Toonhoogte instrumenten bepalend
Theaterprijzen
Henny Orri en
Guido de Moor
Orkest van de Achttiende Eeuw opent Holland Festival
Contrabas
studenten
in de knel
Met Gisela May gepolijste strijdbaarheid in Chansonweek
Bij het Lesko: levendige uitvoering van door vrouwen gecomponeerde muziek
DONDERDAG 29 MEI 1986
KUNST
PAGINA 29
UTRECHT (GPD) De ge
tallen 392 en 440 geven het
bijzondere aspect aan van
het openingsconcert op 1
juni van het Holland Festi
val. Het concert wordt ver
zorgd door Frans Bruggen
en zijn Orkest van de Acht
tiende Eeuw. Zoals bekend
'bestaat' dit orkest maar en
kele perioden per jaar; het
wordt gevormd door musi
ci, die allen specialisten zijn
op hun terrein en allen 'ou
de' muziekinstrumenten
bespelen. Ditmaal komen
ze zelfs met twee soorten
'oude' instrumenten.
Tot voor kort was het gebruikelijk
om, behalve als het helemaal een
middeleeuwse aangelegenheid
was, muziekinstrumenten in de
concertpraktijk als 'oud' aan te
duiden, wanneer zij stammen uit
de periode, die loopt van ongeveer
1600 tot 1750 of kopieën van instru-
door
Wim Henk Bakker
menten uit die tijd zijn. Je behoeft
echter geen deskundige op het ge
bied van muziekinstrumenten te
zijn om te begrijpen, dat het niet zo
eenvoudig ligt: de instrumenten-
bouw is vanaf de allereerste mu-
ziektoon in beweging geweest en is
dat nog steeds. Zo maakten bij
voorbeeld de piano en vleugel in
de negentiende eeuw nog een be
langrijke vernieuwing mee, de in
trede van het repetitietechniek, en
veertig jaar geleden waren synthe
sizers ook bepaald nog geen alge
meen goed.
De ontwikkeling in de instru-
mentenbouw is echter niet alleen
in perioden te verdelen, er valt ook
onderscheid te maken naar plaats
van herkomst. En hier moet dan
verwezen worden naar twee
werken, die het Orkest van de
Achttiende Eeuw zal uitvoeren, de
suite uit de opera Abaris ou Les
Boreades van Jean Philippe Ra-
meau en de Jupiter Symfonie van
Mozart.
We laten het immens grote ver
schil tussen componeerstijl van
beide componisten buiten be
schouwing. Het gaat hier om het
verschil in de bouw van de instru
menten, die ten tijde en in de om
geving van de respectievelijke
componisten gebruikt werden.
Rameau schreef zijn - niet tijdens
zijn leven uitgevoerde - opera Les
Boreades in 1764, in Frankrijk, Mo
zart zijn Jupiter Symfonie in 1788
in het land van de Donau. Twee
landen, twee perioden, twee soor
ten instrumenten. De Jupiter Sym
fonie zal door Frans Brüggen en de
zijnen worden gespeeld op wat
thans als de 'normale' barokinstru-
menten worden beschouwd, deze
zijn gestemd op A 415 in plaats van
de nu gebruikelijke A 440.
Met deze aanduiding wordt be
doeld, dat de gewenste toonhoogte
van de A verkregen wordt door een
trilling te veroorzaken van 440
maal per seconde. In de tijd van
Mozart lag die nog op 430, barokin-
strumenten waren in zijn tijd, de
Weens-klassieke periode, nog heel
gebruikelijk. A 430 is nog wel geen
A 415, hetgeen neer komt op een
hele toon lager, maar barokinstru-
menten waren ook in Mozarts tijd
nog volkomen verantwoord.
Bij Rameau gaat het om A 392 en
wordt er dus nog aanmerkelijk ver
der gezakt met de A, het verschil
wordt ook voor mensen, die niet
gezegend zijn met absoluut ge
hoor, al gauw merkbaar.
De vraag die nu rijst is, of dit ge
sjouw met de hoogte van de A en
natuurlijk van alle andere toon
hoogten wel zinvol is. En zo ja, is
het dan nodig om per sé met oude
instrumenten of kopieën te
werken. Het is zelfs mogelijk om
gemakkelijk te verstemmen instru
menten te bouwen, hetgeen op den
duur een grote kostenbesparing
zou opleveren.
Voor de beantwoording van deze
vraag moeten we een tweede be
grip uit de instrumentenbouw na
der bekijken. De hoogte van de A,
eenmaal afgesproken, wordt met
een heel oud muziektheoretisch
woord diapason genoemd.
