Enka: de geschiedenis
van een zijden draadje
Thatcher 'leert'
in Midden-Oosten
Akzo-dochter blikt terug op 75 turbulente jaren in textiel
Achtergrond
Gijsen
te
streng
WOENSDAG 28 MEI 1986
PAGINA 11
Hoe een wereldomvatten
de onderneming verschei
dene malen op de rand
van de afgrond balanceert
en toch uiteindelijk het
hoofd boven water weet te
houden. Kort samengevat
is dit de strekking van ge
denkboek 'Samentwij-
nen', deze maand uitgege
ven in verband met het 75-
jarig jubileum van Enka.
Ooit de grootste zelfstan-
digde fabrikant van tex-
tielgaren in Nederland,
timmert Enka nu, als
dochter van chemie-mul-
tinational Akzo, aan de
weg met kunststof (super-
jvezels voor industriële
toepassing.
Samentwijnen staat
voor het samenvoegen
van garens tot een nieuw
produkt. Centraal in het
boek staat dan ook de tu
multueuze geschiedenis
van het oorspronkelijk
Arnhemse bedrijf in de
laatste 25 jaar, die door
spekt is met grootscheep
se fusies, saneringen en
herstructureringen en
heeft geresulteerd in een
ware wedergeboorte van
het concern. Een ding is
duidelijk: het voortbe
staan van Enka heeft ver
scheidene malen aan een
(kunst)zijden draad heeft
gehangen.
De toenmalige voorzitter van de
raad van bestuur verwoordde het
in 1985 als volgt: „De sanerings
plannen zijn van levensbelang
geweest voor de Enka Groep
Tussen 1975 en 1984 is vijftig pro
cent van de capaciteit van textie
le garens in Europa stilgelegd.
Van de 50.000 Enka-arbeids-
plaatsen in 1969 waren er in 1984
20.000 verdwenen. Zonder de
doorgevoerde drastische beper
king van capaciteit en personeel
had Enka de vezelcrisis niet
overleeft".
door
Eric Klaverstijn
Kunstzij depro-
duktie in Emmen.
Ooit omvatte En
ka 47 fabrieken
met in totaal
60.000 man perso
neel. (archieffoto)
De geschiedenis van Enka be
gint met voorspoed. Op initiatief
van de 31-jarige scheikundele
raar J.C. Hartogs verrijst in 1911
in Arnhem de NV Nederland-
sche Kunstzijdefabriek. Er werd
voornamelijk gewerkt met zoge
naamde losse werklieden. Zij
draaiden een zesdaagse werk
week van 12,5 uur per dag tegen
een beloning van achttien cent
per uur. Vergelijkingen gaan
nooit helemaal op, maar toch: te
genwoordig duurt een werkweek
in de volcontinudienst 36 uur en
bedraagt het uurloon 14,14 gul
den.
Zoals gebruikelijk in de tex
tielindustrie, bestond het perso
neel in vroeger jaren hoofdzake
lijk uit vrouwen, die nog het
stempel droegen van de klasse
maatschappij. Een citaat uit ou
de Enka-kronieken: „Overgevoe
ligheid voor minder zachtzinnig
vermaan behoefde men bij de
meisjes, die toen in de fabriek
werkten, niet te veronderstellen.
Behoudens gunstige uitzonde
ringen stamden velen van hen
uit gezinnen en milieus waarin
aan hun opvoeding nog zoveel
had ontbroken, dat zij veeleer ge
hard waren tegen grofheid dan
daarvan afkerig. Aan de onge
zouten taal, die zij zich onder el
kaar veroorloofden en aan hun
manieren op straat, meer luid'
ruchtig dan ingetogen, waren zij
gemakkelijk te herkennen".
Gouden tijden
De eerste uitbreiding vindt
plaats in 1922 met de vestiging
van een fabriek in Ede. Zeven
jaar later gaat Enka de interna
tionale markt op met de opening
van een fabriek in de Vereniede
Staten. De eerste fusie kan in
datzelfde jaar worden geregi
streerd: Enka gaat samen met de
Vereinigte Glanzstoff Fabriken
AG in Duitsland en heet voor
taan Algemene Kunstzijde Unie
NV, beter bekend als AKU. De
crisisjaren en de Tweede Wereld
oorlog werpen het voortvarend
gestarte en nog betrekkelijke
jonge bedrijf terug in de race
naar wereldwijde erkenning.
