Geschiedschrijving
Spaanse burgeroorlog
nog boordevol hiaten
Maar daarom was hij
nog niet geestesziek'
De eenzame strijd van Rinus van der Lubbe te boek gesteld
ZATERDAG 7 JUNI 1986
EXTRA
PAGINA 25
De Spanjaarden worden de laatste maanden overstroomd met een golf van
publikaties ter herdenking van het uitbreken van de Burgeroorlog vijftig jaar
geleden. Een bijna traumatische confrontatie met een gruwelijk verleden.
Een half miljoen doden aan het front of voor de vuurpelotons,
volksverhuizingen als gevolg van de repressie na de overwinning van Franco
(uitgeroepen als een lugubere 1-aprilgrap in 1939), verscheurde families door
de politieke vetes, ten slotte ballingschap, armoede en misère.
door Gerrit Jan Hoek
Geen krant of weekblad in Spanje
laat de gelegenheid voorbijgaan om
ruim aandacht te besteden aan de
historie van de Burgeroorlog. Het
standaardwerk van de Engelse his
toricus Hugh Thomas 'The Spanish
Civil War', wordt al maanden in een
populaire bewerking wekelijks af
gedrukt in de zondagbijlage van
Diario 16.
Het rooms-katholieke blad Ya roept
het voorspel van de opstand van de na
tionalisten grafisch in herinnering met
de reproduktie van kranteartikelen en
foto's uit de nadagen van de lie repu
bliek.
El Pais heeft, zoals gebruikelijk bij de
ze kwaliteitskrant, de zaken rond de her
denking van de Burgeroorlog grondig
en professioneel aangepakt. Een onder
zoeksteam onder leiding van de Ameri
kaanse hoogleraar en Spanjekenner Ed
ward Malefakis is 12 maanden bezig ge
weest om authentiek materiaal over de
Burgeroorlog te verzamelen, dat nu we
kelijks wordt uitgegeven.
Herwaardering
Het monarchistische .ABC, intussen
van een gezaghebbend conservatief blad
afgezakt tot een hitserig radikaal-rechts
pamflet, doet momenteel een verwoede
poging het negatieve historische oordeel
over Generalisimo Franco in een wat po
sitievere richting om te buigen. De Cau-
dillo, van wie de toenmalige Britse am
bassadeur in Madrid ooit beweerde, dat
'hij oogde als een ordinaire huisarts' en
die voor Hitier niet meer was dan 'een
klein mannetje, dat bijna een zielige in
druk maakte', krijgt in ABC een posthu-
me herwaardering als staatsman van for
maat die rust, orde en eenheid bracht in
het roerige en verscheurde Spanje van
die dagen.
El Alcazar ten slotte hoeft niets spe
ciaals te doen. Het extreem-rechtse blad
dat zijn naam onleent aan de burcht in
Toledo waar de nationalistische gene
raal Moscardo maanden stand hield te
gen de belegering van de republikeinse
troepen en zelfs liever zijn zoon liet fusil
leren dan zich over te geven, is sinds de
overname van de krant door de federatie
van oud-Francostrijders het bolwerk
van nostalgie met een bijna dagelijkse
portie heimwee naar het verleden.
In de Madrileense fïlmotheek worden
momenteel dagelijks historische frag
menten gedraaid van filmopnamen van
de belegering van Madrid, het Ebro-of-
fensief, de bloedige slag om Teruel en de
pompeuze opkomst van Franco. In de
bioscopen gaat een dezer dagen zelfs een
speelfilm in première met als thema het
begin van de Burgeroorlog. 'De vlucht
van de Dragon Rapide' van de cineast
Jaime Camino is het verhaal van het En
gelse vliegtuig waarmee Franco (in de
film gespeeld door de akteur Juan Die-
go) vanuit zijn geïsoleerde post op de Ca-
narische eilanden naar het Marokkaanse
vasteland werd overgevlogen, nadat ge
neraal Mola het startsein tot de rebellie
had gegeven.
