'Mensen worden te
snel afgeschreven'
Een koudje vatten tegen vergoeding
Geestelijke verwarring is lang niet altijd dementie
Common Cold Unit zit niet verlegen om proefkonijnen
ZATERDAG 15 FEBRUARI 1986
EXTRA
PAGINA 23
Het verschijnsel dementie staat de laatste tijd volop in de belangstelling:.
Omdat het aantal bejaarden in ons land toeneemt als gevolg van de
vergrijzing zal ook het aantal demente bejaarden toenemen. Gevreesd is de
zogenaamde ziekte van Alzheimer, een ongeneeslijke vorm van dementie
waaraan volgens deskundigen op het ogenblik zo'n tien procent van de
mensen boven de 65 jaar in ons land lijdt. Volgens de Leidse internist
G.J. Ligthart moet ervoor worden gewaakt al te snel het etiket 'dement' te
plakken op een bejaarde die geestelijk in verwarring is. "Te snel worden
oudere mensen afgeschreven. Het is heel belangrijk om de echte van de
onechte dementieverschijnselen te onderscheiden".
door Bert Paauw
r Te snel wordt een bejaarde het etiket dement opgeplakt.
Precieze aantallen zijn niet bekend,
maar dat Nederland op het ogenblik
enige honderdduizenden demente
bejaarden telt, dat wordt door de
meeste deskundigen als 'zeer waar
schijnlijk' opgevat. En dat het getal
aan 'probleemouderen' in de ko
mende jaren als gevolg van de ver
grijzing van de bevolking snel zal
stijgen wordt als vaststaand aange
nomen.
De laatste tijd valt er in kringen van
beleidsmakers en medici steeds meer
belangstelling waar te nemen voor de
(demente) bejaarde. Vragen als: 'Wat is
dementie eigenlijk?' en 'Bestaat er een
effectieve behandelingsmethode?' hou
den medici bezig terwijl politici voor de
vraag staan welke consequenties de ver
anderende bevolkingsopbouw met zich
meebrengen.
Breed terrein
Iemand die veelvuldig rfïet bejaarden
te maken heeft is de Leidse internist
G.J. Ligthart. Verbonden aan de polikli
niek geriatrie (ouderdomsziekten) van
het Academisch Ziekenhuis Leiden
krijgt hij dagelijks 75-plussers op zijn
spreekuur. De polikliniek is een jaar ge
leden op poten gezet omdat ook in Ne
derland, in navolging van de Verenigde
Staten en Engeland, langzamerhand het
idee is gerijpt dat oudere mensen een ei
gen aanpak en een aparte manier van be
handelen nodig hebben.
Ligthart: "Geriatrie is bezig zijn op
een breed terrein, allerlei psychologi
sche en sociale factoren kunnen een rol
spelen bij het ontstaan van klachten en
depressies. Er kunnen bij iemand bij
wijze van spreken al grote problemen
ontstaan als de buurvrouw verhuist die
altijd de boodschappen deed. Het hele
systeem van een bejaarde kan daardoor
in de war raken. Je moet de tijd nemen
om achter de oorzaken te komen".
"Kortom, je kunt een bejaarde niet zo
maar eventjes doorsturen naar de nier-
specialist, naar de longenspecialist of
naar de hartspecialist. Toch leeft dat
idee nog bij velen in de medische we
reld. Geriatrie wordt nog lang niet door
iedereen erkend. Maar ja, kindergenees
kunde was vroeger ook een omstreden
specialisme terwijl men nu echt wel in
ziet dat kinderen een aparte benadering
vereisen".
"Bij de meeste huisartsen leeft de er
kenning van de geriatrie gelukkig wel.
Bejaarden die vroeger niet werden door
gestuurd naar het ziekenhuis om ze de
medische fabriek te besparen, die krijg
ik nu op m'n spreekuur. Bejaarde men
sen komen vaak met klachten van alge
heel onbehagen. Bij onderzoek vind je
belangrijke ziekten waar iets aan te doen
valt zoals bloedarmoede en schildklie
raandoeningen".