Maar na de oorlog is er geen hou
den meer aan.
In 1952 wordt de Enkalon-fa-
briek in Emmen gebouwd. In de
periode van 1962 tot en met 1965
schieten nieuwe AKU-bedrijven
als paddestoelen uit de grond in
de Verenigde Staten, India, Co
lombia, Spanje, België, West-
Duitsland en Nederland (Arn
hem, Hoogezand, Delfzijl). AKU
beleeft gouden tijden. Het is een
van de grootste vezel- en garens
concerns ter wereld en verschaft
65.000 mensen werk. De luxe is
echter van korte duur. De econo
mie stagneert in 1966. Het perso
neelsbestand in de Nederlandse
AKU-vestigingen loopt terug
van 16.100 naar 13.700 eind 1967.
Besloten wordt de onderlinge
verhoudingen tussen AKU en
Glanzstoff te herzien.Opnieuw
wordt de naam veranderd. Voor
taan zal de combinatie Enka-
Glanzstoff heten. AKU fuseert in
1969 eveneens met Koninklijke
Zout Organon (KZO) en het ont
staan van Akzo NV is een feit. De
gang van zaken op dat moment
laat nog niet vermoeden dat de
onderneming aan de vooravond
staat van de rampzalige jaren '70.
De AKU-groep heeft dan 60.000
werknemers en omvat 47 fabrie
ken verspreid over de hele we
reld.
Crisismaatregelen
Enka Glanzstoff krijgt plotse
ling te maken met overcapaci
teit, een hoge rentestand, stijging
van de loonkosten en concurre
rende import uit Derde Wereld
landen. De opbrengsten en win
sten dalen spectaculair. Een om
vangrijke sanering is onont
koombaar. Een structuurplan
moet de zaak, afgeslankt, weer
op de rails zetten. Een van de
voorgenomen crisismaatregelen
is de sluiting van de spinnerij in
Breda.
Dit deel van het plan stuit op
grote weerstand van werkne
mers, vakbonden, onderne
mingsraden en publieke opninie.
Het bedrijf wordt op 18 septem
ber 1972 door het personeel be
zet. Deze eerste georganiseerde
bedrijfsbezetting in Nederland
trekt nationaal en internationaal
enorm veel aandacht. De toen
malige ministers Langman (eco
nomische zaken) en Boersma
(sociale zaken) bemiddelen in
het conflict. Gevolg is dat de
raad van bestuur het structuur
plan drie dagen later intrekt en
de sluiting van „Breda" van de
baan is.
Maar het concern moet slag op
slag verwerken. De oliecrisis
dient zich in 1973 aan, erg verve
lend voor een bedrijf dat met
veel grondstoffen uit dit vloeiba
re goud werkt. Een jaar later be
gint de algehele economische re
cessie, waarvan we de conse
quenties nog altijd ondervinden.
Enka krijgt te maken met veran
deringen in de wisselkoersen,
sterke stijgingen van de grond-
stofprijzen en een scherpe terug
slag in de textielconjunctuur, zo
als jhr. G. Kraijenhoff, lid van de
raad van bestuur, het in die da
gen uitdrukte.
Enka leidt per dag een miljoen
verlies, zo heet het in die dagen.
Op 1 augustus 1976 gaat de
rayontextielgarenfabriek aan de
Beeldhouwerstraat in Arnhem
dicht. Werktijdverkorting voor
4000 man personeel in Neder
land wordt aangevraagd. De En
ka produktiecapaciteit kan
slechts voor 58 procent worden
benut.
Banen
Duidelijk is dat Enka niet lan
ger op het paard textiele garens
kan wedden. Overschakeling
naar andere produkten als indus
triële garens en niet-vezelpro-
dukten is een heilig moeten om
de dreigende ondergang af te
wenden. Tussen 1975 en 1978
leidt de West-Europese vezelin
dustrie een verlies van meer dan
een miljard gulden. In 1981 komt
de raad van bestuur met her
structureringsplannen, die een
verlies van 4000 banen inhouden.
Voor „Breda" valt het doek uit
eindelijk op 17 september 1982.