Brigades
Een terugblik op de Burgeroorlog zou
niet compleet zijn zonder stil te staan bij
de Internationale Brigades, de legenda
rische eenheden van ongeveer 40.000
vrijwilligers uit 60 landen, die de zaak
van de republiek verdedigden. Maar de
serie over de Brigades zal nog even op
zich laten wachten. De opnamen van de
super-coproduktie van Mario Camus,
die beschikt over een budget van 50 mil
joen gulden voor zes afleveringen van
anderhalf uur, zullen pas in september
van dit jaar beginnen. Nog voordat het
eerste shot is gemaakt, is er al een rel
losgebarsten rond de historische rol van
de Internationale Brigades, dank zij een
omstreden uitspraak van Ronald Rea
gan. Vorig jaar gaf de Amerikaanse pré
sident de Brigadisten een dolkstoot in
de rug door te verklaren dat 'de Ameri
kaanse vrijwilligers van de Abraham
Lincolnbrigade zich destijds van kamp
vergist hadden'.
Wat overigens opvalt by de historische
zondvloed is de nogal luchtige en verre
van wetenschappelijke benadering van
de Burgerkrijg. Voor een deel is dat toe
te schrijven aan een puur feitelijk gege
ven: de beperkte toegang voor historici
tot het archiefmateriaal. Pas twee jaar
geleden opende de socialistische minis
ter van buitenlandse zaken, Fernando
Moran, de kluisdeuren van het archief
van het ministerie voor wetenschappe
lijke onderzoekers, die tot dat moment
hermetisch gesloten waren gebleven.
Ontvreemd
Hoe wankel de geschiedschrijving tot
op dit moment is geweest, toont de vol
gende anekdote wel aan. In 1984 kwam
bij puur toeval het persoonlijke archief
van de voormalige premier en latere pre
sident van de He republiek, Manuel Aza-
na, boven water. Na zijn vlucht naar
Frankrijk waren zijn aantekeningen en
persoonlijke documenten in beslag ge
nomen en naar Madrid getransporteerd.
Een politiecommissaris met belangstel
ling voor historie bleek de 29 kisten met
waardevol historisch materiaal in een
kast op zijn kantoor te hebben opgesla
gen.
Maar het persoonlijke dagboek van
Azana, dat hij uit voorzorg gedeponeerd
had bij het Spaanse consulaat in Genè-
ve, werd daar in 1937 op mysterieuze
manier ontvreemd en is tot dusverre
nooit meer opgedoken. Maar net zo kwa
lijk is wat er met de persoonlijke dos
siers van Generalissimo Franco is ge
beurd.
In 1981 sloeg de Spaanse uitgever Lara
alarm (die de familie meer dan 10 mil
joen gulden had geboden voor de exclu
sieve publicatierechten van de memoi
res van Franco); de documenten van
Franco waren met vrachtwagens tege-
door Wim Brands
'Der Rebell' heette de film die hij
zag op 21 februari 1933. Het was
een film van Luis Trenker, een
historisch epos dat zich afspeelde
in Tirol. Napoleontische troepen
staken boerendorpen in brand,
maar de held van de film wilde het
er niet bij laten zitten: op de
bergtoppen stak hij grote vuren
aan. Dat was het sein voor de
opstand. Brandende bergen.
Een paar dagen later - op 27 februari -
nam hij het voorbeeld van de boeren
over. Met vuurmakers, blokjes van op el
kaar geperste houtspaanders met ruwe
aardolie, die gebruikt werden om de ka
chel ermee aan te steken, stak hij een
berg in brand: de Rijksdag in Berlijn.
Vijftig jaar later was zo'n beetje alles
wel over hem gezegd. Rinus van der
Lubbe was niet gek. (De psychiaters:
"Hoe dan ook was er van hem iets onge
bruikelijks te verwachten. Maar daarom
was hij nog niet geestesziek".) En deze
Leidse volksjongen was ook niet ge
bruikt als werktuig van de nazi's of de
communisten, zoals men tijdenlang had
beweerd. Nee, hij had in z'n eentje een
daad willen steUen, zoals hij zelf altijd al
had beweerd.
Nooit getwijfeld
Vyftig jaar later, 1983. In Leiden, zijn
geboortestad, werd een straat naar hem
vernoemd. Zijn vrienden, voor zo ver
nog in leven, waren erbij. Zij hadden
nooit getwijfeld aan Rinus. Zij niet.
