Het geruzie
rond een
meesterwerk
'Gejaagd door de wind'
doorstond vele stormen
ZATERDAG 12 JULI 1986
Vijftig jaar geleden, in juni 1936, verscheen in de Verenigde
Staten het boek 'Gone with the wind' van de toen nog
volslagen onbekende schrijfster Margaret Mitchell. Nog in
hetzelfde jaar begon producent David O. Selznick met de
voorbereidingen van de gelijknamige speelfilm die drie jaar
later in première zou gaan. De opnamen werden gekenmerkt
door tegenslagen, ruzies, plotselinge ontslagen en de
grootste talentenjacht uit de filmgeschiedenis.
Toch werd de film een van de grootste successen van
Hollywood. De première in Atlanta op 15 december 1939 was
uitgeroepen tot een officiële feestdag. Het begin van de
zegetocht van 'Gone with the wind' in die stad, die in de film
tot de grond toe afbrandt, zal daar deze zomer uitgebreid
worden gevierd. Rob de Kam blikt terug op de roerige
geschiedenis van de 'Greatest Motion Picture Ever Made'.
door Rob De Kam
De tot dan toe onbekende Britse actrice Vivien Leigh vestigde met 'Gone to
the wind' in één klap haar naam.
Begin 1936 was de Newyorkse lite
raire wereld in rep en roer. Met ja
loerse ogen keek de concurrentie
naar uitgeverij MacMillan, die in het
diepe zuiden van de Verenigde Sta
ten een potentiële bestseller ont
dekt had. Schrijfster Margaret Mit
chell (pseudoniem voor Peggy
Marsh) beschreef in haar 'Gone with
the wind' de lotgevallen van de zelf
bewuste Scarlett O'Ifcira.
De roman was gesitueerd rond Atlanta
in de staat Georgia tijdens de gruwelijke
Amerikaanse Burgeroorlog, waarin het
agrarische zuiden het definitief moest
afleggen tegen het geïndustrialiseerde
noorden. Het verhaal was opgehangen
aan Scarletts vergeefse liefde voor de ge
trouwde Ashley en de passie die de char
mante Rhett Butler op zijn beurt voor
Scarlett koesterde. Maar meer nog dan
een romantische oorlogsgeschiedenis
was 'Gone with the wind' (Gejaagd door
de wind) een ode aan de verloren gegane
tradities van het zuiden van de Verenig
de Staten.
Lauwe reacties
hogingen de monumentale roman aan
Hollywood te verkopen leverden aan-
vankelijk slechts lauwe reacties op. Een
vorige film over de Burgeroorlog was zo
juist geflopt en volgens de simpele eco
nomische wetten van Hollywood was
het thema daarmee taboe. De onverfilm-
baar geachte omvang van het meer dan'
1000 pagina's tellende boek was een bij
komend bezwaar en zo leek het dat Mit
chells epos over Scarlett, Melanie, Ash
ley en Rhett nooit het witte doek zou
halen.
Uiteindelijk hapte producent David O.
Selznick toe, gestimuleerd door het
overdonderende verkoopsucces van de
roman. Selznick werd voor vijftigdui
zend dollar eigenaar van de filmrechten,
maar echt blij was hij er in het begin niet
mee. Hij was bang dat de produktie zijn
middelen ver te boven zou gaan.
Selznick was gepokt en gemazeld in
het filmvak. Zijn vader Lewis Selznick,
die als berooide Russische immigrant de
Verenigde Staten was binnengekomen,
had met wisselend succes binnen de nog
jonge filmindustrie geopereerd. David
kreeg de liefde voor het vak met de be
kende paplepel ingegoten en ook een
faillissement van zijn vader temperde
zijn enthousiasme niet: Achter zijn dik
ke brilleglazen school een enorme gel
dingsdrang en binnen tien jaar had Selz
nick een prominente positie veroverd bij
MGM. Selznik was niet het type dat
meerderen boven zich verdroeg en hij
was pas tevreden toen hij in 1935 een ei
gen, zij het bescheiden studio kon begin
nen onder de naam Selznick Internatio
nal.
Rond de invulling van de hoofdrollen
ontbrandde direct een felle strijd. Bijna
iedere actrice van enige naam probeerde
de rol van Scarlett te veroveren. Ook on
bekende 'stariets' deden op soms bizarre
wijze pogingen zich kandidaat te stellen.