Maar de uiteindelijke klankkleur
wordt, de kunde van de bouwer en
de kwaliteit van het gebruikte ma
teriaal buiten beschouwing gela
ten, onvermijdelijk en in belangrij
ke mate mee bepaald door wat
men noemt de mensuur, desge
wenst te vertalen met afmeting,
Engelsen spreken dan ook gewoon
van measure. Hieronder worden in
natuurkundige zin de afmetingen
van een instrument en de onderlin
ge verhoudingen daartussen be
doeld.
Een verheven voorbeeld levert
de keizerin van de muziekinstru
menten op: het orgel. Talloze reek
sen pijpen leveren diverse reeksen
klankkleuren op, dit vanwege het
feit, dat ze zulke uiteenlopende
vormen hebben. Je hoeft overigens
voor een goed voorbeeld niet naar
de kerk te gaan om dat te ontdek
ken. Je neemt thuis een leeg cola
flesje en een leeg bierflesje en
brengt ze na elkaar door aanblazen
tot klinken. Daartoe zet je je bo
venlip iets over de mond van het
flesje en blaast dan zachtjes; er is
altijd wel een huisgenoot, die deze
al of niet verborgen faculteit bezit.
Het verschil in de beide
klankkleuren zal overduidelijk
zijn. Vaak minimale verschillen in
maat veroorzaken bij muziekin
strumenten echter een groot ver
schil in klankkleur. Mensuur en
diapason zijn twee met elkaar ver
weven zaken. Je kunt thuis een ou
derwets elastiekje spannen en het
aantokkelen. Je hoort een toon,
maak je de spanning iets minder,
dan zal de toon lager zijn, maak je
de spanning sterker, dan stijgt de
toon. Maar dat kun je niet einde
loos volhouden. Indien je dus wat
met je tonenreeks naar beneden
wilt via een elastiekje, zul je een
elastiek met een andere lengte
moeten nemen. Of van dezelfde
lengte, maar van een andere dikte.
Dit soort wijzingen in de afme
tingen onderling geldt voor alle in
strumenten. Wil je de diapason ver
lagen, dan moet de bouw van het
instrument worden aangepast en
dat heeft weer invloed op de
klankkleur. Daarom kun je ook
niet zomaar een intrument een hal
ve toon lager stemmen. Voor een
goed instrumentalist is dat trou
wens niet nodig, die speelt zijn par
tij gewoon een halve toon lager.
Maar dan geeft hij wel de juiste
toonhoogte, maar niet de juiste
klankkleur.
Nog altijd zijn bouwers aan het
karakter van hun mensuur-bepa
lingen te herkennen; de lengte van
een hals van een viool tot de totale
lengte, de doorsnede van een hobo
met betrekking tot zijn lengte, dat
alles bepaalt de klankkleur en
wanneer een bouwer dus een 'oud'
instrument gaat bouwen zal hij al
zijn gangbare mensuren moeten
herzien.
Dit alles maakt het openingscon
cert van het Holland Festival in
derdaad tot een bijzonder gebeu
ren, want veel van de instrumenten
die bij Rameau zullen worden ge
bruikt zijn maar zelden, en zeker
niet in zo'n hoeveelheid te gelijk, te
beluisteren. Bovendien geeft dit
concert een goede gelegenheid om
instrumenten uit de ene en de an
dere periode met elkaar te vergelij
ken.
Werkcentrum
Dans verliest
Gosschalk
ROTTERDAM - Kathy Gosschalk
vertrekt noodgedwongen als artis
tiek leidster bij Werkcentrum
Dans. Het bestuur van de Rotter
damse dansgroep heeft besloten
haar dienstverband te beëindigen.
Het bestuur wil niet van een ont
slag spreken, omdat dit geen recht
zou doen aan de verdiensten die zij
voor het gezelschap heeft gehad.
Twee van de zeven bestuursleden
zijn opgestapt vanwege het vertrek
van Gosschalk.
Kathy Gosschalk is vanaf de op
richting, elf jaar geleden, artistiek
leidster van Werkcentrum Dans
geweest. Daarvoor was zij danseres
bij het Nederlands Dans Theater.
Werkcentrum Dans is één van de
toonaangevende middelgrote
dansgroepen van ons land.
Als belangrijkste reden voor het
vertrek wordt opgegeven dat er
verschillen van inzicht bestaan
over de werkwijze van Gosschalk
en vooral over de wijze waarop zij
met de dansers omgaat. Hans van
Ree, voorzitter van het bestuur:
"De problemen spelen al jaren. De
aanpak van Gosschalk stuitte op
bezwaren bij dansers. Die hebben
er het bestuur bijgehaald. De druk
op het gezelschap werd zo groot
dat we hebben gemeend de samen
werking te moeten beëindigen".