Koos Vink, de oude vriend en huisge
noot v§n Rinus, werd even stil toen hij
het naambordje mocht onthullen.
Zei toen: "In Nederland gebeurt alles
vijftig jaar later, dat is bekend. En het
heeft lang geduurd voordat er een straat
naar Marinus werd genoemd, maar van
daag is het eindelijk zo ver".
Bij die herdenking was ook journalist
Martin Schouten aanwezig. Niet alleen
om een stukje te schrijven over de ont
hulling van het naambordje, maar ook
om materiaal te verzamelen over Van
der Lubbe, want Schouten was bezig
aan een boek over hem.
Dat boek is nu verschenen. 'Rinus van
der Lubbe, 1909-1934' luidt de simpele
titel. Valt er nu nog iets te zeggen over
Van der Lubbe? Er is al zoveel over hem
geschreven, je zou dus zeggen: laat het
onderwerp nu maar rusten. Maar dat zou
wel oneerlijk zijn tegenover Schouten.
Hij is er namelijk in geslaagd om het le
ven van Van der Lubbe op een zeer le
zenswaardige manier te reconstrueren.
En wat zijn boek verder belangrijk
maakt: het bevat een psychiatrische
kanttekening en niet te vergeten: de
werken van de Leidse volksjongen, zijn
dagboek en brieven, geschreven tijdens
zijn tochten door het buitenland.
Het Leiden van Van der Lubbe: "Dat
was de vochtige damp van lang gedra
gen kleren en goedkope tabakslucht in
de Graanbeurs, de Gehoorzaal of het
Nut. Sprekers die het paradijs beloof
den, terwijl van de balkons de interrup
ties knalden. Anders moest het en Trots-
ki was een renegaat en de sociaal-demo
craten waren sociaal-fascisten, die heul
den met de klassevijand. Anarchisten
stonden bij de deur met 'De Moker',
links-socialisten ventten met 'Recht en
Vrijheid', Rinus bracht met zijn vrien
den 'De Jonge Kommunist' aan de
man".
Metselaar
Toen ze hem ooit hadden gevraagd
wat hij wilde worden had Rinus geaar
zeld tussen dominee, wereldreiziger en
bloemenkoopman. Hij werd metselaar.
Dempsey werd hij door de jongens op de
bouw genoemd, naar de wereldkam
pioen boksen. Rinus was sterk.
Hij verdween uit de bouw nadat hij
kalk in zijn ogen had gekregen. Invalide.
De rest van zijn korte leven zou hij
slecht blijven zien. Hij ontpopte zich nu
als activist. Klom in lantaarnpalen om
Van der Lubbe, geketend, op de eerste procesdag (21 september 1933).
De wonden van de Spaanse broedermot
willen de meeste Spanjaarden liever niet i
nacht'.
lijk uit het Pardo-paleis gehaald.
Waar het persoonlijke archief van de
Caudillo momenteel is opgeslagen is een
mysterie, al wordt aangenomen dat
Franco's schoonzoon, Cristobal Marti-
nez-Bordiu, Markies van Villaverde, al
les clandestien het land uit heeft ge
smokkeld en heeft opgeslagen in een
kluis bij een bank in Miami. Die hiaten
in de geschiedschrijving zitten vooral de
Spaanse historici mateloos dwars.
Angel Vinas, een van de weinig promi-
i zijn nog steeds niet helemaal geheeld, al
er herinnerd worden aan de 'lange zwarte
(fotoGPD)
nente Spaanse geschiedkundigen: „Het
blijft behelpen zolang we niet eens we
ten óf er en waar precies de bronnen zijn
die we voor ons werk kunnen raadple
gen. Want wie weet hoeveel archieven er
nog in obscure kamertjes verborgen lig
gen, waarvan we op dit moment hele
maal geen weet hebben en die onver
wacht boven water komen zoals in het
geval van het archief van Azana?"
Om die reden is het ook verklaarbaar
dat belangrijke episodes uit de Burger
Rinus onderweg in Duitsland, sep
de bazen aan te klagen. Praatte met kin
deren over het communisme tijdens de
bijeenkomsten van de pioniersgroep Le
nin.