Niet te stuiten
Vanzelfsprekend stuit Ligthart regel
matig op het verschijnsel dementie. Vol
gens de Leidse internist mag je eigenlijk
alleen 'seniele dementie' echt dementie
noemen. Seniele dementie staat ook wel
bekend onder de naam ziekte van Alz
heimer. Dat is een berucht, niet te stui
ten geestelijk aftakelingsproces.
Ligthart: "Dementie is een langzaam
voortschrijdend proces van desoriënta
tie op een breed vlak, er treden afwijkin
gen op die wijzen op beschadigingen
door de hele hersenen heen. Alles raakt
een beetje defect, het geheugen, het be
grijpen van dingen, het oordeelsvermo
gen, het ruimtelijk begrip, het coördina
tievermogen. Het is heel moeilijk om de
diagnose 'dementie' te stellen omdat zo
veel verschijnselen kunnen duiden op
dementie, maar ook omdat ze heel ge
makkelijk voor een andere uitleg vat
baar zijn".
"Neem een oudere die in een depres
sieve bui verkeert. Alles functioneert
dan wat minder, maar zo iemand is nog
niet dement. Je moet een onderscheid
maken tussen werkelijke dementie
waaraan niets te doen valt, en behandel
bare vormen van verwardheid. Iemand
kan door bepaalde te behandelen oorza
ken in een verwarde geestestoestand ra
ken".
"Vroeger werd dementie beschouwd
als een vorm van aderverkalking. Die
vorm duiden we tegenwoordig aan met
de term 'multi-infarct dementie'. Ie
mands functioneren gaat achteruit door
herseninfarctjes waardoor bloedstolsel-
tjes ontstaan. De achteruitgang is niet
geleidelijk maar stootsgewijs. Soms tre
den er kortdurende verlammingsver
schijnselen op. Aan multi-infarct de
mentie is overigens wel wat te doen. Het
is dus duidelijk iets anders dan de ziekte
van Alzheimer".
Medicijnen
Ligthart zegt dat mensen een bejaarde
te snel het etiket dement opplakken.
"Verward gedrag bij een oudere komt
ook nogal eens door een verkeerd of te
groot gebruik van medicijnen. Lang
werkende slaapmiddelen die te kort ach
ter elkaar worden ingenomen kunnen
een toestand van sufheid en verwarring
bewerkstelligen".
Het herkennen van behandelbare vor
men van dementie is uiteraard erg be
langrijk. Een onderzoek van een Lim
burgse wetenschapper - dr. W.L.M. -
Claessen, werkzaam als hoofd medische
dienst van een verpleegtehuis - heeft
aangetoond dat er bij dertig procent van
de mensen die in een verpleegtehuis in
Nederland zitten geen sprake is van
klassieke dementie. Volgens de onder
zoeker vertonen dergelijke mensen ver
schijnselen die lijken op dementie, on
der meer als gevolg van het slikken van
pillen of het verkeren in een geestelijke
depressie. Ze zijn in principe behandel
baar.
Ligthart: "Het erge voor die mensen is
dat ze hun situatie in volle bewustzijn
ervaren maar niet in staat zijn hun pro
blemen aan de hulpverleners over te
brengen. Ze worden niet begrepen".
Al mogen bepaalde vormen van
geestelijke verwarring en aftakeling dan
te behandelen zijn, de juiste oorzaak van
echte dementie blijft vooralsnog een
raadsel. Ligthart: "Hersenonderzoek
heeft aangetoond dat er bij dementie af
wijkingen zijn bij de zenuwschakelin
gen in de hersenen. Maar het is niet dui
delijk of die afwijkingen oorzaak dan
wel gevolg van de ziekte zijn. Een virus
of een ondermijnd afweersysteem is in
elk geval nooit aangetoond".
Tijdens een vorig jaar gehouden con
gres in het Academisch Medisch Cen
trum in Amsterdam - met als onderwerp
de vorderingen op het terrein van her
senonderzoek - werd aandacht besteed
aan de verschillen tussen de hersenen
van mensen die leden aan de ziekte van
Alzheimer en de hersenen van mensen
die wel oud, maar niet dement waren.
Wetenschapper E. Fliers, verbonden aan
het Nederlands Instituut voor Hersen
onderzoek en onlangs gepromoveerd op
een onderzoek waarin onder meer de
mentie een voorname rol speelde, trok
een vergelijking met de ziekte van Pro
geria.