„In sociaal opzicht is deze
maatregel de moeilijkste van de
afgelopen twintig jaar", waren de
woorden waarmee mr. D. Sorg-
drager. lid van de raad van be
stuur, de sluiting van 'Breda' van
commentaar voorzag. In novem
ber 1982 gaat ook de fabriek in
het Westduitse Kassei dicht. En
kele maanden daarvoor was het
zelfde gebeurd met de Enka-ves-
tiging in het Noordierse Antrim.
De misère lijkt compleet. Maar
juist dan komt de kentering.
De economie, ook in de vezel
industrie, trekt aan. Enka boekt
in oktober 1983 sinds jaren weer
een positief resultaat. Vooral En
ka's oerprodukt, kunstzijde of
wel viscose-textiel, zit door
modeontwikkelingen in de lift.
De totale Enka-omzet stijgt in
1985 zelfs tot recordhoogte: 5,6
miljard gulden. Probleem blijft
het vervaardigen van nylon. Vol
gens de huidige voorzitter van de
raad van bestuur ing. J. R. Hutter
heeft nylon zijn hoogtepunt ach
ter de rug. De produktie in Em
men zal eind jaren '80, aldus Hut
ter in zijn jongste nieuwjaarsre
de, geleidelijk worden gestaakt.
Aramide
Voor Enka is weer een nieuwe
periode aangebroken. Om ten
minste gelijke tred te houden
met de concurrentie zal het con
cern. volgens Hutter. de bedrijfs
activiteiten in een aantal belang
rijke sectoren uitbreiden. Van
nieuwe produkten als de super
sterke en slijtvaste aramidega-
rens wordt veel verwacht, ook al
zweeft nog een donker wolkje
boven dit hoofdstuk: de geldver
slindende octrooistrijd met de
Amerikaanse concurerent Du-
Pont, die een paar strepen op En
ka voorligt. Maar de markt voor
aramide is groot genoeg. Deze
vezelstof, sterker dan staal, zal in
de komende jaren bijvoorbeeld
onderdelen in automotoren gaan
vervangen, maar is ook geschikt
om kogelvrije vesten van te ma
ken.
JERUZALEM - De Britse premier
Margaret Thatcher heeft na een
driedaags officieel bezoek aan Is
rael haar Midden-Oostenpolitiek,
en in feite die van de EG-landen,
op essentiële punten bijgesteld. Op
een persconferentie in Jeruzalem
rekende Thatcher af met de Pale
stijnse Bevrijdingsorganisatie
(PLO) als serieuze onderhande
lingspartner by vredesbesprekin
gen en riep zij op tot de formering
van een nieuw Palestijns leider
schap. Verder noemde de Britse
eerste-minister een onafhankelijke
Palestijnse staat niet realistisch en
politiek onhaalbaar. Nederland
draagt binnenkort het voorzitter
schap van de EG aan Groot-Brit-
tannië over.
door
Taco Slagter
Zij toonde zich groot pleitbezor
ger voor de Jordaanse optie, een
confederatie tussen Palestijnen op
de Westelijke Jordaanoever en in
de Gazastrook. Daarmee week Tat-
cher voor het eerst af van de zoge
naamde Verklaring van Venetië,
een uitspraak van de (toen nog ne
gen) EG-landen in 1980 die de Pale
stijnen het recht op „volledige"
zelfbeschikking toekent en de be
trokkenheid van de PLO bij „ie
dere" vredesregeling voorschrijft.
Thatcher zou volgens politieke
waarnemers in Jeruzalem nooit
dergelijke boude politieke uitspra
ken hebben gedaan als die niet
zouden aansluiten op de algemene
gedachtengang binnen de EG-mi-
nisterraad.
Hoewel Thatcher zich bij toe
spraken tijdens de eerste twee da
gen van het bezoek sterk maakte
voor de Palestijnse kwestie, en Is
raël voortdurend kapittelde als be-
zetters van de westelijke Jordaan
oever en de Gazastrook, nam de
premier bij de ondervraging door
de buitenlandse pers in het be
roemde King David Hotel in Jeru
zalem behoorlijk wat gas terug.
Grote nadruk legde Thatcher op de
problemen van Israëls veiligheid.
