De regels zijn hier perfect'
Biotechnologie
VS jaagt kat
in de gordijnen
Leidse prof. Schilperoort geeft misstappen weinig kans
m
ZATERDAG 3 ME11986
EXTRA
i^^a(^^^IJLAG^AfnjE^EIDSCH/AlPHENSDAGBLA^
PAGINA 17
Redelijk openhartige voorlichting heeft ervoor gezorgd dat de aanvaarding van de
biotechnologie in ons land vrij vlot is verlopen. Maar in de Verenigde Staten is men
alweer druk bezig de verkregen goodwill te verspelen. Een bedrijf heeft zonder
toestemming 'gemanipuleerde' bacteriën in de buitenlucht gebracht, een ander
experiment is als hamerstuk door de vergadering van het toezichthoudend
overheidsorgaan gesmokkeld. In bijgaand artikel wordt op die blunders nader
ingegaan. Aansluitend de reactie van prof. dr. Rob Schilperoort, de Leidse hoogleraar
biochemie die tevens nauw betrokken is bij de ontwikkeling van het z.g.
Bio-Science-Park in Leiden.
Prof.dr. Rob Schilperoort schuift
met zijn stoel in kleine rukjes van
rechts naar links. De Leidse hoogle
raar biochemie legt een denkbeeldi
ge weg af van fundamenteel onder
zoek naar toegepast onderzoek. Hij
wil er het volgende mee zeggen: de
universitaire onderzoekers moeten
ervoor waken niet te veel (toege
past) onderzoek voor bedrijven te
doen en zodoende het (fundamen
teel) onderzoek in de biotechnolo
gie te verwaarlozen.
Niet dat hij een tegenstander is van
een verstrengeling tussen universiteit en
bedrijfsleven - integendeel zelfs - maar
met mate, en zeker niet ten koste van het
wetenschappelijk werk. Het onderwerp
komt ter sprake als Schilperoort de bio-
technologische misstappen in de Ver
enigde Staten worden voorgelegd. De
hoogleraar is tevens voorzitter van de
Adviescommisie Biotechnologie die de
overheid op dat terrein met raad bijstaat.
Bovendien is hij een enthousiast pleitbe
zorger van 'zijn' sector. Kan zoiets in Ne
derland ook gebeuren of, specifieker ge
steld: kan zoiets in Leiden gebeuren,
waar rond de laboratoria in de Leeuwen
hoek biotechnologische bedrijven wor
den gevestigd?
Een vraag die hij ontkennend beant
woordt. "De regels in Nederland zijn
perfect. Er is een prima milieuwetgeving
en we hebben de commissie recombi
nant DN A-onderzoek die een controle
rende functie heeft. Die commissie ge
niet bij iedereen veel vertrouwen".
Ontoelaatbaar
Van de twee gevallen in Amerika is
dat met het vaccin tegen de veeziekte
hem onbekend. "Maar zoals dat daar is
gegaan, een commissie die dat zomaar
laat passeren, dat is bij ons vrijwel uitge
sloten. In Nederland wordt die commis
sie gevormd door uitstekende mensen".
De affaire met het bedrijf AGS, dat
stiekem een gemanipuleerde bacterie in
de buitenlucht testte, is hem wel ter ore
gekomen. "Laat ik voorop stellen: wat
AGS heeft gedaan is ontoelaatbaar,
maar vooral ook heel onverstandig. Je
moet je aan de regels houden, anders
word je er zelf de dupe van. Dit is daar
van het beste bewijs". Een zaak waaraan
de biotechnologie in Nederland zich vol
gens hem wel houdt. "Het eigen nest
schoon houden", noemt hij dat. "Voor
komen dat er kwaad gedaan kan wor
den".
Hij wil echter wel een paar kantteke
ningen bij het geval met AGS plaatsen.