Dat is een verouderingsziekte, maar
niet van de hersenen. Bij de ziekte van
Progeria veroudert vooral het bindweef
sel waardoor mensen op hun zestiende
jaar al enorme rimpels krijgen, krom
gaan lopen en lijden aan ontkalking van
hun skelet. Kortom, ze krijgen te maken
met allerlei fysieke oude-mensen-kwaal-
tjes. De hersenen blijven echter onaan
getast. Bij de ziekte van Alzheimer ver
ouderen de hersenen in versneld tempo,
maar maakt de rest van het lichaam een
normale ontwikkeling door.
Dat dementie tot 'ontluisterend ge
drag' leidt blijkt uit een opsomming
door Ligthart van optredende defecten.
- Kortlopende geheugenstoornissen
("Men weet bijvoorbeeld niet meer wat
men kort tevoren heeft gegeten. Het
Internist G.J. Ligthart: "Er zijn genoeg voorbeelden van bejaarden die
nog volop genietend in het leven staan". (archieffoto)
langlopende geheugen blijft meestal
goed in tact, men weet zich nog wel din
gen van vroeger te herinneren");
- Desoriëntatie in tijd ("Men staat 's
nachts plotseling op, overdag wil men
naar bed");
- Desoriëntatie in plaats ("Men gaat
zwerven met als gevolg dat de familie
deuren op slot gaat doen om te voorko
men dat vader of moeder zoekraakt. Dat
kan bij betrokkene aanleiding geven tot
paniekgevoelens");
- Desoriëntatie in persoon ("Uiteinde
lijk herkent men de eigen echtgenoot of
echtgenote niet meer");
- Desoriëntatie in ruimte ("Men weet
niet meer hoe men een hemd moet aan
trekken of hoe men een knoopje moet
vastmaken");
- Desoriëntatie van begrip ("Men laat
bijvoorbeeld de urine lopen in de kamer,
begrijpt niet dat dat niet mag").
Ligthart: "Iemand die dementeert
wordt afhankelijk, moet geholpen wor
den bij het aankleden, bij het eten, moet
in de gaten worden gehouden dat ie
geen gekke of gevaarlijke dingen doet.
Voor de levenspartner is de verzorging
een zware last, vooral als de ander je niet
eens meer herkent. Het wordt op den
duur doffe ellende. Sommige mensen
houden de verzorging indrukwekkend
lang vol. Maar het gebeurt ook wel dat
de familie iemand soms wel heel snel in
een verpleegtehuis wil dumpen".
Lang leven
Demente mensen kunnen heel lang le
ven. De ziekte van Alzheimer is op zich
geen dodelijke ziekte, al lopen mensen
met die ziekte meer risico's en wordt de
levensverwachting iets ingekort. Af
doende therapieën tegen de ziekte zijn
nog niet gevonden, al werd tijdens het
eerder vermelde congres in Amsterdam
gesteld dat het mogelijk is het ziektepro
ces te vertragen of te beïnvloeden door
iemand erg te stimuleren. Daarbij werd
gewezen op onderzoek bij oude ratten
die slaapstoornissen vertoonden welke
leken op slaapstoornissen van oude
mensen. Als dergelijke ratten in een sti
mulerende, prikkelende omgeving wer
den gebracht nam de hoeveelheid
droomslaap toe.
In internationaal verband wordt te
genwoordig ook gedacht aan hersen-
transplantaties en zijn dergelijke trans
plantaties inmiddels uitgeprobeerd op
ratten. Op het congres werd een initia
tief genomen om te komen tot de oprich
ting van een hersenbank. Het ligt in de
bedoeling om hersenmateriaal van
overleden mensen met de ziekte van
Alzheimer beschikbaar te stellen aan on
derzoeksgroepen in binnen- en buiten
land. In Nederland is een Alzheimer
Stichting opgericht die aan patiënten en
familie voorlichting wil geven over de
gevreesde ziekte.
