig bouwde, hield niet van oorlog
maar van muziek en was waarschijnlijk
homoseksueel. In ieder geval heeft hij
nooit veel belanstelling gehad voor
vrouwen. Eenmaal arrrangeerde hij een
verloving, maar verbrak die ook weer
even snel. De enige vrouw die Ludwig
verafgoodde was zijn nicht en keizerin
van Oostenrijk, Sissi, bij ons hoofzake-
lijk bekend door de vertolking van Ro
my Schneider in de gelijknamige films.
Maar bij deze vrouw was voor Ludwig
niet veel eer te behalen: volgens des
kundigen was zij frigide.
Ludwig hield absoluut niet van schie
ten. In zijn buurt mocht nooit een ge
weer worden gebruikt. Hij had een bijna
ziekelijke afkeer van militair vertoon,
hetgeen hem er overigens niet van weer
hield om zich in fraaie uniformen te la
ten portretteren.
Het zijn al deze eigenschappen die
Ludwigs onverwoestbare populariteit
als grondslag hebben. Ludwig biedt
voor iedereen iets. Ludwig de poppen-
koning. Ludwig de anti-militarist. Lud
wig de 'Aussteiger'. Ludwig de circusdi
recteur, met Beieren als arena.
In de rust bij het Meer van Starnberg
heb ik alle tijd om een aantal van de zo
juist aangeschafte Ludwig-attributen zo
als een bierpul, boeken, folders, dia's en
stickers te bekijken, om het beeld dat ik
me van hem heb gevormd af te ronden.
Hier vond hij de dood op een manier zo
als hij zelf had gewild, een dag nadat hij
was opgesloten in kasteel Berg vlak ach
ter mij.
Het laatste jaar van zijn leven moet
een verschrikking zijn geweest. Geld
had hij niet meer, de Pruisen gaven hem
niets meer en ook uit de Beierse staats
kas kwam geen pfennig. Hij had alle mo
gelijke vorstenhuizen bedelbrieven ge
stuurd.
Geen antwoord
Maar 'gekke' Ludwig kreeg geen ant
woord. Hij overwoog zelfs banken te la-
gram". Bijzondere kenmerken van het
lijk: „zeer dikke hoofdhuid, buitenge
woon krachtige spierbouw en bijna
tandloze bovenkaak".
Een rampzalige constatering voor de
tientallen Ludwig-clubs in de Vrijstaat,
die de koning het liefst afbeelden als een
wondermooie, hyperslanke jongeling.
Maar zij leggen zich niet neer by een zo
banale degradatie. Nieuwe studies zijn
al aangekondigd. Onverdroten strijden
ze - vaak onderling uiterst verdeeld - te
gen de smaad die hun idool is aange
daan. Ze verzamelen bewijzen en reli
kwieën, zoals de plank van het roei
bootje waarop het hoofd van hun dode
vorst rustte. Jammer genoeg zijn er - zo
als dat meestal bij relikwieën gaat - zo
veel heilige planken dat je er een com
plete boot van kunt timmeren.
Sprookjesfiguur
De Ludwig-clan is niet geschokt. Voor
hen is Ludwig nog altijd de sprookjesfi
guur die in zwoele zomernachten of ijs
koude, heldere winternachten in een
goudbeslagen koets of op een flonkeren
de slee getrokken door zes paarden door
zijn geliefde Beierse Alpen snelde. Een
uitgelezen escorte met brandende fak
kels aan zijn zijde. Een droombeeld uit
vergane tijden.
En dromen deed de 'Kini'. In zijn feeë
rieke kastelen werden zijn dromen
werkelijkheid. Zijn idool Richard Wag
ner zorgde - royaal puttend uit konink
lijke fondsen - voor de muzikale omlij
sting van zijn koninklijke fantasieën.
De hedendaagse belangstelling voor
Ludwig komt niet alleen voort uit zijn
raadselachtige sterven, maar ook uit zijn
opmerkelijke leven. De jonge Ludwig
had een echte rofjeugd. Zijn vader had
het veel te druk met politieke, militaire
en wetenschappelijke zaken om zich te
bekommeren om zijn wat wereldvreem
de zoonlje. Moeder Maria uit het ge
slacht Hohenzollern was mooi, maar
dom en begreep niets van de naar liefde
hunkerende Ludwig. Beide ouders had
den als gevolg van koninklijke inteelt
nogal wat afwijkingen. In beide families
kwamen geesteszieken voor.
In Ludwigs puberteit traden al hallu
cinaties op, hij hoorde vaak stemmen uit
het verleden en identificeerde zich in
zijn hele belevingswereld met de keizers
uit de Middeleeuwen, de romantiek
rond de ridders en de minnezangen.
Adembenemend
Toen vader Maximilliaan in 1864 de
laatste adem uitblies, kwam de 19-jarige
Ludwig op de troon. Een adembene
mend mooie jongeling, die echter van
politiek en regeren geen kaas had gege
ten. Hij probeerde wel zijn gezag te doen
gelden, maar was geen partij voor de
slimme ministers in München. Ze lieten
de jongeman rustig dromen.
Ludwig, beslist niet dom en zeker in
het begin van zijn koningschap zeer ac
tief, ging bouwen. Hij wilde de kastelen
uit zijn jeugddromen werkelijkheid zien
worden. Fantastisch fraaie en dure palei
zen verrezen. Vlak bij het ouderlijk slot
Hohenschwangau begon hy op een rots
met de bouw van zijn droom: het slot
Neuschwanstein. Honderden kunste
naars zouden jaren werk hebben om
Ludwigs extravagante wensen te verwe
zenlijken. Gewapend met een verrekij
ker hield hij alles vanuit Hohenschwan
gau in de gaten.
Ludwig mocht dan wel gegrepen zijn
door de Middeleeuwen, hij gebruikte de
modernste technieken om zyn jeugd
droom te verwezenlijken. Bij de bouw
van Neuschwanstein werd de eerste
hijskraan met stoomaandrijving ingezet,
het kasteel werd geheel elektrisch ver
licht, in zijn geliefde Venusgrot werden
met hypermoderne technieken golven
opgewekt.
En Ludwig liet een lifttafel maken, die
volledig gedekt vanuit de keuken naar
boven werd gestuurd. Hoewel hy vrijwel
altijd alleen at, liet hij voor drie of vier
personen dekken, want Ludwig was in
die tyd al zo ver heen dat hy meende
koningen (by voorkeur Franse) als dis
genoten te hebben.
Wagner
Verder bouwde hy op een eilandje het
slot Herrenchiemse, een natuurgetrou
we kopie van het beroemde slot van Ver
sailles. Zyn derde creatie was het lieflij
ke Linderhof. Ludwig bouwde droom
kastelen, terwijl de wereld om hem heen
afscheid nam van de oude monarchieën
en zich energiek in de eerste industriële
revolutie stortte.
Dromen deed hij ook van Richard
Wagner. Eenmaal aan de macht lijfde hij
de componist als het ware in en vanaf
dat moment groeide er een buitengewo
ne en volgens ingewijden ook homosek
suele relatie tussen beiden. Ludwig ver
eerde Wagner niet alleen, maar kwam
ook aan al diens niet geringe financiële
verlangens tegemoet.
Omdat München niets zag in Wagner,
nam Ludwig de componist mee naar zijn
paleizen en vertoonde zich steeds min
der in de hoofdstad. Zonder Ludwigs
verafgoding van Wagner zou het Fest-
spielhaus in Bayreuth er nooit zijn geko
men en zou de componist waarschijnlijk
nooit de kracht hebben gevonden het
werk te scheppen dat wy nu van hem
kennen.