Zo werd op een dag een kist in het kan
toor van Selznick afgeleverd. Na ope
ning van het gevaarte sprong er een on
bekende schoonheid uit die de verbij
sterde David toeriep dat zij geknipt was
voor de rol van Scarlett. Maar zelfs het
feit dat zij zich daarby ontkleedde kon
Selznick niet vermurven.
Jacht
De studio begon een gigantische talen
tenjacht op zoek naar de enige echte
Scarlett. Ook George Cukor, een vriend
van Selznick die als regisseur was aan
getrokken, deed mee aan deze zoektocht
langs plattelandstheaters en toneelscho
len over heel Amerika. Het resultaat was
nihil en ook de cameratests met beken
de actrices leverden niet de gewenste fi
guur op. De pers volgde de jacht op
Scarlett met onverminderd enthousias
me. Miljoenen Amerikanen werden vrij
wel dagelijks via de media op de hoogte
gehouden van de vorderingen, en dat
terwyl er nog geen meter film geschoten
Terwijl de maanden voorbij vlogen
werd op andere fronten al driftig aan de
produktie gewerkt. De studio had uitge
het nieuwe Technicolor-proces. Dat
zorgde voor veel complicaties, te meèr
daar de weduwe van de uitvinder'van
deze techniek contractueel een veto
recht had bedongen voor het geval de
kleuren van een decorstuk of een kos
tuum haar niet aanstonden.
Al kort na het begin van de opnamen
begon Selznick zich te ergeren aan de
gedetailleerde en trage werkwijze van
Cukor. De situatie verergerde toen eind
januari Clark Gable met zijn gigantische*
kampeerwagen het studioterrein op
reed. De onzekere Gable kon absoluut
niet met de regisseur overweg en hy be
gon dwars te liggen. Selznick maakte
zich daarover ernstig bezorgd en raakte
extra geïrriteerd toen hij vernam dat Cu
kor zelf dialogen toevoegde omdat hij
het script beneden peil vond. De produ
cent besloot vervolgens zijn oude vriend
de laan uit te sturen. Als opvolger van
Cukor werd Victor Fleming aangesteld,
een gedegen regisseur van actiefilms en
tevens een goede maat van Gable. Fle
ming las het script door en hij conclu
deerde in navolging van Cukor dat het
'no fucking good' was.
Selznick liet zich nu wel overtuigen en
probeerde samen met de nieuw aange
trokken schrijver Ben Hecht het script
te herschrijven, waarbij hij dag en nacht
doorwerkte. Ook Selznicks uithoudings
vermogen kende echter grenzen, en op
de vijfde dag zakte hij bewusteloos in el
kaar. Selznick had zich tot dan toe op de
been gehouden met vitamine-iiyecties
en het zwaar verslavende pepmiddel de-
xedrine. Toen hij na een week in de stu
dio terugkeerde lag er een half script van
Ben Hecht. Niet veel, maar genoeg om
ermee door te gaan.
Onmannelijk
Een nieuwe ramp dreigde in april
1939, toen de bodem van de studiokas in
zicht kwam. Alleen door een aandeel
van het bedryf te verkopen kon Selznick
zijn droomproduktie redden. De opna
men werden verder geteisterd door ru
zies tussen Vivien Leigh en Victor Fle
ming, gevolgd door een zenuwinzinking
van de regisseur. Met behulp van nieu
we regisseurs werd de produktie gaande
gehouden. Uiteindelijk zou de lijst van
regisseurs van 'Gone with the wind' ze
ven namen tellen, waaronder die van
Selznick zelf.
Het laatste obstakel was de weigering
van Clark Gable om in een dramatische
scène in tranen uit te barsten. Pas na ein
deloze woordenwisselingen liet Gable
zich, overhalen tot dit in zijn ogen on
mannelijke gedrag.
Eind juni 1939 waren alle opnamen
achter de rug en kon de montage begon
nen. Editor Hal Kern werkte zich, samen
met David Selznick, door de 68.000 me
ter materiaal heen totdat zij uiteindelijk
een speelfilm van bijna vièr uur over
hielden.
Na enkele geheime voorvertoningen
ging 'Gone with the wind' op 15 decem
ber 1939 in Atlanta officieel in première.
De gouverneur van de staat Georgia had
de dag tot een officiële feestdag uitge
roepen en de Hollywood-sterren werden
door honderdduizenden mensen toege
juicht. Het leek er even op dat het
Zuiden de Burgeroorlog toch nog ge
wonnen had.
Het succes van de vertoning in Atlanta
betekende het begin van een zegetocht,
eerst in Amerika, waar de film acht Os
cars veroverde, en na de oorlog ook in
Europa.