Gezien de huidige stand van zaken
rond seniele dementie doen medici en
hulpverleners, die dagelijks met bejaar
den te maken krijgen, er naar de mening
van Ligthart verstandig aan hun energie
vooral te richten op de behandelbare
vormen van dementie. "Het is belangrijk
om verschijnselen in een vroegtijdig sta
dium te onderkennen. De huisarts kan
daarbij een belangrijke rol vervullen.
Schildklierziekten, overdoseringen van
medicijnen en depressies geven demen
tiesymptomen. Mensen met dergelijke
symptomen horen niet in een ver
pleegtehuis".
"Iemand met een te langzaam
werkende schildklier gaat heel geleide
lijk afwijkingen vertonen. Men kan zich
niet meer zo snel bewegen, is snel moe,
blijft geestelijk wat achter. Als iemand
van 40 jaar met dergelijke klachten bij
de arts komt wordt er al snel gedacht:
dat zou wel eens de schildklier kunnen
zijn. Maar bij iemand van 70 jaar wordt
gedacht: dat heeft met de leeftijd te ma
ken".
Winst
Om de huisarts te helpen by het stel
len van een juiste diagnose is er een pro
tocol ontwikkeld dat kan dienen om de
echte van de onechte dementie-ver-
schijnselen te onderscheiden. De so-
ciaal-psychogeriater P.E.M. Hupkens,
verbonden aan het Riagg (Regionale In
stelling voor de Ambulante Geestelijke
Gezondheidszorg) voor Leiden en om
streken, publiceerde vorig jaar een arti
kel over dat protocol in het blad Me
disch Contact.
Het protocol zou uit vier onderdelen
moeten bestaan:
- een lichamelijk onderzoek van hoofd,
hals, borstorganen, buikorganen, rug en
extremiteiten alsmede andere zaken als
bloeddruk, temperatuur en gewicht;
- een oriënterend neurologisch onder
zoek van onder meer reflexen, coördina
tie, motoriek en gevoeligheid;
- een laboratoriumonderzoek van
bloed en urine;
- het maken van een zogenaamde tho
raxfoto (foto van de borstkas).
Ligthart: "Door het stellen van een
juiste diagnose kunnen mensen uit een
tehuis worden gehouden, soms kan het
♦probleem zelfs geheel worden opgelost.
Ik kreeg vorig jaar een vrouw op het
spreekuur die naar later bleek door een
teveel aan kalk in het bloed in de war
was geraakt. Haar huisarts vond dat ze
geen verschijnselen vertoonde die duid
den op een gewone dementie en stuurde
haar daarom door naar het AZL. Wij
vonden dat ze een te hoog kalkgehalte
had. Hoe dat kwam, daar zijn we niet uit
gekomen. Maar we zijn er wel in ge
slaagd het gehalte aan kalk te verlagen
waarna ze geestelijk weer opknapte.
Voor zo iemand is dat toch een grote
winst, het geeft een verbetering van de
kwaliteit van het leven".
"En dat laatste is belangrijk. Te snel
wordt er berust en gedacht dat onge
makken of ziekten bij de ouderdom ho
ren. Te snel worden mensen afgeschre
ven. Maar er zijn heus genoeg voorbeel
den van bejaarden die niet vegeterend
maar juist nog volop genietend in het le
ven staan".
„Aangeboden: een gratis verblijf
van tien dagen in luxueuze
appartementen in Wiltshire, een
van de mooiste regio's van
Engeland. Alle maaltijden
inbegrepen. Reiskosten in het
Verenigd Koninkrijk zelf worden
geheel vergoed. Kleuren-tv, radio
en bad bevinden zich in alle
appartementen. Ruime
mogelijkheden tot recreatie
waaronder tafeltennis, biljart en
buitensporten. Voor kleine
aankopen als ansichtkaarten
wordt dagelijks een bedrag van
f 7,50 ter beschikking gesteld".
Houden die jongens uit het
dan nooit op? Zijn ze helemaal gek ge
worden? Gaan we nu al geld toe geven
om klanten te trekken? Een eenmalige
aanbieding zeker, alleen voor de eerste
drie volhouders die een hele nacht bui
ten het reisbureau hebben zitten wach
ten? Helemaal niet. Er is niets eenmaligs
aan. De afgelopen 40 jaar hebben al
18.000 man zo'n vakantie meegemaakt.