Kathy Gosschalk meent dat haar
werkwijze in elf jaar niet is veran
derd, hoogstens verbeterd. "Sinds
anderhalf jaar heeft het bestuur
een nieuwe voorzitter, en nu zou
mijn aanpak opeens niet deugen.
Ik was niet alleen artistiek leidster,
maar ook balletmeester. Dan moet
je soms je stem verheffen. Ik had
geen tijd om daarnaast ook nog
eens psychiater te spelen. Mijn
temperament speelt me soms par
ten, daar ken ik me zelf goed ge
noeg voor. Ik meen echter dat ik
me wat dat betreft beter in de hand
heb leren houden".
Op de achtergrond speelt vol
gens Van Ree ook mee dat Werk
centrum Dans in de toekomst wel
licht de koers zou moeten wijzigen:
"In Rotterdam komt een nieuwe
schouwburg. Als dansgroep zou
den we dan een groter publiek
moeten opbouwen. Dan zou je mis
schien aan een toegankelijker re
pertoire moeten denken. Het is de
vraag of je dan nog zoveel jonge
choreografen een kans kunt ge
ven". Gosschalk ontkent echter
dat men zich binnen het gezel
schap heeft uitgesproken voor een
op een breder publiek afgestemd
repertoire.
De sympathieëen van de dansers
waren verdeeld. Twee van hen
hebben zich in de afgelopen maan
den uit solidariteit met Gosschalk
herhaalde malen ziek gemeld. Als
gevolg daarvan moesten voorstel
lingen worden afgelast.
Werkcentrum Dans zit nu zonder
dagelijkse leiding. Zakelijk leider
Max Wagener ging enkele maan
den geleden gedwongen weg bij
het gezelschap
AMSTERDAM (ANP) - Er moe
ten met spoed maatregelen ko
men voor de contrabasstuden
ten die in een uitermate moei
lijke positie verkeren. Door een
aantal oorzaken wordt het deze
groep studenten vrijwel onmo
gelijk gemaakt hun studie met
succes af te maken. Dat schrijft
de Koninklijke Nederlandse
Toonkunstenaars-Vereniging
(KNTV) in een brief aan de mi
nisters van Welzijn, Volksge
zondheid en Cultuur en van
Onderwijs en Wetenschappen,
alsmede de betrokken kamer-
Bij de financiering van een
goede contrabas voor een
gevorderde leerling moet wor
den gedacht aan een bedrag
van 20.000 gulden. Bovendien
laat het openbaar vervoer dit
instrument niet toe. Geen stu
dent kan zich een taxi veroorlo
ven van zijn beurs of van de ou
derlijke bijdrage. Daarom is de
aanschaf van een auto onont
beerlijk. aldus de KNTV. Deze
tekent daarbij aan dat ditzelfde
probleem ook geldt voor som
mige gevordere harpspelers,
paukenisten en clavecynisten.
De vereniging wijst er op dat
studenten niet kunnen aan
kloppen bij het Voorzienings
fonds voor Kunstenaars.
De beursstudenten, die per
maand een kleine 900 gulden te
besteden hebben, verkeren he
lemaal in een lastige situatie.
De extra bijverdienstenrege
ling die het rijk kan toepassen
geldt slechts voor één jaar en
als een beursstudent er in
slaagt een subsidie te bemach
tigen wordt dat bedrag weer in
gehouden op zijn beurs.
MAASTRICHT (ANP) - Henny Orri en Guido de Moor zijn
onderscheiden met de belangrijkste theaterprijzen van
1986 van ons land, te weten die van de Vereniging van
Schouwburg- en Concertgebouwdirecties. De prijsuitrei
king had gisteravond plaats tijdens een feestelijk theater
programma in de Stadsschouwburg van Maastricht.
Henny Ori krijgt de Theo d'Or voor De Hans Snoekprijs voor jeugd-
haar rol in .Wings' uitgevoerd door theater werd toegekend aan twee
Polona Produkties, en Guido de groepen: Maccus voor de voorstel-
Henny Ori krijgt uit handen
Moor krijgt de Louis d'Or voor zijn
rol in Faust' van toneelgroep De Studio Peer
Appel. .De Storm'
ling ,Van de Vos Reynaerde' en
>or de voorstelling
Shakespeare.
Coleen Davis werd onderschei-
Gijs Scholten van Asschat en den met de Gouden Theaterdans-
prijs voor haar werk in het afgelo
pen jaar bij Het Nationale Ballet.