Ware liefde
Tegenover de uiteindelijke kosten van
4 miljoen dollar stond eind 1940 al het
driedubbele aan inkomsten. In de VS en
Canada prijkt 'Gone with the wind' met
76 mihoen dollar ook nu nog op een eer
volle éénentwintigste plaats van de re-
cettelyst aller tyden. De hoger geklas
seerde produkties stammen uit de laat
ste twintig jaar en dat zegt genoeg.
Het grote en blijvende succes van 'Go
ne with the wind' vraagt natuurlijk om
een verklaring. Factoren die een rol
speelden waren de perfecte vormgeving,
de bijzondere kleurentechniek, het voor
treffelijke spel van de topacteurs en, niet
te vergeten, de perfect georganiseerde
publiciteitscampagne. Toch levert dat
maar een gedeeltelijke verklaring op,
immers ook de verkoopcijfers van het
boek sloegen alle records. De inhoud
van het verhaal moet ook een rol hebben
gespeeld. Het door de crisis en oorlogs
dreiging gekwelde Amerikaanse pu
bliek smachtte blijkbaar naar een epos
waarin de traditionele Amerikaanse
waarden van het gezin, de eigen grond
en de ware liefde centraal stonden.
Omdat de nazi's de film taboe hadden
verklaard, bereikte 'Gone with the wind'
pas na de oorlog het Europese vasteland.
Daar kon het publiek zich maar al te
goed herkennen in het door de Burger
oorlog getekende lot van dfe hoofdrol
spelers.
Los van dit alles is de film ook nu nog
in staat kijkers te ontroeren en dat is niet
alleen een kwestie van nostalgie. Er zijn
nog steeds maar weinig mensen die geen
brok in hun keel krijgen wanneer Rhett
Butler met de legendarische woorden
Franklymy dear, I don't give a damn'
zijn geliefde Scarlett achterlaat.
Selznicks meesterwerk is zelden over
troffen, ook al hebben veel regisseurs en
producenten het geprobeerd. 'Gone
with the wind' geldt nog steeds als een
hoogtepunt in de geschiedenis van de
Hollywood-droomfabriek en, dat is in
eerste instantie aan het doorzettingsver
mogen en vakmanschap van één man te
danken. Zonder David O. Selznick was
'Gone with the wind' nooit geworden
wat het is: The Greatest Motion Picture
Ever Made.
Een herdruk van de Nederlandse vertaling
van 'Gone with the wind' verschijnt binnen
kort bij Elsevier (f24,90). De Engelse pocketuit-
gave van Avon kost f 20,35. Over de film is in
de loop van de tijd veel geschreven. Zeer lees
baar is 'Scarlett, Rhett and a cast of thou
sands' van Roland Flamini (uitgeverij Andre
Deutsch), waaruit ook voor bijgaand artikel
geput is. Van dit boek is een goedkope Duitse
vertaling verkrijgbaar van Heyne Filmbiblio-
thek onder de titel 'Vom Winde Verweht'. Een
andere waardevolle bron van informatie is het
prachtig uitgevoerde maar dure 'David
O.Selznicks Hollywood' van Ronald Haver
(Meulenhoff Landshoff). De filmmuziek van
Max Steiner is verschenen in de Silver Screen
Soundtrack Series van M.G.M. Wie zichzelf
echt te kort wil doen kan de film ook bij de
videotheek huren.
Hattie MacDaniel, die op onnavolgbare wijze de rol van Scarletts 'Mammy' vertolkte, kreeg voor haar prestatie
in 1940 als eerste zwarte actrice een Oscar.
rekend dat een integrale verfilming van
het boek een speeltijd van 168 uur zou
vergen. De belangrijkste taak van script
schrijver Sidney Howard lag dus in het
schrappen van alle overbodige zijlijnen
van het verhaal. De eerste versie van het
script beviel Selznick maar matig. Hij
miste het theatrale aspect en de grote
emoties die het boek volgens hem zo bij
zonder maakten.
Selznick had de neiging zich overal
mee te bemoeien. Zijn memo's, waar
mee hij drie secretaresses zoet hield, wa
ren in de studio beroemd en berucht.
Zelfs de kleinste details ontgingen hem
niet. Het script vond hij zo belangrijk
dat hij er zelf mee aan de slag ging.
Naadloos
Ook op andere terreinen werd aan de
praktische voorbereiding van de mon-
sterproduktie gewerkt. De geniale kos
tuumontwerper Walter Plunkett maakte
schetsen voor de naar schatting twee
duizend kostuums. De verzorging van
de decors was in handen van William Ca
meron Menzies, die van vrijwel elke scè
ne uit de film een gedetailleerde afbeel
ding liet schilderen. Het werk van Men
zies bepaalde voor een belangrijk deel
de uiteindelijke aanblik van Gone with
the wind.