"Voor de taaie, marxistische kost
charterde hij al gauw Jan Knuttel, een
gestudeerde communist die aan de Leid
se universiteit werkte. Die moest dat
maar aan de pioniersgroep uitleggen.
Als de kinderen dan wat roerig werden
bracht Rinus ze partijdiscipline bij: als
je nou godverdomme je grote bek niet
dicht houdt met dat vloeken, dan lazer
ik je de trap af!"
Hij was onverzettelijk. Toen het week
blad 'Het Leven' vijfduizend gulden uit
loofde voor de eerste Nederlandse
zwemmer of zwemster die het Kanaal
over zwom, van Calais naar Dover, meld
1931.
de Rinus zich. Dat geld kon hij goed ge
bruiken voor het stichten van een'soort
van commune.
Hij kon toch ook van Noordwijk naar
Scheveningen zwemmen, dus waarom
niet van Calais naar Dover? Helaas, het
seizoen was voorbij. Rinus vond dat ove
rigens geen probleem. Hij trainde toch
ook als het slecht weer was? "Zelfs als
de stormbal uithing op de duinen en een
Katwijker visser tegen hem zei: Ik
schouw je waar neef, met zulk weer in
zee gaan is God verzoeken!"
Naief - dat was hij ook. Hoe moet je
iemand anders noemen die op een
maandagmorgen in september 1931 met
een rugzak de Uiterstegracht afliep,
richting China. Iemand die bovendien
dacht dat je in vier dagen Joegoslavië
oorlog vijftig jaar na dato nog steeds niet
onomstotelijk vast staan. Vandaar dat
over de oorzaak van de dood van de lei
der van de opstandelingen, generaal
Saryuijo, nog altijd gespeculeerd wordt.
Was de dood van de 'Leeuw van het Rif
gebergte' bij een vliegtuigongeluk in
Portugal (waarheen hij na zijn mislukte
putsch in 1932 verbannen was) het ge
volg van overbelasting van het vliegtuig
met kisten militaire galakleding of was
er sprake van sabotage om Franco de lei
ding van de opstand in handen te spe
len?
Over de schuld van de communisten
leider Santiago Carrillo als commissaris
voor de Openbare Orde bij de executies
van aanhangers van Franco bij het dorp
je Paracuellos del Jarama, waarvan de
cijfers uiteenlopen van 2500 tot 8000, zijn
de specialisten het evenmin eens. De
Ierse historicus Ian Gibson, die zich on
langs tot Spanjaard heeft laten naturali
seren, heeft er een levenswerk van ge
maakt om uit te zoeken onder welke om
standigheden de dichter Frederico Gar
cia Lorca in Granada aan zijn eind is ge
komen.
Verdringingsproces
Maar die benadering van de Burger
oorlog komt ook voort uit een soort mas
saal verdringingsproces bij de Spanjaar
den, die in grote lijnen liever niet meer
aan de 'lange zwarte nacht' van de Bur
geroorlog en het daarop volgende Fran-
quisme worden herinnerd.
De wonden van de Burgeroorlog zijn
nog steeds niet helemaal geheeld, on
danks alle verzoeningspogingen. Pas
twee jaar geleden kregen de socialisten
het voor elkaar dat de rechten van de
20.000 militairen die de republiek trouw
waren gebleven werden erkend, zodat
zij recht kregen op een (overigens mise
rabel) staatspensioen. Het initiatief tot
dat rechtsherstel van de republikeinse
militairen werd genomen door de con
servatieve senator Joaquin Satrustegui,
die tijdens de Burgeroorlog aan de kant
van de nationalisten gevochten had.
Hoe gevoelig het verleden nog ligt,
blijkt wel uit de spanningen, stille
protesten en afzeggingen rond de krans-
legging vorig jaar by het voormalige mo
nument voor de gevallenen in de strijd
tegen Napoleon. Dat is omgedoopt tot
herdenkingsmonument voor alle geval
lenen in de Burgeroorlog, in welk van de
twee kampen ze ook vochten.
Een korte rondgang door het Madri
leense legermuseum met zyn overvloed
aan borstbeelden van Franco en tro
feeën, buitgemaakt op de 'rode horden',
maakt duidelijk dat ook het Spaanse le
ger zich, zy het in de beslotenheid van
het museum, nog altijd als de triomfator
van de Burgeroorlog beschouwt.