Veilige grenzen
Blijkbaar nog onder de indruk
van het bezoek aan het Holocaust
museum zei Thatcher tegen een
Palestijnse journalist: „Gaat u er
eens kijken, dan begrijpt u waarom
Israël zich nog altijd bedreigd voelt
en veilige grenzen eist". Zij bleef
echter een consequent antwoord
schuldig op de vraag van de Pale
stijn of Groot-Brittanië ook zulke
grote bezorgdheid aan de dag legt
voor de veiligheid van het Pale
stijnse volk.
Over PLO-leider Jasser Arafat
zei Thatcher dat die iedereen had
teleurgesteld en dat zij er nog wei
nig hoop op had dat de VN-resolu-
tie 242 (o.a. erkenning van Israël
binnen veilige grenzen) door hem
zou worden aanvaard en de terreur
zou worden afgezworen. Voor haar
uiteindelijk de doorslaggevende
reden het Palestijnse volk op te
roepen naar nieuwe (gematigde)
leiders uit te kijken.
Daar was zeker een meerderheid
van de Palestijnse notabelen uit de
bezette gebieden, die maandag
avond in het Britse consulaat in Je
ruzalem een ontmoeting met That
cher had, het niet mee eens. Behal
ve de pro-Jordaanse burgemeester
van Bethlehem, Elias Freij, had de
rest van het gezelschap een petitie
ondertekend waarin Thatcher
werd gevraagd .de PLO als enige
representant van het Palestijnse
volk te blijven zien en een interna
tionale vredesconferentie te steu
nen, inclusief de PLO. De premier
luisterde aandachtig naar de toe
lichting op het verzoekschrift en
beloofde de heren „later" ant
woord te zullen geven.
Heeft het bezoek van de Britse
premier aan Israël de kans ver
groot dat door Europese bemidde
ling - al dan niet met door That
cher te lanceren initiatief als zij in
juli het voorzitterschap van de EG
van Nederland overneemt - het
vastgelopen vredesproces weer in
beweging komt? Allereerst moet
worden vastgesteld dat de Europe
se Gemeenschap ten aanzien van
het Arabisch-Israëlisch conflict
nog steeds een, door eigen (econo
misch) belang ingegeven zwalken
de politiek voert.
Oliedollars
Hoewel de oliedollars opraken
kan er nog steeds voldoende aan
de Arabische landen worden ver
diend en een te pro-Israëlische (en
Amerikaanse) houding zou daar
een forse streep door kunnen ha
len. De EG is vooralsnog niet ver
der gekomen dan die verklaring in
Venetië, een vaag geformuleerd
protocol dat nu door Thatcher nog
verder is uitgehold. Israël mag
daar blij mee zijn, vertrouwenwek
kend op de langere termijn is dat
voor de partijen in het conflict niet.
Verder zijn er langzamerhand te
veel vredesplannen, afzonderlijke
initiatieven en met de mond bele
den diensten aan het vredesproces
die het er allemaal niet duidelijker
op maken. Coördinatie is dringend
gewenst. Europa zal dat in gedach
te moeten houden wil het ooit nog
eens een constructieve bijdrage le
veren.
Maar één ding is wel duidelijk
bijna alle landen die zich in het vre
desproces hebben gemengd, spe
len nu op de kaart van Jordanië
Margaret Thatcher heeft zich daar
ook bij aangesloten. Dat wil zeg
gen: koning Hoessein krijgt steeds
meer steun voor zijn streven de
PLO als politieke factor uit te scha
kelen en met „nieuwe" Palestijnse
leiders in een gemengde delegatie
te proberen vredesonderhandelin
gen met Israël te beginnen.
Ook voor de Jordaanse vorst is
een confederatie het hoogste bod.
een onafhankelijke Palestijnse na
tie staat voor hem gelijk aan poli
tieke zelfmoord. Weliswaar om to
taal andere redenen heeft hij daar
bij de zegen van Syrië. Het tweede
bezoek van Hoessein binnen een
maand aan de Syrische leider As
sad in het afgelopen weekeinde
had daar alles mee van doen.
Volgende maand zien Thatcher
en Hoessein elkaar in Londen. Dan
kan zy de aktentas legen met de
ongetwijfeld uitvoerige brieven
van de Israëlische premier Peres
aan het adres van de Jordaanse
vorst. Samen met de nieuwe
ideeën van mevrouw Thatcher zal
dat stof opleveren om tot diep in dc
nacht over te discussiëren. Heeft
dat tot reslutaat dat het vredespro
ces weer tot leven komt, dan krijgt
Thatcher's bezoek aan Israël toch
nog een plaats in de kantlijn van de
geschiedenis.