Een andere onmisbare kracht was
Jack Cosgrove, de man van de 'special
effects'. Zijn vakbekwaamheid op het
gebied van dubbelopnamen en achter
grondprojectie leidde tot verbluffende
staaltjes. Sommige beelden in de film
zijn opgebouwd uit vijf verschillende
opnamen die door Cosgrove tot één
naadloos geheel werden verwerkt.
De brievenbus van de studio werd on
dertussen elke dag gevuld met brieven
van fans die suggesties deden voor de
rolverdeling. Voor de rol van kapitein
Rhett Butler viel steeds vaker de naam
van Clark Gable. Selznick kon zich daar
wel in vinden, maar de door zyn stoere
rollen beroemd geworden acteur stond
onder contract bij concurrent MGM, die
in ruil voor Gable een fors aandeel in de
opbrengst van de film eiste. Voor Selz
nick zat er niets anders op dan met deze
'deal' akkoord te gaan. Hij wilde de pu
blieke opinie niet dwarsbomen.
Een gevoelig thema bij het maken van
'Gone with the wind' was het rassenpro-
Vivian Leigh en Clark Gable in een liefdespose van 'Gone with the wind'
bleem. A1 in een vroeg stadium protes
teerden de zwarte media heftig tegen de
film. Zij waren verontwaardigd over de
manier waarop negers in de roman wer
den afgeschilderd. Op z'n best kwamen
zij naar voren als trouwhartige en simpe
le ondergeschikten en op z'n slechtst als
brute rabauwen. Selznick trok zich déze
kritiek aan en schrapte onder meer scè
nes waarin de Klu Klux Klan een rol
speelde.
De treurige positie van de Amerikaan
se gekleurde bevolking in de jaren der
tig werd tijdens de opnamen overigens
pijnlijk geïllustreerd doordat men op de
set aanvankelijk gescheiden toiletten
had gemaakt voor blanken en zwarten.
Na een stakingsoproep van zwarte figu
ranten werd die discriminerende maat
regel ijlings ongedaan gemaakt.
Sieraad
Uiteindelijk leverde 'Gone with the
wind' ook een klein succesje op voor de
onderdrukte minderheid. Hattie MacDa
niel, die op onnavolgbare wijze de rol
van Scarletts 'Mammy' zou vertolken,
kreeg voor haar prestatie in 1940 als eer
ste zwarte actrice in de geschiedenis een
Oscar uitgereikt. De vreugde daarover
werd bij militante zwarten wel getem
perd doordat zij haar dankwoord afsloot
met de opmerking dat zij zou proberen
een 'sieraad voor haar ras' te blijven.
Na het contracteren van Gable restten
er nog slechts enkele maanden vóór het
begin van de opnamen in januari 1939.
De paniek over het ontbreken van een
geschikte Scarlett groeide met de dag.
Op het studioterrein werden alvast de
voorbereidingen getroffen voor het
filmen van één van de meest spectacu
laire scènes uit 'Gone with the wind', het
afbranden van de stad Atlanta na de ne
derlaag van de zuidelijke troepen. Voor
die scène werden 'stand-ins' gebruikt en
men kon dus ook zonder acteurs aan de
slag. Voor de nu nog steeds verbluffende
opnamen werden alle oude decors van
het studioterrein van nieuwe gevels
voorzien en vervolgens in brand gesto
ken. Zo konden de decors van bijvoor
beeld King Kong nog één keer nuttige
diensten verrichten.
Onder de vele bezoekers bij de specta
culaire opnamen van de brand bevond
zich ook de nog onbekende Britse actri
ce Vivien Leigh. Zij werd aan Selznick
voorgesteld en de producent wist in één
oogopslag dat zij de oplossing was voor
het probleem dat hem al zo lang kwelde.
De haastig gearrangeerde proefopna-
men overtuigden ook regisseur George
Cukor van het feit dat Vivien Leigh de
perfecte Scarlett was.
Technicolor
Ondanks het ontbreken van een sa
menhangend script begon Cukor in ja
nuari 1939 officieel met de opnamen.
Naast Vivien Leigh en Clark Gable wa
ren Leslie Howard als Ashley en Olivia
de Havilland als diens vrouw Melanie
aangetrokken. Selznick had gekozen
voor een kleurenfilm met behulp van