En ook dit jaar zullen 500 gelukkigen in
de prijzen vallen. Hun enige tegenpres
tatie: de bereidheid een stevige loop
neus op te lopen en/of een nare kriebel-
hoest en/of een keel van schuurpapier,
kortom: snipverkouden te worden.
Het gaat ook niet om een echte vakantie.
Elk jaar heeft de Common Cold Unit, die
zich even buiten de Engelse Stad Salis
bury bevindt, zo'n 500 vrijwilligers no
dig voor het onderzoek naar een van de
gewoonste ziekten die ons mensenkin
deren kan treffen: de verkoudheid. Dat
kost niet al te veel moeite. De al genoem
de lokkertjes Werken zo goed dat men al
jaren niet meer om proefkonijnen hoeft
te adverteren. Die komen toch wel.
De Common Cold Unit is een uniek
instituut. Nergens ter wereld wordt zo
veel aandacht besteed aan, zoveel ge
praat over en zoveel geleden terwille van
zoiets triviaals als verkoudheid. Hoewel,
triviaal? Wel eens stilgestaan bii de
vraag wat al die koudjes, al die telefoon-
tjes naar het werk met „Ik kom niet. Be
deus is vuhdopt" de wereldeconomie
kosten?
Leprozen
Veertig jaar lang nu al komen 23 keer
per jaar groepjes van 25 tot 30 vrijwilli
gers naar Salisbury om zich daar ver
kouden te laten maken. Die vrijwilligers
hoeven aan weinig meer eisen te vol
doen dan dat ze tussen 18 en 50 jaar oud
dienen te zijn, en in goede gezondheid
moeten verkeren. Eenmaal in de Com
mon Cold Unit aangekomen, hoeven ze
eigenlijk nog maar nauwelijks iets uit te
voeren.
Een keer per dag moeten ze beschik
baar zijn voor medische controle. Ze
kunnen verkouden worden gemaakt, en
ze kunnen een geneesmiddel toegediend
krijgen. Verder moeten ze er aan denken
hun neus in papieren zakdoekjes te snui
ten en die dan in speciale plastic zakjes
op te ruimen, zodat het afgescheiden
vocht kan worden gewogen.
Voor de rest wordt van de vrijwilligers
verwacht dat ze niet zomaar jan en alle
man aansteken. Afgezien van enkele me
de-proefkonijnen die zich eventueel in
hun barak bevinden, moeten ze op 10
meter afstand van elkaar blijven, als wa
ren zij leprozen.
Vooral in het begin was het onderzoek
geconcentreerd rond de vraag wat nu ei
genlijk verkoudheid veroorzaakt. Een
virus, dat was gauw duidelijk. Maar wat
voor virus? Dat bleek geen eenvoudige
vraag te zijn. Naar we nu weten is er een
groot aantal virussen dat verkoudheid
kan veroorzaken. Er zijn er ten minste
180 geïdentificeerd, waarvan de groep
der rino-virussen (die zich in de cellen
van het neusslijmvlies nestelen) de
grootste is.
Sadistisch
Van een groot aantal van die geïdenti
ficeerde virussen bevinden zich exem
plaren in de vrieskasten van het lab van
de Common Cold Unit, waar ze bij een
temperatuur van min 70 graden Celsius
het eeuwige leven hebben. Het centrum
put uit deze ijzige voorraad als er weer
eens proefpersonen moeten worden be
smet. Dat is een hele verbetering verge
leken met vroeger, toen er steeds min
stens één snotverkouden vrijwilliger
aanwezig moest zijn om de rest aan te
steken.
Want verkoudheid krijg je altijd van
iemand anders, al worstelt de weten
schap nog met de vraag hoe dat precies
gebeurt. Dr. Barrow: „De meest gangba
re theorie is dat er bij hoesten en vooral
niezen hele kleine druppeltjes met virus
besmet neusvocht vrijkomen, die dan
uiteindelijk in de neuzen van omstan
ders terechtkomen, waar het virus zich
verspreidt".