Thatcher: Jordaanse kaart.
Hulpbisschop Utrecht:
Bisschop Gijsen (Roermond)
mag van hulpbisschop Niënhaus
(Utrecht) gerust denken dat nog
maar een kleine groep kerkleden
voluit rooms-katholiek is, maar
zelf kijkt hij er toch wat breder
tegenaan. Niënhaus was gisteren
bereid, voor de KRO-radio te rea
geren op uitlatingen van Gijsen
in het Vaticaanse dagblad.
Op zich vond de hulpbisschop
van Utrecht het verhaal van col
lega Gijsen - waarin deze het on
afhankelijke denken van het
kerkvolk ter discussie stelde -
wel goed, maar toch 'wat te een
zijdig'. Hij betwijfelt sterk, of be
paalde stromingen niet meer als
'kerk' zijn aan te duiden, zoals
Gijsen deed. "Mijn contacten
met veel mensen brengen mij tel
kens weer tot de vraag of er niet
veel meer echt geloven is dan
men uiterlijk zou vermoeden".
Niënhaus vond Gijsen hierin te
streng.
Hij is het met Gijsen eens, dat
er 'een heel stuk zelfstandig den
ken' los van het kerkelijk denken
is komen te staan. "Dat hoort bij
de secularisatie. Maar om nu te
zeggen dat katholieken in afhan
kelijkheid moeten denken, daar
ben ik het niet mee eens. Een bis
schop heeft de zorg om de leer
rechtzinnig te bewaren. Maar
wanneer je te bezeten met de leer
bezig bent, zou je het gevaar kun
nen lopen, te weinig oog te heb
ben voor de vraag hoe het evan
gelie in deze tijd werkt".
Zwartkruis. Ter herinnering
aan wijlen bisschop Zwartkruis
van Haarlem heeft het echtpaar
Ab en Rita van der Burgt in Den
Bosch de 'Theodorus Zwart
kruis-stichting' opgericht. Doel
is een prijs beschikbaar te stellen
voor schrijvers, onderzoekers en
beeldende kunstenaars op- het
gebied van de rooms-katholieke
godsdienst, kunst en cultuur. De
prijs bestaat uit een bedrag tus
sen de f 3- en f 5000 en een ring.
De stichting is, naar de oprich
ters uiteenzetten, ook een herin
nering aan een periode in de
kerk van openheid, menselijk
heid en communicatie, "die
monseigneur Zwartkruis met
hart en ziel nastreefde".
Het echtpaar Van der Burgt
was bevriend met de bisschop.
Rita (41) deed journalistiek werk
en studeert nu - na een studie
theologie in Amsterdam - kerke
lijk recht in Leuven. Ab (46)
werkte ook in de journalistiek.
Hij studeert nu theologie in Til
burg.
Het echtpaar zal de komende
tijd benutten om het prijzen-
fonds van de stichting te verster
ken.
Katwijk. De Volle-evangelie
gemeente 'Rijnland' - dertien
jaar geleden opgericht - heeft
aan de Voorstraat 48 in Katwijk
aan Zee een nieuw onderkomen
in gebruik genomen. Het ver
bouwde pand - een voormalige
bank - heet 'De Parel'. Zondag
avond 1 juni om half 8 wordt de
openingsdienst gehouden.
Oegstgeest. Morgen wordt in
het Gemeentecentrum aan de
Lijtweg in Oegstgeest een the
madag gehouden in het kader
van de actieweek 'Oegstgeest te
gen apartheid'. Deze week is
voorbereid door een werkgroep
waarin verschillende kerkelijke,
politieke en maatschappelijke
richtingen zijn vertegenwoor
digd. Doel is daadwerkelijke so
lidariteit te bevorderen 'met de
onderdrukte meerderheid van de
Zuidafrikaanse bevolking'.
De themadag - georganiseerd
door vrouwen die afgelopen zon
dag ook bij de kerkdiensten over
Zuid-Afrika waren betrokken -
begint om 10 en eindigt om 3 uur.