"Het is een klein bedrijf, het heeft heel
wat investeringen moeten doen en de
produktie wordt steeds maar opgehou
den door niet echt redelijke overwegin
gen. Zo worden ze niet de gelegenheid
gesteld hun produktie in de buitenlucht
te testen. Ik wil het niet goedpraten,
door Bart Jungmann
k Prof. Schilperoort (rechts): het eigen nest schoon houden.
maar op den duur dreigde er wel faillis
sement voor AGS".
Schilperoorts kanttekeningen reiken
ook tot de persoon van Jeremy Rifkin,
de man die de zaak bij de Amerikaanse
justitie aanhangig maakte. "Die Rifkin is
een man die religieus gemotiveerd is.
Niet bepaald een goede bron dus. Ik
weet niet of hij tot die religieuze en con
servatieve groeperingen behoort die on
der Reagan naar voren zijn gekomen,
maar het is wel een man die erg veel geld
krijgt. Nu is het Amerikaanse systeem
nogal problematisch met een erg lange
rechtsgang. En dat heeft dus tot gevolg
dat iemand met een kleine aanhang en
betrekkelijk weinig kennis een bedrijf
vreselijk lang kan ophouden. Bij ons is
dat gelukkig juridisch veel beter gere-
Stofzuiger
Rifkins naïveteit wordt voor Schilpe
roort bevestigd met zijn uitspraak dat de
gemanipuleerde bacterie van AGS het
weer zou beïnvloeden. "Daar is geen
sprake van. Hij haalt een aantal dingen
door elkaar. Overigens spele'n er in deze
zaak ook nog wat andere dingen. Zo is er
bijvoorbeeld een ex-medewerker van
AGS die gegevens heeft gestolen. Het
zit, kortom, nogal krikkeremikkig in el
kaar. Nogmaals: het is fout wat AGS
heeft gedaan, maar als je dat allemaal zo
bij elkaar ziet, zeg ik: het moest toch ei
genlijk niet mogen".
Waarna Schilperoort uitgebreid elke
zweem van risico rond biotechnologie
wil wegnemen. De Romeinen deden het
al met mestvorming, zegt hij, om de eeu
wenlange traditie van biotechnologie (al
heette het toen nog niet zo) ermee aan te
geven. Trouwens, de natuur is zelf ook
best in staat haar eigen boontjes te dop
pen met micro-organismen die dienst
doen als een soort stofzuiger. "Zo zijn er
bijvoorbeeld schimmelsoorten die geas
socieerd zijn met bepaalde planten. Die
gaan mee de grond in en verlengen op
die manier het wortelstelsel".
Nederland heeft als agrarisch land, zo
gaat hij verder, al veel ervaring op het
gebied van biotechnologie. "We hakken
al langer met dat bijltje. Het planten ver
edelen is eeuwen oud. Vroeger kruiste
een veredelaar twee gewassen. Hij stop
te een lading van de één in de ander,
testte dat in net veld en keek met zijn
groene oog of het goed of slecht was. Ei
genlijk is er niet zoveel veranderd. We
zijn hoogstens wat accurater, we weten
beter wat we doen".
Openheid
Dat er momenteel in Nederland nau
welijks verzet bestaat tegen de snel
groeiende biotechnologische industrie
is volgens Schilperoort inderdaad te
danken aan de grote openheid. "Er is
echt serieus over gepraat en zo'n discus
sie vind ik ook essentieel voor een de
mocratische besluitvorming. Er is naar
iedereen geluisterd en zo is er overeen
stemming bereikt: doe het, maar doe het
onder goede condities. Als er wat ge
beurt moet iedereen dat weten. En dat is
goed geregeld, daar ben ik echt van
overtuigd. Natuurlijk doen mensen wei
eens verkeerde dingen - dat doen ze
overal - maar dat wordt voorkomen
door Hans van Maanen
door een goede regelgeving. De huidige
is beslist adequaat. Daarbij moet je ver
der niets verzinnen, want dan verval je
in bureaucratie en daarbij is niemand
gebaat".