Revanchisme
Ondanks alle lofwaardige pogingen,
gedaan na de dood van Franco in 1975,
om het verleden niet te vergeven maar
wel voor een groot deel te vergeten, blijft
een blad als El Alcazar hameren op het
'revanchisme' van de nieuwe democrati
sche machthebbers, of die nu Suarez of
Gonzalez heten.
Onverbeterlijke militairen als Tejero
of recentelijk kolonel Carlos de Meer,
die bij Khadafi geld probeerde los te
peuteren voor de organisatie van een ex
treem-rechts complot tegen de democra
tie, zijn nog steeds meer dan operette
achtige tinnen soldaatjes. Zy dromen er
nog steeds van in het voetspoor van
Franco te kunnen treden. Pas als deze
generatie zal zijn uitgestorven, lijkt de
tijd rijp voor een werkelijk objectieve
geschiedschrijving over de Spaanse
Burgeroorlog.
door was, want Joegslavië, dat was net
Brabant, dat zag je toch zo op de kaart.
Berlijn
Van der Lubbe trok door Europa,
maar China bereikte hij niet Berlijn wel.
Op vrijdagmorgen 3 februari 1933 ver
trok hij uit Leiden met de bedoeling een
bezoek te brengen aan die stad. Hij was
al eerder in Duitsland geweest. Hij ging
weer, want in Duitsland zou het toch ge
beuren! Had Marx niet gezegd dat de re
volutie zich in dat land zou voltrekken?
Op 18 februari kwam hij aan in Berlijn.
Ondertussen was hem al duidelijk ge
worden dat het Duitsland dat hij ver
wachtte niet bestond: er was geen revo
lutie. De nazi's bepaalden het straat
beeld. Of zoals hij het zelf uitdrukte: "Ik
heb geconstateerd dat de aanhangers
van de nationale concentratie in Duits
land kunnen doen en laten wat ze willen
maar de arbeiders niet".
Wat ging er toen in.hem om? Van der
Lubbe redeneerde dat hij nog maar één
ding kon doen: een daad stellen. Tegen
de politie zei hij later: "Ergens brand
stichten hield ik voor een geschikt mid
del. Ik wilde geen particulieren raken
maar iets wat tot het systeem behoort".
Hij probeerde op drie plaatsen brand
te stichten: in het steunlokaal, het Raad
huis en het Slot. "Omdat die drie bran
den toen niet functioneerden, er dus
niets van mijn protest terechtkwam, heb
ik de Rijksdag gekozen omdat het een
centraal punt van het systeem is".
En dat lukte.
En toen kwam Van der Lubbe tussen
de raderen, zoals Schouten het noemt.
Sommige communisten, aangevoerd
door Willi Münzenberg, beweerden dat
Van der Lubbe was gebruikt door de na
zi's. Het duurde tijden totdat de leugens
die Münzenberg en de zijnen spuiden in
hun 'Bruinboek' zouden worden ontze
nuwd. En de nazi's... de nazi's beweer
den vanzelfsprekend dat Van der Lubbe
een werktuig van de communisten was
geweest.
Niet vergelijken
Alleen zijn vrienden bleven in hem ge
loven: Rinus was helemaal niet gek ge
worden. hij had een signaal willen ge
ven. Ze publiceerden een 'Roodboek' als
tegenwicht voor het leugenachtige
'Bruinboek'. Maar helaas: "Het 'Rood
boek' veroorzaakte nog geen halve rim
pel in de politieke wereldvijver".
Vijftig jaar later. Van der Lubbehof zal
de straat heten die achter de Uiterste
gracht ligt (en dat is de straat waar Van
der Lubbe tijdens de crisisjaren een tijd
je woonde.)
Eindelijk werd hij geëerd als de eerste
die eigenhandig iets tegen Hitler deed in
een schitterend gebaar dat hij met zijn
leven betaalde, aldus Schouten. Koos
Vink zei het nog zonniger: "Jezus heb
nooit bestaan. Daar ken je Rinus dus
niet mee vergelijken".