Mevrouw Veronica Berkhof, die
Zuid-Afrika goed kent, zal aan
wezig zijn om vragen te .beant
woorden. Het programma ver
meldt onder meer enkele korte
inleidingen, een film en Afri
kaanse muziek, een boekentafel
en een tentoonstelling over
'apartheid en de zwarte vrouw'.
Ook voor kinderen is er wat te
doen.
(Nadere inlichtingen kan Sel-
ma Poppe geven, Piet Heinlaan
42, telefoon 172640).
Hervormde Kerk: aangeno
men naar Echteld (Bet.) kandi
daat E. Fockens Klarenbeek.
Gereformeerde Kerken: be
roepen te Bolsward J. van der
Ploeg Westerbork; aangenomen
naar Apeldoorn E. J. van 't Riet
Winschoten, naar Neede kandi
daat H. K. Lanting Amsterdam.
Gereformeerde Kerken Vrij
gemaakt: beroepen te Enumatil
(Gr.) R. ter Beek Nijmegen.
Gereformeerde Gemeenten:
bedankt voor Barneveld E. Ve-
nema Middelburg, voor Leerdam
N. W. Schreuder Goes.
Klooster. Het Overlegorgaan
van Joden en Christenen in Ne
derland (Ojec) heeft de Neder
landse rooms-katholieke bis
schoppen gevraagd, zich uit te
spreken tegen de vestiging van
een klooster op het terrein van
het vroegere concentratiekamp
Auschwitz.
Volgens het Ojec zou de aan
wezigheid van dit klooster een
gebrek tonen aan respect voor
wat de joden in de Tweede We
reldoorlog is overkomen. "Hier
door wordt ernstige schade toe
gebracht aan de verhouding tus
sen joden en katholieken". "De
grond van Auschwitz is gehei
ligd door het bloed van de marte
laren van alle godsdiensten",
zegt een resolutie van het Joods
Wereldcongres (januari van dit
jaar). En verder: "Geen enkele
groep of religie mag zich op deze
plaats vestigen".
Het Ojec voert ook nog aan, dat
met de joodse gemeenschap in
Polen of elders over de vestiging
van het klooster geen overleg is
gepleegd, terwijl toch 87 procent
van de omgekomen gevangenen
jood was.
Bruiden. Kerken in Nigeria
doen op het ogenblik moeite om
de prys voor bruiden te drukken.
Een synode van methodisten
deed een beroep op mannelijke
kerkleden om nooit meer dan
500 naira (ongeveer f750) voor
een bruid te betalen. De prijsop
drijving werkt misdaad in de
hand en ondergraaft het moreel,
zegt de synode. Ook rooms-ka
tholieke priesters spreken schan
de van de te hoge prijzen. Onge
huwd gebleven vrouwen en
mannen worden op die manier
tot 'zonde' verleid.
Computer. Kinderen van de
zeer behoudende doopsgezinde
stroming 'Amish' in de Ameri
kaanse staat Indiana zijn gevrij
waard van computer-onderricht.
Als de schoolinspectie anders
had beslist, zou de groep de kin
deren van school hebben ge
haald.
Taal, schrijven en rekenen zijn
voldoende, zeggen de Amish
doopsgezinden, die ook moderne
kleding afwijzen en zich met
paard en wagen verplaatsen. "We
zijn toch allemaal óf boer óf tim
merman", verklaarde een kerk
leider. "Al die andere onzin is
voor ons overbodig".
De kinderen krijgen nu extra
onderwijs in handenarbeid,
kunstnijverheid en muzikale
vorming. De groepering waartoe
zij behoren telt ongeveer 25.000
volwassenen.
Celibaat. Het celibaat is de
voornaamste oorzaak van het
priestertekort. Dat concludeer
den de deelnemers aan een natio
nale 'teleconferenüc' waaraan
rooms-katholieke bisdommen in
heel de Verenigde Staten via een
satellietverbinding konden mee
doen.
De socioloog Dean Hoge van
de Katholieke Universiteit van
Amerika in Washington ver
klaarde op grond van onderzoek
onder studenten, dat velen als
priester in de kerk zouden willen
werken als het celibaat er niet
was en geen levenslange gelofte
werd vereist.
Het supersterke armidevezel 'twaron' geschikt voor het maken van
bijvoorbeeld kogelvrije vesten, is één van de produkten die Enka een
nieuwe toekomst moet bezorgen. (toto anp»