Onder dit gesternte kon de biotechno
logie in Nederland snel groeien omdat
ook grote bedrijven als Gist Brocades en
DSM zich ermee gingen bemoeien. Een
Programma Commissie Biotechnologie
zette onder voorzitterschap van Schilpe
roort de lijnen uit, en de geestdriftige
hoogleraar kon zichzelf het estafette
stokje overhandigen toen daar in mei vo
rig jaar een adviescommissie voor in de
plaats kwam. Die commissie heeft een
aantal prioriteiten gesteld, waarmee het
bedrijfsleven het best aan de slag kan.
Uiteraard in samenwerking met de
universiteiten. Als aanhanger van het
vrije ondernemerschap ("Gelukkig is de
spirit weer terug. Ondernemen kan im
mers ook leuk zijn") ziet Schilperoort
veel in een soort kruisbestuiving. De be
langstelling voor het zogenaamde Bio-
Science-Park rond de Gorlaeus- en Syl-
vius-laboratoria pleziert hem dan ook.
Universiteiten hebben volgens de
hoogleraar een plicht om met hun on
derzoek zoiets als het algemeen belang
te dienen. "Maar we moeten wel heel
goed in de gaten houden dat het funda
menteel onderzoek niet in het gedrang
komt. Dat is een reëel gevaar. Als je al
leen maar met toegepast onderzoek be
zig bent, dus voor bedrijven werkt, dan
kun je op een gegeven moment niet ver
der. Dan droogje op". Als hij het in per
centages moet uitdrukken: 20 procent
toegepast, 80 procent fundamenteel.
Aantrekkelijker
Die percentages zijn echter tamelijk
waardeloos voor wie beseft dat het werk
bjj bedrijven voor wetenschappers fi
nancieel veel aantrekkelijker is dan een
overheidsbaantje. "Er zijn er vrij veel die
verkassen, dat klopt. En vaak zijn het
juist de goeden die worden weggehaald;
Dat is een zorgelijk probleem aan het
worden. We hebben ervoor al vaak bij de
overheid gewaarschuwd: zorg voor een
goede opleiding zodat er kan worden
doorgeschoven. Maar er wordt nauwe
lijks naar ons geluisterd".
"Feit is gewoon dat de salariëring bij
de universiteit allerbelabberdst is. Een
te groot verschil met het bedrijfsleven.
matisch de financiering bij de i
teit is en hoezeer de faciliteiten door alle
bezuinigingen zijn verslechterd, dan is
het toch niet zo gek dat sommigen zeg
gen: ik ben wel een idealist, maar geen
idioot. Je houdt ze niet tegen. Misschien
moet er daarom wel aan worden gedacht
om in de salarissen een onderscheid aan
te brengen. Ik weet niet of dat zo eerlijk
is, maar er is wel een acuut probleem dat
moet worden opgelost".
Aan het feit dat zijn stoel bij deze
woorden pas op de plaats maakt, mag
misschien enige symbolische betekenis
gehecht.
Door verandering van het erfelijk
materiaal (het DNA) van bacteriën
en andere micro-organismen kun
nen die wezens eigenschappen krij
gen die ze voorheen niet hadden.
Die eigenschappen liggen veran
kerd in 'genen': elk gen verzorgt de
produktie van een enkel eiwit, bij
voorbeeld insuline in het menselijk
lichaam.
Men kan zo'n los gen overplaatsen in
een bacterie, zodat die bacterie insuline
gaat produceren. Ook is het mogelijk
een bacterie of een virus van een gen te
ontdoen, zodat een ongewenste eigen
schap verdwijnt.
Dit manipuleren met levende wezens,
meestal samengevat onder de naam
DNA-recombinatietechniek, is een
machtig instrument gebleken voor de
bestrijding van ziekten. De vraag of die
macht niet te ver reikt, is uiteraard aan
leiding tot veel discussie geweest. Niet
alleen ontstonden er science fiction-vi-
sioenen waarin embryo's genetische ei
genschappen naar believen kunnen krij
gen, maar ook waren industriële veilig
heidsaspecten volop onderwerp van de
bat.