Dit betekent - en hier volgt een be
langrijke mededeling voor alle kinderen
die niet zonder die nare nieuwe kriebel-
das van hun moeders de straat op mogen
- dat je niet verkouden wordt van in de
tocht zitten, of door de winterkou lopen.
Het advies 'doe je jas aan, moet je kou
vatten?' slaat medisch gezien nergens
op.
Daarnaar zijn in de Common Cold
Unit behoorlijk gruwelijke onderzoeken
gedaan. Bij een zo'n onderzoek werden
vrijwilligers in een heet bad gestopt,
waarna ze, slechts gekleed in zwempak
en zonder zich te hebben mogen afdro
gen, op een tochtige gang werden gezet.
Vervolgens mochten ze zich afdrogen
maar - ook de wetenschap heeft z'n sa
disten - moesten ze enkele uren lang
natte sokken aanhouden. Anderen wer
den in de stromende regen uit wandelen
gestuurd, en mochten zich daarna een
half uur lang niet afdrogen terwijl ze
zich in een onverwarmde ruimte bevon
den. Al die experimenten wezen één
ding zonneklaar uit: de vrijwilligers wer
den van die hondse behandeling niet
verkouden.
Ook na testen waarbij de vrijwilligers
vóór, tijdens of na hun beproeving met
verkoudheidsvirus werden besmet en
vervolgens werden vergeleken met
eveneens besmette mensen die niet aan
ontberingen hadden blootgestaan, bleek
niets van een extra gevoeligheid.
Geen geneesmiddel
Terzake. Dr. Barrow wil graag uitleg
gen waarom 40 jaar van wetenschappe
lijk onderzoek naar verkoudheid' nog
geen geneesmiddel heeft opgeleverd.
„Dat komt in hoofdzaak door het grote
aantal virussen dat verkoudheid veroor
zaakt", zegt hij. "Want een middel dat
voor één soort virus werkt, hoeft natuur
lijk geen enkel effect bij de andere 180
soorten te hebben. Wij zoeken dan ook
niet meer naar een manier om verkoud
heid te genezen. We kijken nu meer naar
het mechanisme: wat gebeurt er precies
bij de ontwikkeling van een verkoud
heid, en hopen door dat onderzoek mid
delen te vinden waarmee we de ernst
van een verkoudheid kunnen verminde
ren, of het kunnen voorkomen".
Dat laatste is vooral van belang voor
risicogroepen, zoals lijders aan astma en
bronchitus. Dr. Barrow vult aan: „Ver
koudheid doet iets met de cellen die zijn
baarder voor de aanvallen van bacteriën,
wat weer ernstige gevolgen kan krijgen.
Het is bijvoorbeeld daarom dat sommige
mensen na een verkoudheid altijd een
voorhoofdsholte-ontsteking krijgen".
Wondermiddelen om snel van een ver-,
koudheid te genezen bestaan dus niet,
en preventieve middelen eigenlijk ook
niet. Dr. Barrow: „De grote kreet is een
tijd geweest: neem grote hoeveelheden
vitamine c. Daar hebben we onderzoek
naar gedaan, maar dat heeft geen resul
taten opgeleverd".
De Britse arts erkent één uitzonde
ring: alpha-2-interferon. Bij onderzoe
ken is gebleken dat het toedienen van
'een dagelijkse dosis van deze soort inter
feron (verwant aan het middel dat vol
gens sommigen bij bepaalde vormen
van kanker zou helpen) tot resultaat
heeft dat 80 procent van met een rino-
virus besmette mensen niet verkouden
werd.
Verdovend
Maar als nou zo goed als niets helpt,
wat moeten we dan denken van al die
drankjes, poedertjes en pillenstrips zo
als je die bij honderden in elke drogiste
rij en apotheek vindt? Dr. Barrow: „Laat
ik fair zijn ten opzichte van de fabrikan
ten van geneesmiddelen. Het voordeel
van deze middelen is dat ze gebruikt
worden door mensen die anders naar de
toch al overbelaste huisartsen zouden
gaan. En als je een loopneus hebt, is het
prettig om een middel te gebruiken dat
de boel opdroogt. Het is ook prettig een
aspirientje te nemen als je koortsig bent.
En veel keeltabletten werken als een
pijnverdovend middel". ^ENK DAM