Marlies Heuer (vanavond te zien
het LAK-theater) kregen voor hun
opmerkelijke persoonlijke presta- De Zilveren Theaterdansprijs werd
ties op voordracht van de jury res- toegekend aah Anne Affourtit voor
pectievelijk de Arlecchino en de haar werk in 1985 bij Danskern.
Colombina. Gijs Scholten
schat voor zijn rol in Midzomer-
De Nederlandse Choreografie-
prijs kwam in handen van Jiri Ky-
De Toneel- De Nederlandse Mimeprys, dit
schuur. De Prosceniumprijs is toe- jaar
gekend aan Frans Strijards voor ging naar
zijn regie van de .Naakte Kleden' Kuypers
van de Theaterunie. „Solo/Duc
hun voorstelling
Guido de Moor
Kathy Gosschalk.
Brecht- en Tucholsky-programma
door Gisela May en Alfred Muller.
Muzikale begeleiding: Rolf Markert,
Jórn Behrsing en Achim Türpe. Ge
zien op 28 mei in de Leidse Schouw
burg in het kader van het Chanson
festival.
LEIDEN - 'Die Moritat von Mac-
kie Messer' - hèt lied van Bertolt
Brecht en Kurt Weill: hoe vaak
zal dat al wel niet gezongen zijn?!
Hoe vaak zou Gisela May, één
van de bekendste vertolksters
van dit Brecht-repertoire, dit lied
al gezongen hebben?! Natuurlijk
bracht zij, samen met de acteur
Alfred Müller, het verhaal over
Mac the Knife ook tijdens haar
optreden in de Chansonweek.
Het is onvermijdelijk; niet voor
niets is zij Dozentin für Schaus-
pielkunst und Brecht-Song-In-
terpretation en niet voor niets
reist deze grande dame van het
politieke lied al sinds jaar en dag
met haar Brecht-repertoire over
de gehele wereld.
Het optreden van deze uit de
DDR afkomstige zingende actri
ce, oftewel 'diseuse' vormde de
tweede avond in het kader van
het Chansonfestival, nadat eer
der deze week het Nederlandse
Drieluik met Jenny Arean, Lies-
beth List en Paul van Vliet door
tragische omstandigheden geen
doorgang kon vinden, wat op de
nog maar nauwelijks begonnen
eerste Internationale Chanson
week een domper dreigde te zet
ten.
Voor de pauze bracht Gisela
May liederen op teksten van
Brecht en op muziek van Weill,
Hanns Eisler en Paul Dessau.
Stuk voor stuk zijn dat overbe
kende nummers: 'Surabaya
Johnny', 'Kanonen Song', 'Bil-
bao-Song' en zo nog wel meer.
Natuurlijk getuigt haar interpre
tatie van een groot vakman
schap. Per slot van rekening
heeft zij hiermee triomfen ge
vierd. Alleen al het feit, dat zij
zonder enige geluidsapparatuur
puur 'live' zingt, is een bewijs
van haar ervaren stem techniek.
Toch waren de arrangementen
van gisteravond opvallend gepo
lijst en uiterst keurig. Zoals het
haar begeleidende orkest speel
de, bijna 'te' - bij een vrouw als
Gisela May, die zich zo met hart
en ziel op dit repertoire heeft toe
gelegd, verwacht je immers een
strijdbaarder toonzetting en
geen mildstemmende achter
grondmuziek voor in de Kondi-
torei.
Waarschijnlijk minder bekend
was het aan Kurt Tucholsky
(1890 -1935) gewijde programma
onderdeel, waafmee beiden na
de pauze voor het voetlicht tra
den. Zij speelde enkele satirische
sketches, waarin Tucholsky zich
onder meer tegen onmenselijk
heid, militarisme en heldenvere
ring richt, en zongen een paar lie
deren, waaronder 'Der Graben'
over de zinloosheid van het oor
logvoeren. Inhoudelijk zijn deze
teksten helaas nog steeds actu
eel. Wat speelstijl betreft, deden
de sketches een beetje gedateerd
aan. Niettemin werden ze op in
tegere wyze en met overtuiging
gebracht. Een verrassend goed
bezette schouwburg reageerde
dan ook met een welwillend ap
plaus; verrassend, omdat voor
dit Duitstalige repertoire meestal
geen belangstelling bij een gro
ter publiek bestaat.
WIJNAND ZEILSTRA
Concert door het Lesko o.l.v. Jac van
Steen met werken van vrouwelijke
componisten Grazyana Bacewicz,
Jacqueline Fontyn, Joanna Bruzdo-
vicz, Theo Musgrave en Ig Henne-
man. Gehoord op 28 mei in het LAK
theater in Leiden.