Open kaart
Langzamerhand zijn de stormen hier
omtrent wat gaan liggen; volgens som
migen doordat de geleerden en de indus
trie open kaart hebben gespeeld, vol
gens anderen doordat ze slechts de juis
te kaarten hebben uitgespeeld en de
goede voorlichtingsstrategieën hebben
gekozen. Er zijn nog steeds tegenstan
ders, maar de strijd is tot nog toe niet
heel hoog opgelopen. De biotechnologie
is niet in de impasse geraakt die de nu
cleaire industrie nu al jaren verlamt: een
vijandige publieke opinie.
Twee 'schandalen' in de Verenigde
Staten kunnen echter de gemoederen nu
opnieuw verhitten en weer ammunitie
leveren aan de tegenstanders van de ge
netische manipulatie.
Het bedrijf AGS kreeg in november
vorig jaar van de Amerikaanse Milieube-
schermingsdienst (EPA) als eerste be
drijf in de Verenigde Staten toestem
ming een gemanipuleerde bacterie uit
het laboratorium te brengen en in de
buitenlucht te testen voor elke open-
luchtproef is uitdrukkelijke toestem
ming nodig van de EPA. AGS experi
menteerde met bacteriën van de soort
Pseudomonas, die genetisch zo waren
veranderd dat ze aardbeienplanten te
gen de gevolgen van vorst konden be
schermen. Die toestemming leidde tot
protesten van milieu-organisaties, maar
de EPA volhardde. De eerste proeven
zouden in de lente worden genomen.
Vorige maand lekte echter uit dat het
Californische bedrijf de bacterie al stie
kem had uitgeprobeerd op de bomen op
het laboratoriumdak buitenshuis dus.
In de rapporten aan de EPA was gemeld
dat de experimenten waren gedaan in
kassen. Bovendien meldde AGS niet dat
op sommige bomen kankers ontston
den. De EPA oordeelde begin deze
maand dat de proefnemingen illegaal
waren en schortte de toestemming voor
de experimenten in de open lucht op.
AGS werd veroordeeld tot 20.000 gulden
boete en moet helemaal opnieuw begin
nen met proefnemingen. Dat betekent
ten minste een vertraging van een half
jaar.
Geen smet
Het bedrijf ontkent iets fout te hebben
gedaan. De EPA is 'ervan uitgegaan' dat
de proeven in kassen werden gedaan,
maar de onderzoekers van AGS hebben
dat nooit gezegd, aldus directeur J. A.
Bouckaert. Het inspuiten van de bacte
riën in de bomen op het dak komt vol
gens hem op hetzelfde neer als het ge
bruik van een kas. „Technisch gespro
ken was het geen veld-experiment".
Richard Godown, hoofd van de ver
eniging van biotechnologiebedrijven, de
Industrial Biotechnology Association,
zei „te hopen dat dit incident geen smet
op de industrie zal werpen", en voegde
er aan toe dat het advies van de vereni
ging aan haar leden altijd is: de regels
naleven. Anderen uit de industrie noem-
den de actie van AGS ,naief
Een van de meest spraakmakende te
genstanders van DNA-werk, Jeremy
Rifkin, zag in de gang van zaken de be
vestiging dat „het allemaal een schijn
vertoning is". Hij meent dat de veran
derde bacterie, als die in de atmosfeer
terechtkomt, het weer zou kunnen beïn
vloeden. De leidster van de plaatselijke
oppositie, Judy Pennycock, noemde het
„verontrustend" dat de eerste veld-ex-
perimenten nu al aan de gang hadden
kunnen zijn met vervalste gegevens als
niet de lokale bevolking de zaak had on
derzocht.