LEIDEN - In de Middeleeuwen
werd de vrouw wel beschouwd
als een wezen zonder hersens.
Hiervan is men teruggekomen.
Nog in de vorige eeuw oordeelde
men, dat componeren geen vrou
wenzaak was. De vrouw, die deze
bekwaamheid toch aan de dag
legde, werd gemaand zich op de
achtergrond te houden. In deze
eeuw en vooral in de tweede
helft er van blijken er vrouwelij
ke componisten te bestaan die
goede muziek schrijven.
Het Lesko had uit die muziek
een goede keus gedaan voor het
programma. Goed speelbare
stukken en in een volgorde die
door componeerstijl, karakter en
bezetting het verloop van de uit
voering levendig hield. De toe
lichting in het programma boek
je voorzag de bezoeker van het
concert van informatie over de
verschillende componisten. Van
de gespeelde werken werd in het
kort iets uitgelegd over de op
bouw van de stukken in de hoop
dat de luisteraar door deze voor
kennis gerichter naar de muziek
kon luisteren. Zeker waar het
muziek uit deze eeuw betreft is
zo'n toelichting een goede zaak.
In 'Big Marble' dat Ig Henne-
man in opdracht van het Lesko
heeft geschreven en dat gister
avond in première ging, was de
toelichting het duidelijkst hoor
baar. Een boeiend stuk. waarin
de rollende beweging van de flip-
perkastknikker (big marble) met
vaart door het orkest heen be
woog met op het eind twee in
verschillende ritmen stuiterende
orkestgroepen. De samenwer
king met de componiste resul
teerde in een hoogtepunt van de
ze avond. 'Big Marble' was net
als 'Pensieri Nottumi' (nachtelij
ke mijmeringen) van Grazyana
Bacewicz, waarin het ensemble
wat voorzichtig de ijle nevelige
sfeer van het donker weergaf, en
Eclairs' van Joanna Bruzdovicz
een stuk voor grotere bezetting
met het orkest als eenheid. 'Gala-
xie' van Jacqueline Fontyn en
'Space Play' van Thea Musgrave
waren voor orkestgroepen. Veel
succes oogstte het laatstgenoem
de, met veel flair gespeelde hu
moristische werk, waarin een
strijkkwartet en een over het to
neel verspreid blaaskwintet el
kaar voortdurend in de rede vie
len.
Voor dirigent Jac van Steen
was dit de laatste uitvoering,
waarin hij het Lesko dirigeerde.
Met een grote bos rode rozen
werd er afscheid van hem geno
men onder het spelen van enkele
welbekende veriaarsliederen.
MONICA SCHIKS
Bart Scheepens
directeur
Waagtheater
DELFT (ANP) - Bart Scheepens
(42) is met ingang van 1 september
benoemd tot directeur van het
Waagtheater in Delft. Dit heeft het
bestuur van de stichting De Waag
gisteren bekendgemaakt.
Scheepens werkte na zijn oplei
ding aan de toneelschool in Maas
tricht een jaar in België en was
sinds 1964 onder meer als acteur en
decorontwerper verbonden aan
Nederlandse gezelschappen. Vanaf
1978 was hij artistiek coördinator
bij de Niewe Komedie/Theater aan
de Haven in Den Haag. De in Bre
da geboren Scheepens vervult op
het ogenblik nog functies bij het
Haagse amateurtoneel. Hij is de
opvolger van Joost Nuissl, die be
gin 1980 werd aangesteld en in no
vember 1984 op eigen verzoek is te
ruggetreden. Volgens het theater-
bestuur werd de nieuwe theaterdi
recteur na een lange sollicitatiepe
riode geselecteerd uit een tiental
kandidaten.
Museum Boymans
ontvangt
promotieprijs
ROTTERDAM (ANP) - Het mu
seum Boymans-Van Beuningen in
Rotterdam heeft de Rotterdam
Promotie Prijs 1985 toegekend ge
kregen van de gelijknamige stich
ting voor de „enorm veel publiek
trekkende en kwalitatief uiterst
hoogstaande" tentoonstellingen
'Het Goud der Traders' en 'Schat
ten uit de Hermitage', aldus heeft
de stichting gisteren bekend ge
maakt. De prijs, die voor de veer
tiende keer is toegekend, bestaat
uit een oorkonde en een plaquette.
De prijs wordt uitgereikt aan
personen of instellingen die zich
verdienstelijk hebben gemaakt
voor de promotie van Rotterdam
In de Stichting Rotterdam Promo
tie Prijs zijn onder andere het be
drijfsleven en de Rotterdamse pers
vertegenwoordigd.
Dirigent Frans Brüggen.
(foto GPD)