Twee weken geleden raakte de bio
technologie opnieuw in opspraak, nu
dank zij een afdeling van het Ameri
kaanse ministerie van landbouw. De eer
ste veld-experimenten blijken al lang ge
nomen te zijn, met een veranderd virus
dat moet dienstdoen als vaccin tegen
een veeziekte. Het ministerie heeft daar
voor toestemming gegeven zonder de
speciaal daartoe ingestelde commissie
de aanvraag goed te laten bekijken. De
verantwoordelijke man van de afdeling,
David Espeseth, heeft de aanvraag 'in
formeel' gerapporteerd bij de commis
sie, en „er werd niet op gereageerd", zo
verklaarde hij later. De toestemming
werd vorige week ingetrokken.
Verminkt virus
Een vaccin is vaak een verminkt virus,
dat niet ziek maakt maar de afweer ver
sterkt. Hier betreft het een virus dat on
der vee de ziekte van Aujeszky (jeuk-
pest) veroorzaakt. Besmette dieren krij
gen zo'n hevige jeuk dat ze gaan bijten
en schuren totdat ze uitgeput ter aarde
storten en binnen een paar dagen, als de
jeukende plek tot op het bot is afge
schaafd, sterven.
Het bedrijf Biologies kreeg in januari
toestemming een vaccin op de markt te
brengen dat was gebaseerd op hetzelfde
virus, maar met een enkel gen verwij
derd. Daardoor kan het virus zich niet
vermenigvuldigen en is het niet meer
besmettelijk.
Anders dan wettelijk is voorgeschre
ven, werd die toestemming verleend
zonder dat de commissie voor recombi-
nant-DNA-onderzoek in de landbouw
zich over een en ander had gebogen. De
meeste leden van de commissie zeiden
zich niet bewust te zijn van het feit dat er
een aanvraag was ingediend, laat staan
dat er al toestemming tot verhandeling
was gegeven. Al evenmin werd hier
ruchtbaarheid aan de zaak gegeven.
De maker van het vaccin, Saul Kit, be
roept zich op het feit dat het vaccin uit
gebreid is getest en veilig is bevonden.
Het wegnemen van een enkel gen is een
minieme ingreep: voor andere vaccins
wordt vaak veel meer van het erfelijk
materiaal van een vaccin veranderd al
gaat dat niet langs de weg van de DNA-
recombinatie. Hij meent dat het vaccin
daardoor niet voor een speciale behan
deling in aanmerking komt.
Verontwaardigd
Espeseth, hoofd van de gezondheids
inspectie van het ministerie van land
bouw, stelt dat vaccinatie technisch ge
sproken geen veld-experiment is. Jere
my Rifkin, die de gang van zaken eerder
deze maand onthulde, dreigde naar de
rechter te stappen als de toestemming
niet ongedaan werd gemaakt. Hij is
vooral verontwaardigd over het feit dat
de overheid zelf de regels overtreedt.
Eerder deze maand publiceerde een
groep deskundigen een rapport over het
beleid rond de biotechnologie. Daaruit
komt naar voren dat het ministerie van
landbouw geen „lastige regelingen wil
de opleggen" die de industrie zouden
kunnen hinderen.
En zo zijn de twee eerste proefnemin
gen buitenshuis niet door de tegenstan
ders, maar door de voorstanders in de
kiem gesmoord. Zelfs als, volgens de let
ter der wet, het vaccin en de bacterie
niet aangegeven hoefden te worden, dan
nog geven de betrokkenen in deze kwes
ties geen blijk van veel maatschappelijk
inzicht. Al zijn de stormen overal wat
gaan liggen, er is weinig voor nodig ze
weer te laten opsteken. Dat kan de
voortgang van de biotechnologie slechts
hinderen.
Moderne analyse-apparatuur in een van de reeds in Leiden
Amerikaanse biotechnologische bedrijven.
Het z.g. Bio-Science-Park in de Leidse Leeuwenhoek, zoals dat er in de nabije toekomst zal gaan uitzien.
